Monday, August 10, 2009

Baroganan sa Bismag sa Pagpanghulam

Ni E.S. GODIN
Associate Editor, Bisaya


Sa prinsipyo sa Bisaya magazine sa kasamtangan, wala nato idili ni likayi ang pagpanghulam og mga pulong gikan sa laing mga pinulongan o diyalekto. Kon nanghulam man gani ta sa Iningles ug Kinatsila, nan, nganong dili sa uban?

Apan sa pagpanghulam, seguroon ug pihoon nato nga ang pulong lang maoy gihulaman, wala mahaapil paghulam ang estruktura kun kahan-ayan.

Kon ang estruktura o kahan-ayan sa lengguwahe maapil nato paghulam, peligro nga sa ngadto-ngadto bihagon ang atoa, inanayng maguba hangtod nga mapukan ug mao nay modominar ang atong gipuli nga sa sinugdan ato lang hinulaman.

Busa magbantay ta, mag-igmat, kay ang maong peligro anaa na sa baba ug pangutok sa bag-ong henerasyon.

Pila ka batan-on karon, hasta ganing hamtong (gawas sa magsusulat) nga dili maantigong mohan-ay og tul-id nga Binisaya apan hanas mosulat sa Iningles ug ubang dominanteng pinulongan? -- @

_________________

Sa hapsay pagkasulat nga Binisaya, basaha ang magasing Bisaya, maduaw ang bersiyong onlayn sa: http://bismag.pbworks.com

KINING ATONG PINULONGANG SINUGBOANON

Ni JOHN TAM. YBANEZ
Station DYKC, Maguikay, Mandaue City



Matag karon ug unya atong mabati ang mga pulong nga wala gayod sa atong bokabularyo, mga pulong Binisaya kunohay apan binisayop diay, nga mao hinuoy gisangyaw sa mga sibyaanan ni sa mga magsisibya nga wa gyoy hanaw sa husto ug tukmang Binisaya.



SA makausa pa, tugoti ko nga ning ika-79 nga sumad sa pagkahimugso sa Bisaya, akong tukion ang dis-og sa kaugalingon natong pinulongan, ang Binisayang Sinugboanon, nga gimatuto sa mga Bisayista sama ning tagsulat.

Buot lang nakong ipahibalo sa mga magbabasa nga nagmahal sa atong dila nga gikan pa sa panahon ni Lapulapu nga samtang atong gihingusgan ang pagpalambo ug pagtisok niini diha sa alimpatakan sa mga bag-ong tubo, aduna usay hut-ong nga padayong mialkontra ug miguba niini ilabi na diha sa mga sibyaanan sa radyo.

Matag karon ug unya atong mabati ang mga pulong nga wala gayod sa atong bokabularyo, mga pulong Binisaya kunohay apan binisayop diay, wa pay labot sa mga pulong Tinagalog nga mao hinuoy gisangyaw sa mga sibyaanan ni sa mga magsisibya nga wa gyoy hanaw sa husto ug tukmang Binisaya o kaha wa gyod magmanggad ug magmahal sa atong pinulongan. Pastilan kini sila! Basta masabtan lang sa mga tigpaminaw, hala tira! Morag kusion gyod akong kasingkasing kon makabati kog mga pulong binisayop o Tinagalog nga isaksak sa Binisaya nga ising-al sa mga sibyaanan sama pananglit sa tsansa, paktorya, kolapso, peke, batikos nga unta aduna man kitay atoa sa maong mga pulong. Angayan gyod untang korehian kining maong mga binisayop aron dili maawat sa mga tigpaminaw nga wala upoy hanaw sa lunsayng Binisaya.

