Bag-ong Sumbanan sa Paggamit sa “Ug” ug “Og”: Tubag-patin-aw sa Reaksiyon ni Ric Patalinjug

Ni E.S. GODIN

Bisaya, Septiyembre 27, 2017

NAKURAT ko ug gihasi sa tumang paghiwasa pagkabasa sa review ni Ginong Ric I. Patalinjug, “Lakbit-tan-aw sa Basahon ni Editor E.S. Godin” sa gula Hunyo 21, 2017 ning Bisaya dili tungod kay wa ko magdahom nga dunay mobuyag sa akong gamayng basahon nga gipagula kondili sa kahiamgo sa akong dakong kabalingag. Haskang pagkalipata tuod nako!

Sa akong mubong pasiuna sa maong basahon, akong gipasabot nga ang maong libro wala mamugna sa usa ka layog nga ambisyon. Nga ang tanang nahalakip nga mga artikulo niini anam-anam ra nakong nasulat ug natigom sulod sa hapit duha na ka dekada agad sa panginahanglan o gumonhap nga among nasugatan sa pagpanimon sa Bisaya sa way pagpanginano sa resulta niini kon usahon, gramatika ba kining matawag o unsingan. Igo na nako nga ang maong mga sinulat mapunpon ngadto sa usa nga mabasa ug matipigan ni kinsa mang mahigugma.

Ug lagi, kay ang maong mga sinulat hinulbot na man lang gikan sa karaan nakong kaban, diha motungha ang kabalingag. Nalipat ko nga ang hilisgotan kalabot sa “ug” ug “og” duna na diay igong kalamboan ug ang kanhi nakong artikulo angay na untang mausab. Salamat ni Ginong Patalinjug nga wa magmakuli sa pagpahinumdom, gikapaapas ko ra ang update sa ikaduhang edisyon sa libro nga migula sa miaging Hulyo.

Tinuod nga hilabihan ra kalimitado ang nahaunang pagtuki nako sa “ug” ug “og” nga mao lagi nahiluwan sa unang edisyon sa Atong Inahang Dila.

Sa “Lakbit-tan-aw…” ni Ric, nahisgotan niya ang ubay-ubayng mga basahon nga naghisgot sa kontrobersiyal nga “og” ug “ug”. Gani, lakip sa iyang na-mention mao ang obra ni Padre Juan Felix de la Encarnacion nga Diccionario Bisaya-Español, napatik kaniadto pang 1851.

Apan sa tanan, gitataw ni Ric nga ang kang Pari Sergio Alfafara (Ang Visayang Gramatica, 1983) maoy mas komprehensibong nagtuki sa “og” nga niya pa, “wala pa koy nakitang pagtuki sa og nga sama sa gihimo sa pari niini” (Lakbit-Tan-aw: Ang ‘Og’ ni Pari Sergio Alfafara, Bisaya, Hunyo 25, 2014).

Sa maong pagtuki ni Padre Alfafara, gikompirmar niini nga ang “og” usa sa daghang mga panal-ot (particles), sa termino pa sa pari, sa atong Binisaya, nga lahi kaayo sa “ug” kansang gamit (function), matod pa sa sinulat, usa ka ‘tigdugtong’ lang. Nan, kay ‘tigdugtong’ man, aw, mao lagi— kini mao gayod ang panugtong nga “ug” o ang conjunction nga “and” sa Iningles.

Nga sa ato pa, wala maligas sa riles ang Bisaya sa pagsagop niini sa “og” niadtong 2004. Hinuon, dayag gyod tinuod nga dili pa ingon kalangyab ang pagkadepinar sa daghan diay kaayong gamit sa “og”. Apan klarohon ko dinhi, nga bisan pa sa maong kakuwang, walay nahitabong sipyat sa paggamit tali sa “og” ug “ug” sa Bisaya. Ang sumbanan klaro: “ug” para sa conjunction “and”, the rest are “og”. Kini nagpasabot nga bisan unsaon pa pagtuwad-tuali, sa kadaghan sa kapuslanan ug porma niini, ang “og” may iya gayong lahi (distinct) nga gamit tandi sa “ug”. Kini masuportahan kaayo sa diksiyonaryo ni Dr. John U. Wolff (A Dictionary of Cebuano Visayan, 1972) nga bisan tuod si Wolff wala mogamit sa titik “o”, siya mipahimutang sa “ug” ingon nga conjunction “and” sa kinaulahiang bahin, usa ka ilhanan nga ang maong “ug” natan-aw niyang maoy labing lahi sa nanag-unang gihisgotang mga “ug”.

Sa laing sampol nga gihatag ni Fr. Alfafara sa gitawag niyag mga “tigdugtong”, sumala sa gikutlo ni Ginong Patalinjug, may nakita kong gamayng kalahian sa amoa sa Bisaya. Ang akong gipasabot mao ang giingong “ug kun”. Hinuon, kini dili maisip nga komplikasyon tali sa “og” ug “ug” kondili lagmit gumikan lang sa kalahi sa tinitikan ni Padre Alfafara. Wala miy “ug kun” sa Bisaya, kay kon kami paespelingon ani, kini “ug kon” man para namo. Sa kasamtangang pakahulogan namo (nga gihisgotan usab sa Atong Inahang Dila), ang “kon” mahubad sa Iningles nga “if” samtang ang “kun” nagpasabot og “or”. Apan base sa konteksto, “ug kun” man kun “ug kon”, ang “ug” nianang han-aya, nagpasabot ra gihapon og “and”.

