Pagkorehir sa kanhi sayop nga mga espeling

Ni E.S. GODIN

Bisaya Pebrero 27, 2019

SULOD sa katuigang nangagi, nunot sa paghingusog namo sa kampanya sa estandardisasyon sa espeling, may namatikdan ming pipila ka pulong nga kanunay hisaypan ang pagtitik, way klarong espeling o kaha naglungtad sa daan nang sayop nga espeling. Giingon tang sayop tungod kay nahisukwahi o nahisupak man ang iyang panitik sa tamdanang mga Lagda sa Espeling. Ug kay nahisukwahi man lagi, nga makaguba sa lagda kon pasagdan nga maglungtad, amo kining gipiho ug gipahiuyon nga matukma base sa mga lagda.

Ania ang pipila:

disenyo, n. (Sp. diseño) design.— Kaniadto, ang maong pulong sagad ginasulat nga “desinyo”. Apan kini dakong sayop, kay sumala sa lagda, ang mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. dili man angay usbon o ilisan ang mga vowel sa orihinal nga espeling. Ug kay “diseño” man ang orihinal nga Kinatsila, nan, “disenyo” ang tukmang espeling sa Binisaya, dili “desinyo” nga maoy nauso kanhi. Hinuon, puyde pod ang “desayn” nga maoy gikan sa Iningles nga “design”.

desidir, tr. & intr. (Sp. decidir) to decide, resolve.— Sama sa “disenyo”, ang “desidir” sagad usab nga ginatitik kaniadto nga “desider” (lagmit gibase sa Iningles nga “decide”). Apan klaro nga ang pulong “desidir” usa ka pulong Kinatsila ug busa angay nga adto ipasunod sa espeling sa Kinatsila. Gawas pa, kon patumanan ugod ang kanhi “desider”, ari na pod ta mosango sa iyang derivative nga “desidido”. Kay dili ba, “desidido” may sakto, dili ang “desidedo”? Busa ang tukma, mao kini…

desidido, adj. (Sp. decidido) determined, decided

kombensi/r, v. (Sp. convencir) convince.— Kaniadto, gikalibgan namo pag-ayo kon unsa gyoy labing maayong espeling: “kombensir” ba o “kombinser”. Apan sama sa “desidido”, naa poy derivative sa “kombensir” nga “kombensido”. Dinhi, gawas nga maoy iya sa Kinatsila, nakita namo nga dili maayo nga ang “kombinser” maoy palungtaron kay mosango gyod kon ari na sa “kombinsedo”. Busa, “kombensi/r” ug “kombensido” ang haom.

korehir, v. (Sp. corregir) correct, to exact (korehian)

kompesal, v. (Sp. confesar) confess; syn. tug-an, padayag

kometir, v. (Sp. cometir) commit

konsabo, (Sp. consaber) connive.— Kaniadto pod, dugay namong gipanid-an kon unsa gyoy sakto: “konsabo” ba o “kunsabo”. Nahimo namo kining kalibog tungod kay wala pa namo mapiho kon pulong hinulaman ba gayod ang maong pulong. Kay kon dili ni pulong hinulaman, base sa lagda, angayng espelingon kini nga “kunsabo” (U sa una ug sulod nga mga silaba ug ang O anha ra sa kataposang silaba sa mga gamotpulong). Lisod masubay ang maong pulong sa mga Spanish-English Dictionary. Apan salamat kay sa kadugayan, naukayan ra nako ang Kinatsilang “consaber” nga sa ato pa, kon dunay “consaber”, nan, duna poy “consabo” nga kon espelingon sa Binisaya, angayng mga konsonante ra ang ilisan ug ipabilin ang mga vowel sa orihinal. Sa ato pa, “konsabo”.

tenedor, n. (Sp. tenedor) owner; bearer; fork.— Sagad sab ning giespeling nga “tinidor” kaniadto. Apan way lalis nga ang “tenedor” (holder/bearer) gikan sa Kinatsilang “tener”.

banggira, n. a small cubicle or space in a kitchen where dishwashing are done and/or kitchen utencels are placed.— Sagad nga “banggera” ang pagtitik niini kanhi. Apan dili pulong hinulaman ang banggira. Ang lagda nag-ingon nga ang E ug O gamiton lang diha sa mga pulong hinulaman nga ipabilin ang orihinal nga mga bokal (vowel).

tiyanggi, n. marketplace.— Kini sagad sab ginatitik nga “tiyangge”. Apan sama sa “banggira”, dili masubay nga usa ka hinulaman ang maong pulong busa, pahiuyon sa lagda, I ang gamiton sa mga pulong lumad nga Binisaya. (Kon may makapamatuod nga kini pulong gyong Kinatsila, nan, angay nga ang espeling ipahiuyon agad sa orihinal.)