Adunay usa ka am radio station sa Sugbo nga migamit kanunay sa mga pulong Tinagalog agig pagpaila kunohay sa ilang estasyon, ang kasama mo diin ang mga reporter ug kauban sa buhat usab tawgon og kasama ug pakapinan pa gyod og tatak sa dili pa ang nga’n sa ilang kompaniya. Aduna usay fm station nga nag-promote sa ilang sibyaanan pinaagi sa Tinagalog nga mga pulong nga ingon ini: kailangan pa bang i-memmorize yan? Lain pa gyod mao ang kapuso ug kapamilya nga gipasibaw kanunay sa mga estasyon sa radyo nga iya sa duha ka higanteng tv network sa nasod. Gawas niini, nagkayamukat usab ang batadila (grammar) sa mga balita sa ubang sibyaanan ilabi na sa mga reporter nga mopasupot sa ilang report gikan sa field. Hinuon, alang niadtong walay hanaw sa panulat nga tigpaminaw og radyo, dili gyod makaingon nga kadto sayop basta ila lang masabtan. Apan sa sama natong mga magsusulat, sakitan gyod ta ug makabagutbot sa hilom. Bunga ning tanan, ang atong kabataan dili na hinuon makasabot og lunsayng Binisaya. Agig ehemplo niini mao mismo ang mga anak ug pag-umangkon ning tagsulat. Wala na sila makasabot bisan sa yanong mga pulong Binisaya sama sa pangahoy, mansanas, karmelitos ug daghan pa.

Hinuon, aduna upoy mga sibyaanan nga nagpatugbaw sa Binisaya nga takna diha sa ilang panibya. Gani, aduna man koy tulumanon niadto nga nag-ulohan og "Magbinisaya Ta" nga mabati matag Sabado apan gitangtang pod kay gipulihan og binayrang programa. Apan mas daghan gyod ang nanagsangyaw sa dili atong pinulongan o kaha sa binisayop.

Mas maayo tingali nga maghiusa ang tanang pundok sa mga magsusulat nga Bisayista pagsaway ini nila o kaha pagluwat og resolusyon aron mabadlong kining sayop nilang binuhatan dinhi sa Sugbo nga inay mahalon ang kaugalingon tang pinulongan ingon sa gisalikway na man hinuon. Kon ato kining pasagdan hayan nga sa kapulihay mapapas sa dayon ang atong pinulongan nga maoy namat-an tag mahayag ug mao nay mopasulabi ang langyaw ug binisayop nga mga pulong nga maoy nakabuyo sa hunahuna ug panabot sa bag-ong henerasyon. Ug kon mao kiniy mahitabo mahulog og way kapuslanan ang tanan nga gitukawan sa atong katigulangan ug kadtong bag-ong diksiyonaryong Binisaya nga giugba nila ni Mlbn. Adelino Sitoy, Rogelio Pono ug mga kauban sa Akademiyang Bisaya. Alang ning tagsulat, husto ang gitinguha nila ni Sitoy ug ubang Bisayista nga mas maayong itudlo diha sa elementarya ang Binisayang Sinugboanon aron nga masilsil kini sa hunahuna sa bag-ong kaliwatan nga mosunod kanato kinsa sumasalop na ang Adlaw.

Gawas niini, mas dali usang makat-on ang kabataan sa ilang mga leksiyon kon maoy gamiton ang kaugalingon tang pinulongan sahi sa ubang kanasoran sa kalibotan. Sa tan-aw nako, kon mao kini buhaton sa Pilipinas, segurong daghan gyod ang mahimong propesyonal nga adunay hustong kahibalo sa unsa may ilang gitun-an. Hinuon, dili usab angayng wad-on ang Iningles kay kini man maoy pinulongan nga masabtan bisan diing bahina sa kalibotan.

Mao nga samtang sayo pa, angayng pakgangon ang mga tawo nga nagpunayg guba sa atong kaugalingong dila diha sa ilang pagsangyaw sa Tinagalog ug ubang pulong nga dili atoa ug sa mga binisayop nga wa gyod sa atong bokabularyo. Kini mao usay gibarogan ning magasin nga sulod sa hataas nang kutay sa katuigan pabiling mibarog bisan pa sa paglampurnas sa mga unos sa pagsulay. Mabuhi ang Bisaya! —
.