Ang laing “ug”

Sa laing bahin, may nadiparahan kong laing og/ug nga maoy nakahatag dili tiawng kahasol sa pipila ka buwang pagtukaw niini. Ambot unsay inyong tan-aw, pero para nako, kini lahi ra kaayo sa daghang gamit sa “og” ug lisod usab unta makonsiderar nga usa pa ka gamit sa “ug”. Si Dr. John U. Wolff mipahiluna niini sa ikaunom nga maoy gisundan sa panugtong nga “ug” o ikaduha sa kinaulhian— laing timailhan nga kini natan-aw usab niyang lahi sa nag-unang lima. Ug kay kini anaa man gyod (bisan tuod panagsa na lang kaayo), kini giisip ko na lang nga usa ka layawng (wild) kabilin sa karaang “ug”. Panagsa na lang kini natong hibagtan tungod kay gawas nga sagad kining gigamit sa iyang hinugtong (contracted) nga porma, morag mao nay mas gipalabi karon sa kabag-ohan ang paggamit sa variants niini nga mao ang “o” ug “kun”. Sa laktod, kini nga “ug” (“or” sa Iningles) mahimong dili na gamiton kay puyde ra mang ilisan sa “o” o “kun”.

Tumong sa pag-usab

Ning puntoha, dili na tingali takos ipangutana kon nganong naduha man o giduha (“og” ug “ug”) ang kanhing usa ra ka “ug”? Klarong naay nakamatikod nga puydeng duhaon o kaha daan gyod ning duha nga giusa lang pagtitik kanhi.

Balik sa pangutana kon unsay tumong sa pag-usab, ang yanong tubag mao nga dili na ikanegar ang maong kausaban. Klarong naay minggamit ug gani, nagkadaghan. Tingali kini maisip nga bunga sa way hunong nga paningkamot pagpiho kun pag-ila sa mga kailhanan tali sa gagmiting kalainan sa atong mga pulong o terminolohiya. Ug busa, kalamboan. Gani, gumikan ning maong kausaban nadasig pa nuon ta pagpatidlom sa paniksik.

Ania ang bag-o ug mas langyab nga latid o sumbanan:

Ang “Og”

1. Ang “og” usa sa mga partikulo (particles) sa Binisaya nga labihan kalangyab og gamit sanglit nagaakto (functioning) kini isip tugbang sa mga panumbok sa Iningles (ind. art.“a” o “an” ubp.), sa mga preposisyon nga “of”, “to”, “by”, etc. o kaha sa mga adv. “by”, “in”, etc.

Nakakaplag siya og buotan nga higala.

Si Juan ulitawo ug nangita pa og asawa.

Puti siya og paa.

Mopalit ko og isda (I will buy fish)

Pabuthi og kadaghan.

Siyaro og dili na magsilbi.

Basin og mayabo na, ha!

Tingali baya og madugay ka.

Ngil-ad og batasan iyang amo.

Tabokon og lawod / sakyonon og barko (by sea)

bisan og (even if)

ingon og / mora og (as if)

Gikasubo ko og dako

Baho og nangka (aroma of a jackfruit)

Kaon lang og imo kay manglaba pa ko.

Asa man intawon ta og ipalit ana.

Anak og politiko

Dato og kaliwat

Tua ko og Davao sa Lunes.

2. Gigamit usab ang “og” isip tugbang sa mga panugtong (conjunctions) sa Iningles nga “if”, “when”, “whether”.

Og moadto ka og dagat, palihog paubana ko. (og1- conj. if, og2 – prep. to)

Og ako pa nimo (If I were you)

Nagsusi ko og naunsa na (conj. if, var. of “kon”)

Pangutan-a og moabot ba ang pakeyds ugma. (whether)

3. Gigamit usab ang “og” isip hulip sa unanggikit (prefix) nga “-pag”. (Kon maoy gamiton ang “og”, dili na gamiton ang “pag-”.)

Mipaspas siya og langoy. (Mipaspas siya paglangoy.)

Misutoy ko og dagan. (Misutoy ko pagdagan.)

Ayaw og adto. (Ayaw pag-adto.)

Dak-a og ingkib. (Dakoa pag-ingkib.)

Daghana og kuha. (Daghana pagkuha.)

Ang “Ug”

1. Ang “ug” sa laing bahin, ing usa ka panugtong (conjunction) nga tugbang sa Iningles nga “and”.

Si Jose ug si Wally

Bana ug asawa

Puti ug pula

Buotan ug kugihan

2. Ang “ug” gigamit usab ingong panugtong (conjunction) nga tugbang sa Iningles nga “or”. (Hinunoa, panagsa ra kining hipalgan sanglit sagad kining gigamit sa iyang contracted nga porma.)

Mag-uwan mag mag-init, mao rang guwaa. (var. of “kun” & “o”)

Madato kag mapobre, mamatay ra man gihapon.

Ang “mi” ug “ni” ug ang “ming” ug “ning”

Laing gikakurat ug gipangitaag subay ni Magsusugilanon Ric. I. Patalinjug mao ang mahitungod sa, niya pa, bag-ong verbal prefixes nga “ming” ug “ning” nga mga pangdaghanang (plural) porma sa “mi” ug “ni”. Sama sa bag-ong “og”, kining duha ka giingong pangdaghanang iglalanggikit una nakong hibagtan sa libro ni Mlbn. Cesar P. Kilaton, Jr. (Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila, 2000; unpublished) nga labing seguro anaa pod sa iyang giugbang diksiyonaryo.

Tinuod nga wala pa kahisgoti ni matuki pag-ayo kining “ming” ug “ning”. Si Obispo Manuel Yap sa basahon niyang “Ang Dila Natong Bisaya”, 1947, ph. 109-111 wala maghisgot sa “ming” o “ning”. Ang iyang gituki mao lang ang gikalibgang “mi” ug “ni” nga niya pa, ang “mi” lain lamang dagway sa “ni”.