Thursday, August 6, 2009

Mga Magbabalak nga Ning Panumdoman Kanunay nga Nanggilak!

Ni CHRISTOPHER V. FAJARDO, SR.
Iligan City


Alang kanako, kini nga mga magbabalak dako kaayo og gikatampo sa pagpalambo sa atong pamalak nga Binisaya.
NING talaadlawan sa akong panumdoman ug handurawan, ang pagkapakapa sa mga pako sa atong mga magbabalak, diha sa atong natad sa katitikang Bisaya dili gayod nako kapugngan. Hangtod karon, nagpabilin pa silang mga buhi ning akong alimpatakan, bisan ang uban kanila, dugay na nga mingpahulay sa tagsa-tagsa nila ka mga lubnganan.

Sa mga buhi pa kadto sila ug nakig-uban pa kanato, ang ilang mga balak diha sa mga mantalaang Binisaya ingon sa Bisaya, Silaw, Alimyon, Lamdag, Bag-ong Suga, Salaysayon, ug uban pa kanunay gayod nato mabasahan. Ang mga magbabalak nga ning kasingkasing kanunay nanggilak mao sila si Lucas de Loyola, sa Ormoc City, Vicente Ranudo, Pres. Carlos P. Garcia, Sofio B. Campo, Angel Sabellano, Romulus G. Cabahug, Diosdado A. Alferes, Bonifacio Deiparine, Gaudencio Aumentado, Dativo A. Premacio, Natalio Bacalso, Vic G. Abangan, Ambrocio Suico Sr., ug daghan pa!


Ang magbabalak nga buhi pa nga tighan-ay sa mga balak nga sinukod mao si Magsusulat Mariano F. Mañus, Sr. sa Iba, Basak, Lapulapu City kinsa maoy amahan ni kanhi Managing Editor Mariano Y. Mañus, Jr. ning Bisaya magazine, sa Liwayway Publishing Inc. pa. Ang mga balak niyang ginaray maayong pagkabagay. Sama sa usa ka komposisyon nga awit nila ni Joke Box King Ramon ‘Yoyoy’ Villame, sa Bohol ug kang Max Surban, sa Cebu.
Sa unang panahon, ang balak nga ginaray maoy ampay ta gikan sa mga magsusulat sa kanhi. Bisan gani ang mga balak ni Dr. Jose P. Rizal, Andres Bonifacio, walay mga kamatayon, nagpabilin nga buhi diha sa mga libro. Kadtong mga tawhana, wala gayod igdungog nga nakadaog sa mga bangga sa sinulatay sa nagkalainlaing mga kapunongan sa mga magsusulat sa unang kapanahonan. Ang ilang kabantogan tungod lamang sa ilang pagka bayani sa atong yuta nga natawhan diin ang ilang kaisog ug pagka magsusulat maoy nakapabantogan.

Ang mga balak sa mga magbabalak nga ning kasingkasing kanunay nanggilak, sama sa mga bulawan nga akong gitipigan sulod ning alimpatakan mao ang mga obra nila ni Melchor U. Yburan, Marcelo A. Geocallo, Anito B. Beronilla, Lamberto G. Ceballos, Atty. Junne Cañizares, Atty. Cesar P. Kilaton Jr., Ernesto D. Lariosa, Dr. Melquiadito M. Allego, Ricardo P. Baladjay, Candelario A. Rañises, Dr. Urias Almagro, Nards Ver Melendres, Rald Bol Vestal, Romeo S. Birao, Jose L. Tomarong, Elpedio D. Aranggo Jr., Dr. Leon B. Ilagan nga sa tibuok kong kinabuhi dili ko gayod mahimong mahikalimtan.

Hasta usab ang mga balak nila ni Beeboth H. Duetes, Gregorio A. Tavera, Roger M. Lasco, Sotero Nocos, George E. Pedralba, Ricardo Tobio Sr., Rita Sabellano, Pepito A. Deiparine, Rey de Guzman, Satur P. Apoyon, Ernesto A. Amatiaga, Rogelio S. Pono, Erlando L. Majan, Zil Escabarte, Rudy B. Acero, Juan A. Caminade, Dr. Rudiric S. Rizon, Ludo M. Salcedo, ug daghan pa!