Si Dr. Jes B. Tirol sab nga kaping duha ka dekada nang nangutingkay para sa iyang Binisayang Diksiyonaryo, 2010, may lahi kaayong panahom sa “ni” ug “mi”. Para niya, ang “ni” maoy singular ug plural ang “mi”.

Si Dr. Wolff sa iyang diksiyonaryo miila sa “ming” apan isip baryasyon lang sa “mi”— wala moila niini nga plural sa “mi”. Apan sa mga maglilitok, atong pagahidunggan nga naa usab (dili hinuon pirme) ang “ming” ug “ning”— lamang, walay klarong sumbanan unsa gyoy iyang gamit o kapuslanan.

Ning maong datos, atong makita nga anaa gayod ang “ming” o “ning” sa atong pinulongan. Ugaling lang, wala kaayo mapiho unsa gayoy iyang kapuslanan. Bugtong si Atty. Kilaton ray mihatag niinig pihong gamit. Ug akong nakita nga may punto siya niini. Kay kon way pihong kapuslanan, nan, alang sa unsa pa nga anaa?

Kon atong aninawon, ang mga iglalanggikit nga nanagdala sa mga titik nga “ng” (duha ka letra nga nadugang sa “mi” aron mahimong “ming”) sagad nagpasabot og daghan (plural). Mga pananglitan: nanghilak, nanglangoy, manglayat, nanglutaw, mangadto, nangahinog, nangaguba, nangaitom, nangadato, ubp. Nan, ang “nanghilak”, usa ra ba ang naghimo sa aksiyon (doer)? Ang “nanglutaw” usa ra bay naglutaw? Usa ra bay gipasabot sa “nangahinog”, “nangaguba”? Bisan gani ang “nanginhas” naneguro nga ubay-ubay ang iyang makinhas, ang “nangahoy” wala magtinguha nga usa ray iyang makahoy. Mao usab ang “nanggidulog”, “nanggidama”, “nanaglaray”, “manggihubo”, ubp. Kining tanan pulos minggamit og “ng” aron pagpasabot og daghan— nga kon dili man ang butang nga gihisgotan, nagtumbok sa labaw sa usa nga tagbuhat (doer) sa aksiyon. Karon, dili kaha nga ang nadugang nga “ng” sa “ming” ug “ning” nagpasabot sab og daghan? Posible, di ba? Ug nganong dili? Nakadaot ba? Nakaguba ba?

Sa akong pagmatikod niini sulod sa katuigang nanglabay, wala pa koy nakitang timailhan nga kini makaguba. Hinuon, kon bag-o ni sa imong panan-aw, labi nag wala mo pa hisabti ang kapuslanan niini, seguradong makurat ka, sama sa pagkakurat nato kanhi sa bag-ong “og” nga abi natog hag-as lang misulpot.

Kon nganong kini angay mang iaplikar, ang akong ikasulti nga kini usa lang tingali ka pagpahiluna ug paghatag pihong gamit sa kanhi nagkasaag-saag ug daw way pulos nga wa pa hiilhing “ming” ug “ning”.—

Esmiringhoy vs. Ismiringhoy

Ni E.S. GODIN
Bisaya, Oktubre 4, 2017

Usa ka mensahe nadawat namo alang sa lindog Super React nagkanayon:

Hehe… lingaw kos “Ismiringhoy” ni G. Eric S.B. Libre. Kas-a nakasinati pod ko ana, Bay. Pero E tingali, dili I, unang titik sa Esmiringhoy. Samas estorya, estambay, eskapo, esmagol, embargo, ubp.— Bay Nits B.

PATIN-AW: Nindot ning reaka, da. Isyu na pod sa espeling. Unsay tukma, E ba o I? Aw, atong hilngon ang atong lagda kon naa ba ning problemaha didto.

Buyno, kanus-a ba nato gamiton ang E ug I? Sama sa paggamit nato sa O ug U, angay tang mosukot kon pulong hinulaman ba o pulong lumad ang gikalibgang pulong.

Sa Lagda Sa Panitik No. 2 (matamdan pod sa librong Atong Inahang Dila, ph. 123) kini ang mabasa:

“Ang “i” gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong “babaye”, “pangadye”, “dayeg” ug “sikwate”.

Bahin sa sumbanan sa paggamit sa E, sanglit kining maong titik naglambigit man sa mga pulong hinulaman, may ubay-ubayng latid nga matan-aw agad o depende sa pattern sa mga pulong.

Sa lagda No. 7-H, kini ang mabasa:

“Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og “S” nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik E sa lumad nga hubad.”

Ug mao ning mga pulonga ang gihisgotan ni Nits B. sa iyang reak— mga pulong hinulaman nato gikan sa Iningles sama sa estorya (story), estambay (standby), esmagol (smuggle).

Akong klarohon nga ang “eskapo” ug “embargo” dili apil sa maong grupo sa mga pulong nga gihisgotan sa ibabaw kay kini mga pulong man nga hinulaman nato gikan sa Kinatsila--

"escapo" gibinisayang "eskapo"

"embargo" gibinisayang "embargo" ra gihapon

Nan, unsay sakto— “esmiringhoy” o “ismiringhoy”?

Ang tubag mao nga dili pulong hinulaman ang “ismiringhoy”. Wala tay masubay o ebidensiya nga kini hinulaman nato gikan sa Iningles o kaha sa Kinatsila. Sa ato pa, walay igong katarongan nga kini gamitan natog “E”.

Sa akong tan-aw, ang “ismiringhoy” usa ka lumad (native) nga minugnang pulong busa angay nga adto kini mopahiuyon sa Lagda No. 2.