Kining akong sugibalak bahin sa mga magsusulat nga magbabalak, naglakip usab kanila ni Demosthenes N. Agocoy, Ernesto A. Salcedo, Engineer Andres B. Estudillo, Agripino E. Ocampo, Leo M. Gacrama, Roger Solante, Eufrosino Luna, Papias P. Apoyon, Nick O. Pacaña, Brigido B. Alfar, Fred Aying, Bebito B. Aniscal, Ismael Villarino, Canuto "Nuts" P. Gemeran, Sinforosa O. Alcordo, ubp.

Dugang kong nahinumdoman mao si Magbabalak Engineer Diosdado Garces Alesna, uban sa iyang balak nga nag-ulohan: "Ang Tawo nga Ulipon sa Bahandi", dinhi sa Bisaya magazine. Kadto si Magbabalak Diosdado G. Alesna, taga Carcar, Cebu ug suod nga higala nilang Magbabalak Diosdado A. Alferez ug Bonifacio T. Deiparine. Ang iyang balak sa Bag-ong Suga nga nag-ulohan "Ning Mahimayaon mong Sumad," gipahinungod niya kang Mayor Beatres Durano, sa Danao City. Ug hilabihan kini kaanindot tungod sa pagka ginaray. Mao usab si kanhi Movie Editor Loreto C. Sardovia, ning Bisaya nga taga Placer, Surigao del Norte. Gawas sa iyang pagka magbabalak, tigsulat usab sa mga awit nga Binisaya.

Dugang mga magbabalak, nga ning kasingkasing kanunay gayod nagsidlak, mao sila si Bartolome M. Panilagao, ug Miguel C. Obial, sa Pitalo, San Fernando, Cebu.

Dili ko usab mahikalimtan ang mga balak ni Carlos C. Poloyapoy, sa Toledo City. Labi na gayod ang balak ni Dodie Lavandero Mabano, sa Kiwalan, Iligan City. Ug ingon man usab sa balak ni Marcelino V. Clerigo, sa Kamague, Iligan City; kang Magbabalak Braul Edaño, sa Tomas Cabili, Iligan City, ug Gumer M. Rafanan, sa Isabel Villages, Iligan City pa kanhi!

Dili ko usab mahimong hikalimdan ang balak ni Justiniano Navarro, sa Mambajao, Camiguin. Ang mga balak ni Pelagio L. Cabasagan, sa lungsod sa Salay, Misamis Oriental. Dili ko usab angay hitaligam-an sa paghandom ang mga balak nila ni Segundo Mercado, Precil Cañete, Fred Querol, Fernando P. Orong Jr., Temistocles M. Adlawan, Atty. Ramon Bungabong, Gremer Chan Reyes, Pacifico A. Comelang, Antonio Villavito, Roger Lactao, Judge Marciano Camacho Sr., Pol Ababon Aquino, Estanislao T. Empinado, Eutiquiano M. Nadela, Rene A. Cabrera, Lucio Lumontad, Rolando P. Rossel, Marciano C. Bohol, Felixberto Climaco, Candito P. Orit, ug daghan pa.

Alang kanako, kini nga mga magbabalak dako kaayo og gikatampo sa pagpalambo sa atong pamalak nga Binisaya. Bisan ang uban kanila, atua na sa ilang mga lubnganan, apan samtang buhi pa ko ning kalibotan, magpabilin silang mga huhi sa sulod sa akong kasingkasing ug panumdoman.

Pahalipay ning ika-79 nga kasumaran sa atong Bisaya magazine, nga sukad niadtong Mayo 2005 nahailawom na sa higanteng Manila Bulletin Publishing Corporation.—




Sanggi

Sanggi
Antolohiya sa mga mananaog nga Balak ug Sugilanon, gipublikar sa Magsusulat Inc.