Salamat, Nyor Nits B. sa kahigayonan nga mas mapatin-aw pa kining mga butanga.--

Tubag-depensa Sa Protesta Sa 'OG'

Ni E.S. GODIN

ANIA ang among tubag-pamahayag sa pakighusay nga gisang-at ni Magsusulat J.S. Virtudazo (Raul Acas) mahitungod sa “OG” nga napatik sa miaging gula (Okt. 27, 2004 nga isyu).

Una sa tanan, gitamdan namo kanunay ang pagtuo nga kita anaa lamang sa usa ka tumong--maong gikinahanglan kaayo ang pagpaminaway— bisan pa diha sa panagtigi sa katarongan aron pagkab-ot sa gitinguha tang katuyoan, kon mao man.

Wala kamiy pagsupak sa nakaplag ni G. Virtudazo nga kuno Indo-European/Malayo-Polynesian ang lintunganayng kagikan sa atong pinulongan kay malagmit mao may mao sumala sa atong masubay sa kasaysayan. Apan ang kuwestiyon kay nia malambigit ang panagsumpaki sa panitik (spelling); kay makita kaayo base sa gisandigan niyang katarongan, nga lahi ang iya sa gisagop sa kapangulohan.

Gani, ang iyang argumento nagsukad man gayod sa mao niyang panlantaw o nalantaw— ang pagtungod-tungod o pagpatumong sa English ug Visayan (Binisaya) sumala sa iyang gihulagway: usab-amend, uyon-agree, utang-account ubp. hinungdang miprotesta siya sa ‘OG’, kay matod pa niya, mokibag na sa naandan ug moresulta nuog daghang kausaban (…dismantle the whole Visayan vocabulary…) diin gipananglit niya, isip taming, ang pagkausab unya sa naasoyng mga pulong ngadto sa ‘osab’, ‘oyon’, ‘otang’ ubp.

Hinungdan usab nga ang Binisayang ‘uwan’ sabton niyang ‘shower’; ang ‘ulan’ maoy tugbang sa ‘rain’; ang ‘bawod’ sa ‘wave’; ang ‘balod’ maoy ‘ripple’ ubp. Kon mao, wa diay ‘ulan’ sa Bohol kay ang mga Bol-anong hugot di man gyod molitok og ‘ulan’, hinunoa ‘uwan’ ang ila— busa, pulos da ‘shower’? Dili kaha kini hinuoy magpakay-ag sa establisado nang bokabularyong Bisaya?

Giingon niya nga “letter ‘u’ is dominant…” ug nga “it is extremely hard to find a Visayan word starting with ‘o’….” Ngano gong di ma-dominant? Natural na lang! kay ang lagda kun sumbanan sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’ nga gihan-ay ni Ginong Hermosisima pinalanginan sa Akademiyang Bisaya (Carlos P. Garcia ug mga kauban) nag-ingon man:

“Ang ‘U’ anha gamiton sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay (root word) ug ang ‘O’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles, Kinatsila ubp.”

Ug kining lagdaa ang gitamdam sa Bisaya hangtod karon hinungdan nga ang iyang ‘gatus’, ‘takus’, ‘tigum’, ‘(nag)too’, ‘hinoon’, ‘patalinghug’, ‘alaut’, ‘hangtud’, ‘sayud’, ‘matud’, ‘(mi)kanaug’, ‘sangput(anan)’, ‘hatud’, ‘aslum’, ‘(gi)hasul’, ‘palihug’, ‘gud’, diyut(ay)’, ‘(mi)barug’ ubp. among gipangusab kay dakong sayop sumala sa lagda (Handag… anib 24, Oct. 13).

Agig dugang; Kiniy angay timan-an pag-ayo (T.P.):

Walay prefix nga “ni” sa Binisaya (hinunoa may infix nga IN) nga ingon niini ang gamit; dunay “ni” apan verbal prefix nga baryasyon sa “mi”

linibo— dili nilibo (libo + inf. IN)

linung-ag— dili nilung-ag (lung-ag + inf. IN)

linugaw— dili nilugaw (lugaw + inf. IN)

linat-ang baka— di nilat-ang baka (lata + inf. IN + suff. AN + contraction NGA)

linubo— di nilubo (lubo + inf. IN)

linubok— di nilubok (lubok + inf. IN)

linanggikitan— dili nilanggikitan (langgikit + inf. IN + suff. AN)

Bisan sa tinuoray, daghang nanaglitok niini sa binaba (conversasional) apan kitang mga nanagtuon maoy angayng magmatikod sa pagtul-id sanglit daghang sango nga mugna sa sayop nga pagdungog— mga dinungog-dungog sa atong mga kagikan nga sagad wa intawoy kabangkaagan— maingon pananglit sa ‘insakto’ nga gituohan namong gikan sa Kinatsilang ‘exacto’ nga mao ra usab sa Iningles nga ‘exact’.

Ang Leyenda Sa Pipila ka Sayop

Matikdi:

Sa Leyte (dili hinuon sa kinatibuk-an), giila ang ayroplano nga ‘idro’. Bisan ang ilang mga propesyonal nag-ila niini nga termino hangtod karon kay lagi, mao nay ilang namat-an. Kataw-anang hunahunaon. Unsa ray sinugdan? Posible nga kadtong gubat (World War II), nga sa paglinutosay na sa mga ayroplanong iggugubat sa Amerikano batok Hapon, dihay Amerikanhong sundalo sa patag nga nakalitok og ‘air draw’ nga hidunggan sa atong kaliwat maong nagtuo intawon nga ‘air draw’ (kay way kabangkaagan ‘idro’ ang narehistro sa pandungog) kadtong naglupad nga nanagginukdanay sa itaas. Maingon usab ang ‘paksol’ nga gikan da sa ‘foxhole’, ug daghan pang uban.

Niining puntoha, may katarongan (hinuon) si G. Virtudazo nga ang ‘insakto’ dawaton na lang sanglit naandan na. Apan bantayanan kini, kay tingalig daghan pa unyang sayop nga ingnon natong sakto.

Ang Mga Impluwensiya sa Binisaya

Sa akong pagmatikod, hilabihan kadako sa nahimong impluwensiya sa mga Katsila, Kano, Insek ubp. kanato, di lang sa kultura kondili labi pa sa pinulongan. Maoy hinungdan nga may pulong na kitang nagsugod sa “O” sama sa ‘oras’, ‘oro’, ‘obra’, ‘onse’, ‘otso’, ‘otro’ ubp. kay giingon man sa lagda nga ang mga pulong hinulaman dili mahilakip hinunoa ipabilin ang vowel niini ug ang mga consonants lamang ang ilisan sumala sa gisagop nga Alpabetong Bisaya.

Ang Lihok sa Sinugboanong Panulat

Ang kaniadto ug ang karong katawhang Bisaya kinsa wa magtagad niining ginagmayng mga pagtuon sa panulat (ilabi na sa ortograpiya) sa Binisaya, parehong magkasamangsamang kon unsaon pagsulat ang pinulongan nga iyang gilitok (pananglit sa kalainan sa ‘atua’ ug ‘atoa’, sa ‘kun’ ug ‘kon’, sa ‘ka’ nga pulingan {pronoun}—‘ka’ nga panumbok {article} ‘ka’ nga iglalanggikit {prefix} ug daghan pa). Mabisan kinsa, propesyonal man kun ultimo, basta dili himasa og Binisaya, mao ra— wa gyod na silay kalibotan unsaon pagsulat sa ilang gipanglitok— espeling ug grammar. Ug kiniy dakong tamparos natong mga Bisaya. Pagkaayo natong mosulat sa Iningles apan sa atong kaugalingong pinulongan wa kitay kabangkaagan! Maayo na lang gani kay nanungha ang mga mantalaang Binisaya, nakatabang intawon, bisan aginod sa pag-edukar. Ang nakaparat lang kay, sa pipila ka punto, wa usab magkahiusa— lainlain, iya-iya; sama niini karong ‘og’ ug ‘ug’.

Kahinumdoman nga sa dihang si Nyor Inting Sotto mipagula sa iyang “Ang Suga” (1901), ang labing unang Binisayang mantalaan, hilabihang gubotang pagkasulat ilabi na sa espeling—tatawng way sumbanan nga gisunod. Ug makita kaayo ang dakong impluwensiya sa mga Katsila— matikdi: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

Gumikan sa kalisod sulaton sa Binisaya, si Sotto nangulo pagtuon niini, hinungdan gani nga siyay nakaangkon sa dungog “Amahan sa Dilang Bisaya”.

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya (Babaye, Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, ubp.) nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon ilabi na sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dec. 2003) nga matod pa niya, “bisan si Pari Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’….”

Ug salamat (grasya sa Diyos) nga ang dudagkong publikasyon nga nagpatik sa Binisayang mga mantalaan, lakip na ang Bisaya (sa Soler pa kanhi), nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga staff ang pagtigom o pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa panitik Binisaya. Ug dinhi mahimugso ang Akademiyang Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi (Hermosisima et al), di ba? Ug human magambalay ang lagda sa ‘o’ ug ‘u’, natuhay-tuhay ang espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit.

Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Adelino Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton. Nahimugso ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” ug “Diksiyonaryong Bisaya”, mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa pagtuon sa atong pinulongan (hinuon, may pipila ka punto usab nila nga wala pa namo madawat; nanginahanglan pag dugang pagtukib).

Ug nia niining mga basahona ang giprotestahang ‘OG’— nga diin malagmit nga miagi nag pagtuki sa mga sakop. Ug kay giisip nilang kalamposan, pipila ka kopya mikatap sa mga tunghaan, gisagop sa Banat News sa Freeman, sa Superbalita sa Sun*Star Group of Publication, ubp. Hinuon, wa sab ko makaseguro kon ang maong pundok ba gayoy nagpasiugdag una niining “OG” kay kining maong artikulo gigamit na man usab sa Binisayang hubad sa Bibliya (Bibliya sa Kristohanong Katilingban, 1992 edisyong Katoliko Pastoral).

Gani, kausa niana (dugay-dugay na), miteks kanako ang dako sa Cebuano Studies Center, nanukit nga ngano kunong ang Bisaya wala man mosagop sa ‘OG’ nga ila ra bang gipanudlo sa mga estudyante uban ang pagpagarbo nga ang magasing Bisaya maoy modelo unya diay to, wa pa mosagop ang Bisaya. Ug dili kay sila ray taga academe nga midawat niini, may daghan pa, sama nila ni Don Pagusara, Mac Tiu, ug tingali ang UB-Bohol sa mga Tirol ubp.

Ang Pagsagop sa “OG”

Sa pagkatinuod, kaniadto pang nahisgotan sa kapangulohan sa Bisaya ang pagsagop niini (panahon pa ni Editor Pepito), lamang wala mahinayon kay maingong kulang pa sa pangandam— ug busa, gilugwayan ang pagpaniid.

Ug kini nakita namong way bikil, hinungdang gihukman namong sagopon sugod niadtong Agosto 18, 2004 nga gula, ang unang ihap sa ika-75 ka tuig sa Bisaya. Tinuod, kon tan-awon ta sa Iningles, di lang kay article ‘a’ o ‘an’ ang gidala sa ‘OG’ kondili girepresentahan niini ang daghang artikulong Iningles, ug lagi, daw duna gani dili artikulo. Apan kon nanawon ta sa iyang Binisayang gamit, ang ‘og’ usa da. Kini tungod kay ang Iningles daghag pulong tandi sa Binisaya o wala kitay ikatugbang sa tanang pulong Iningles. Dugang pa gayod, ang oryentasyon sa Binisaya dakog kalainan sa Iningles; ang Binisaya mahimong balihon nga mao da gihapon ang buot ipasabot hinungdan gani nga mas sayon hubaron ang Iningles ngadto sa Binisaya kaysa Binisaya nga Iningleson.

Mahitungod sa giingon ni Ginong Virtudazo nga ang ‘u’ maoy tugbang (equivalent) sa ‘a’ sa Iningles, kiniy lisod kamatud-an— dili kombensido kay unsaon god nga ang duha pareho mang anaa sa atong alpabeto ug may iya-iyang gidalang papel; may iya-iyang litok. Tinuod nga sagad tuod motungod-tungod sanglit managsoon man lagi ang maong pinulongan ubos sa Indo-Uropean-Malayo-Polynesian nga banay diin nakasakay (okasyon) pa gayod sa gimbut-an sa lagda sa pagpahimutang sa ‘u’; puyra pa sa hingpit nga gihulaman natong langyawng mga pulong.

Sa laing bahin, kining pagtungod-tungod, kon maoy atong pasumban, problema usab tungod sa daghan natong impluwensiya diin naglabi ang Kinatsila. Nagpasabot ba ni nga isalikway ta ang nabansay na natong paggamit sa daghang pulong Kinatsila hinungdang isipon na natong husto ang ‘insakto’ inay sa ‘eksakto’?

Labot pa, kapugngan ba nato ang dugang pang mangabot nga bag-ong impluwensiya sama sa gigamit na gani karong mga ‘salitang kanto’:-- parak, lispo, kantiyaw, pakals, ‘dyerdyer’, ubp. ug ang impluwensiya sa kompyuterisasyon nga nagdalag bag-ong mga termino-- aron lang kapanalipdan ang “tungod-tungod system o theory”?

Gawas pa usab, unsaon god nato pagprobar niini nga bisan gani ang English wala man usay klarong espeling kaniadto sa linghod pa ang maong literatura. Sila usab, sama (kang Sotto) kanato, nagsulat segun sa unsay litok: “Whan that Aprille with his shoures soote / The droghte of Marche hath perced to the roote, / And bathed every veyne in swich licour, / Of which vertu engendred is the flour;…” (Chaucer, Prologue of The Canterbury Tales).

Pangutana: Maisip ba nato nga komo kay si Sotto ug Chauser maoy nahauna, sila nay orihinal?

Malisod uyamot. Sa akong napasantop, kini nga teyori sa lintunganay maoy pagbalik sa kanhiay diin ang tawo wala pa masayod unsaon pagsulat sa iyang gilitok. (Kay kon may nag-una pa untang nagtuon, nan, may komprehensibo na unta kitang sumbanan: diksiyonaryo ug batadila. Apan, dakong wala, mas ang mga langyaw pa gani hinuoy interesado; ug may lawom-lawom nang pagtuon sa atong pinulongan.)

Maalamon tinuod ang paglingi sa kagikan, apan dili usab tingali maayo nga hingpit kitang mobalik, sa kapi, mopadayon kita ug dawaton ang unsa may makaayo sa atong tumong. Mosugot god tag dili, ang paglihok (evolve) sa mga pulong dili gayod kapugngan; gani, hilabihan niining kusoga nga halos di magangkap paghusay sa mga batidila. Apan baya, ang lagda (root word basing) nga gitamdan sa Bisaya nahitukma usab sanglit nagatamod man kini sa kagikang pulong— lahi sa Tinagalog nga mausab na ang pagtitik sa root word kay (sagad) i-“U” man nila kon linanggikitan na (mahimutang sa tunga). Ang Binisayang panitik kanunayng nagpalungtad sa kon unsay espeling sa root word agad sa gisitar sa lagda sa paggamit sa “o” ug “u” bisan pa kon linanggikitan (affixed) na kini. Lahi sa Tinagalog nga ang ‘o’ sa root word alid-ag ‘u’ kon kini mahimutang na sa tunga gumikan sa paglanggikit (affixation).

Matikdi:

Tagalog                                                                      Bisaya

hapon—(kina)hapun(an)                                            hapon—(ka)hapon(on)

gulo—(ka)guluh(an)                                                   gubot—(gi)kagub{o}t(an)

inom—(nag)-inum(an) o inuman                                inom—inom(on) / imnon

lagot—(na)lagut(an) {ng hininga}                              lagot—(gika)lagot(an)

buo—(ka)buu(an), (bu)buu(in)

tarong—katarongan, pangatarongan,

gitarong, pagtarong, taronga, pagtinarong,

nagtinarong, gipatarong,

gipangatarongan, katarong,

tarongon, tarongonon,

matarong, natarong

Ug ang nakaalegre ra ba kay bisan sa maong sumbanan sa mga Tagalog, wala gihapon sila magkahiusa; ug usab, dili sila consistent sa maong sumbanan.

Tan-awa kining mosunod nga mga pulong:

noo, doon, poot, noon, totoo, katotohanan, manood, nanonood, kinapootan ubp.

Kon nganong ingon niini ang ilang pag-spell (nga nahisukwahi na sa sagad), butang nga wala kaayo nila ikapatin-aw.

Ug ang nakaalegre pa gayod kay karon lang sila makamatikod nga nagkaguliyang diay ang ilang panitik (Twa. Lamberto Antonio, “Ang Pantig at ang Pintig ng Kahulugan” Liwayway Agosto 9, 2004 ug ang “Bubuuin Pa Ang Filipino” sa lindog ni Genoveva Edroza Matute—pulos mga magtutudlo sa unibersidad (academe).

Karon, ang pangutana, naapektohan ba ang establisado nang lagda sa mitumaw o gipatumawng ‘OG’? Ang tubag mao nga wala. Ang ‘og’ usa da ka silaba (litok) {sama sa kon ug kun nga may variation} ug busa, wala makasupak kay ang giingon sa lagda nga gamitan sa ‘u’, ang una man lang ug sulod nga silaba sa usa ka pulong.

Ug labot pa, ang Bisaya wala usab mag-ila sa “patungod-tungod system” ug labi pang wa mag-agad sa undak sa paglitok; busa layo ra sa tinuod nga ang “uyon” mahimong “oyon”, ang “usab” ngadto sa “osab” gumikan sa pagsagop sa “OG”. Ug ngano gong ato mang usbon kining establisado nang lagda? Usbon gyod nato aron mahisama ta sa mga Tagalog? Unta, kay establisado na o nakasukad na, atong tabangan pag-amuma.

Kabahin usab sa paghugtong (contract)— diin mahimo nang ‘kog’—labi nang walay kahasol sanglit sama man lag way nausab.

Sa pangutana kalabot sa ‘birthright’— kon nganong ang article ‘ug’ pa gayoy gihilabtan, nga unta kaniadto pa man, kiniy dili namo matubag sanglit sa gikaingon ko na sa unahan, dili ang Bisaya maoy nag-una niini. Gani, ang Bisaya maoy labing ulahing misagop— timailhan sa iyang kamainampingon.

Sa kinatibuk-an, ang katuyoan sa pagsagop sa ‘OG’— nga mao ang pagtataw sa kailhanan ug pagbuhin sa tuman kadaghang kaakohan sa ‘ug’— makataronganon ug makiangayon. Ug niini, ang Bisaya wala na makaako pagyam-id sa pangagda— sa ngalan sa kalamboan ug kahiusahan.--

Duha ka Sulat-Protesta sa 'OG'

(Kining maong sulat-protesta sa gisagop ug gipatuman na namong “og” among gipatik sa ngalan sa kaangayan sa mga pagtuon kalabot sa atong pinulongan. Gituyo namo nga wala pangusba sumala sa iyang han-ay ug espeling aron pagpalutaw sa orihinal gayod nga pagkasulat niini, gawas sa pipila ka linya nga personal na ang gihisgotan.)

Agosto 20, 2004

Sir:

Supak ako nga inyong usbon kining mga mosunod:

1. Article ‘UG’

2. ‘INSAKTO’

Palihug isipa usab kini nga usa ka pakiluoy sa ngan sa tanang kaliwat nga Bisaya. Ang mosunod nga mga parapo akong gi-Iningles kay gidahum kong maniid ang ubang mga tribo ug mga skolar.

1. Article ‘UG’: In my opinion, since you consider this as the Visayan for English article ‘a’, you cannot change it to ‘OG’. Kindly take note that it is exactly the English alphabet ‘a’; hence, the coordinate conjunction ‘and’, and the subordinate conjunction ‘that’ which both contain the letter ‘a’ are just expansions of ‘a’. It is not the other way around, where your controlling word is ‘and’ by which you would like to change ‘a’. Likewise, in Visayan, it must be article ‘UG’ which must control conjunctions ‘UG’ (and, that). In other words, article ‘UG’ is a root. If you pull it out in favor of ‘OG’, you will dismantle the whole Visayan vocabulary. Why?

Let us examine the Indo-European system by which our Visayan language is partly based (the balance is Malayo-Polynesian). Kindly count the Visayan words starting with ‘u’ and ‘o’, where the English equivalent starts with alphabet ‘a’. Examples:

‘U’:

usab - amend

uyon - agree

utang - account

usara - alone

ug - and

udyong - arrow

‘O’: Since you are in favor of ‘og’ are you ready to change these words to osab, oyon, etc. Kindly observe that in Visayan, the letter ‘u’ is dominant; it is soft and easy. Hence, it is extremely hard to find a Visayan word starting with ‘o’ perhaps, because it sounds, forgive me, ‘uncivilized’. However, Atty. Kilaton Jr. says “kon sagopon ang ‘og’”, he is only suggesting. Therefore, in my manuscripts, kindly let my ‘UG’ for ‘a’ stay as it is. BECAUSE THAT IS THE TRUTH. Because, I, too, am a Visayan who is studying the roots of Visayan. All the past Visayan stalwarts did not complain. Why now? So, may I know the basis of argument of the proponents of ‘OG’. (Kindly consider this as a literary court, where the trial has just began, and I (and the rest like me), are the complainants, against its use for all manuscripts, i.e., where the contributor does not want it applied, you should not.

2. INSAKTO: ‘Insakto’ is Malayo-Polynesian for centuries, pronounced as such for easy speaking or without conscious effort. As such, it is hereditary; a newly born baby upon reaching the speaking age would utter ‘insakto’, not ‘eksakto’ (which disturbs your system when speaking. Kindly note the ancient or Indo-European Greek word ‘eleemosyne’ which we adopt as ‘limos’ for easy speaking. That is the essence of Malayo-Polynesian Visayan.

Should the proponents of ‘OG’ are all that serious to ‘kill’ article ‘UG’, the following samples will prove they are over-acting:

1. Maorag nagtuon pag Visayan: Papalita ko ug sigarilyo. (Hanas na sa Visayan: Papalita kog sigarilyo.

(Their desired ‘og’ appears in contracted ‘kog’ is correct (where the article ‘a’ is hidden): The buyer will ask ‘pila ka buok, kaha/dosena, etc.)

Ang babaye nagkugos ug bata. (Sa hanas nga Visayan, mao gihapon). (The woman is carrying a child). Gumikan ba lang ning usa ka buok ‘ug’ (please take note, is the very root as explained), inyong patyon kay ilisag ‘og’? How about the other expansions of ‘ug?:

The ‘that... for’ tandem:

Ingon siya kalaog ug ham-burger. (He is that greedy for ham-burger).

The typical Malayo-Polynesian Visayan way of saying: ‘that’ and ‘is’ depending on sentence construction.

Ang langgam pula ug (pulag) dughan. The birds breast is red./ ...is that red.

‘by’: Ang tawo gitabangan ug (gitabanga’g) bunal. (The man was mauled by many).

‘with a’: Ang tawo gipatabanan ug bunal. (The man was left with a maul).

In rapid writing, can we single out the single ‘og’? Hardly. It will be written the usual Malayo-Polynesian way, as it had been centuries. Because ‘ug’ for article ‘a’ is correct.

SOLUTION: Please just add ‘og’, but, do not pull out the centuries-old ‘ug’. Just make it conventional. Why not? We’ve done it many times:

sulti - tabi

lungag - buho

kusog - duro

kasingkasing - puso (sa saging)

Because the TRUTH IS: ARTICLE ‘UG’ FOR ‘A’ IS VERY CORRECT AND IN ORDER.

Matinahuron uyamot,

JUSTO S. VIRTUDAZO (RAUL ACAS)

Sept. 6, 2004

Binati nga Editor:

Gumikan kay sa pagka karon, nadumpol ang akong dagang, gumikan niining “OG” nga ingon ug ‘iceberg’ kon takulahaw mabanggaan — makapusgay sa ‘concentration’, ug samtang naningkamot ako nga mahuman ang ‘HANDAG’ pinaagi sa paghunahuna lamang sa ‘UG’, gipadangat ko kaninyo kining pangaliyupo, iyawat nga makahunahuna kamo nga may katarungan ako (sa pagkatinuod, kami — kay ang mga bantugang haligi sa Bisayan — Ranudo, Padriga, Bas, Garcia, Candia, Navarra, Baguio, Caparoso, Bacalso, Abellana, ug uban pang mga dagkong Bisayista, adia uban kanako).

Wala sukad ako maulaw sa Bisaya kong kagikan. I have never been ashamed of my Visayan heritage. Kon nganong pulos ‘UG’ ang gigamit sa atong mga katigulangan, gilantaw ko usab. Ug, kini ang malagmit nga hinungdan:

Ang mga Greeks nagtawag sa ilang titik kun alphabet ‘A’ nga ‘ALpha’. Ang Bisaya niini nga hubad ‘sinUGdan’; ang English ‘bEGinning’. Posibli nga ang ‘UG’ sa tunga sa ‘sinugdan’ maoy gihimong article ‘a’ sa atong katigulangan. Kon ngano nga ang English ‘and’ = UG gihapon, kana tungod kay ang English ‘and’ mao kanang ‘dan’ nga nagsunod sa UG; gikaraw lang. Proof: tatawng makita mo ang English ‘walk’ sa Visayan nga ‘lakaw’.

Ang matuod gud, ang Bisaya ug English, kadugo pa, dunay panagsuod kun relasyon! Busa, sayop ang pagtoo sa kadaghanan nga English and Visayan are two different languages. No, they are not. (Hinungdan nga kon mosulat akog binisaya, mobasa una ako sa English dictionary, ug, kon magsulat ako sa English, mobasa una ako sa Bisaya). Resulta: kaluoy sa Diyos, maayo ang ‘feedback’ sa ‘HANDAG’; gani, nahibalik sa atubangan ang maong nobela. (Daghan kaayong salamat nga mao na say ‘prime’ nga ‘pamugas’ ninyo ang maong sinulat. Ugaling lang lagi kay may nakasulod nga ‘og’ nga, in my honest opinion, inyong gisugdan pagpatik nga walay ‘og’, busa, hangtud nga matapos sa anib 40, dili una pasudlon ang ‘og’, kay dunay napamag-ang nga ‘precedent’ UG.

Gibatbat ko sa text ang ‘birthright’ sa panganay nga ‘UG’, nga mao ang titik ‘A’. I would suggest that you give him first a personality; palihug isipa siyang tawo; please do not condemn ‘UG’ — Art. A without a trial. He has been there for centuries. Kon ang uban ngani — ‘some’, ‘if’, ‘that’, and many, many more makaangkon ug ‘UG’ sa Bisayan, ang article ‘A’ pa ba kaha hinooy dili nga siya man ang panganay kun ‘first born’?

Aniay pipila ka pagpasabot:

1. Siya miinom ug beer. (He drank some beer).

2. Siya miinom ug San Miguel. (He drank a San Miguel).

3. Siya miinom ug Anejo Rhum. (He drank an Anejo Rhum).

Ang Bisayan ‘UG’ gud maorag alas (ace); magbalhin-balhin. Apan, ang iyang HOME BASE mao ang Article A, nga karon mao pa gyuy inyong gi ‘condemn without trial’. I am begging for mercy. Please spare him, being our first born!

Daghan kaayong salamat.

Matinahuron uyamot,

RAUL ACAS (J.S. VIRTUDAZO)