Ang Day-as Sa Binisaya (2)

Ni TOMAS V. HERMOSISIMA

(Ning maong serye kanhi ni T.V. Hermosisima— gisugdan pagpagula sa Bisaya, Enero 28, 1959— iyang gihukngay ang lainlaing tamdanan sa karaang mga Bisayista kalabot sa Ortograpiyang Bisaya ug iyang gipasabot sa unsang hinungdan nga misangpot man sila pagpili ning Lagda sa Panitik nga gitamdan sa Bisaya hangtod karon. Sa gihapon, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay, mga espeling, ubp., aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)— ESG

(2) Ang Karaang Sinulatan

(Bisaya, Pebrero 4, 1959)

SA pagtambog sa sinipit (angkla) sa 1521 sa galyon nga gisakyan ni Magallanes, ang mga apohan sa sungay sa mga Sugboanon daan nang may kaalam sa pagsulat ug pagbasa. Dihay kaugalingon nilang mga titik kun alpabeto nga gikan sa Malayo. Maoy ilang igsusulat ang sipol ug magsulat sila sa lunhaw nga kawayan. Ang tudling gikan sa itaas paingon sa ubos. Ang mga tudling magsunod-sunod gikan sa wala ngadto sa tuo. (Kining kasayoran gikuha gikan sa sinulat ni Pari Delgado, ang “Historia General Sacroprofana”.) Usahay migamit usab sila sa panit kun dahon sa kahoy.

Dihay duha ka panig-ingnan sa mga titik kun abakadhang karaan sa Sugbo. Diyotay lamang ang kalainan sa mga titik. Kini nagpasabot sa paglinay-anay sa atong mga ginikanan. 

Mahimo ang pag-ingon nga usa niining duha ka abakadhan (alpabeto) gigamit ug naandan sa taga-habagatan ug ang ikaduha sa taga-amihanan. Ang usa ka dagway maoy gigamit sa usa ka gisulat nga bokabularyo nga wala ikapatik. Anaa ang mga titik (twa: Hulagway A).

(Hulagway A)

Ang ikaduhang dagway gihisgotan ni Pari Encina, usa ka Agustino. Sumala sa iyang sinulat “Arte Bisaya-Cebuano” ang mga titik sa Sugbo mao kini (twa: Hulagway B).

Sumala sa makita, ang mga karaang Sugboanon, sama sa ubang mga Pilipinhon, nanggamit tulo lamang ka bokal. Mao ang A, I, O. Ang tanang mga konsonante (katunog) paubanan gayod sa A sa pagbasa, sa ingon niini: Ba, Ca, Da, Ga, Ha, La, Ma, Na, NGa, Pa, Sa, Ta, Va, Ya.

Niining duha ka dagway maoy giilang hingpit ang gihisgotan ni Pari Encina. Dunay tulo ka bokal (patunog) ug napulog upat ka katunog.

(Hulagway B)

(Hulagway K)

Ang gisunod ni Pari Encina hapit motukma sa mga titik nga gigamit sa mga Bisayang Hiligaynon sa Panay. Sa sinulat niya nga “Arte de La Lengua Bisaya Hiliguaina de la Isla de Panay”, si Pari Mentrida nagpakita tulo ka patunog ug napulog upat ka katunog. Labot pa inay C, K ang gigamit niya. Ang basahon ni Pari Mentrida gisulat sa 1818. Busa dili malalis nga ang Hiligaynon maoy unang naggamit sa K sa tibuok Pilipinas.

Anaa ang mga karaang titik sa Panay (twa: Hulagway K).

Ang paagi sa pagsulat sa karaang Bisaya walay kalainan sa mga tabunon sa ubang dapit sa Pilipinas. Dihay tulbok kun kudlit gigamit aron pag-ilis sa A nga gisabak sa konsonante. Pananglitan: ang titik nga Ba kon tulbokan sa ibabaw, basahon nga Bi; kon ang tulbok ari sa ilawom, kadto basahon nga Bu. Ang mga titik nga Ba ug Ka kon walay tulbok sa ibabaw, basahon sa ingon niini: BAKA. Kon dunay tulbok sa ibabaw ang Ka, basahon nga BAKI. Kon may tulbok sa ilawom ang Ka, kadto basahon nga BAKU.

Dunay mga pulong diin ang usa ka litok nagtapos sa konsonante. Unsay paagi aron dili magsabak sa A ang pagbasa sa kataposang konsonante kun katunog? Sumala sa paagi ni Pari Lopez, laing prayle nga nakatuon sa karaang sinulatan, ang titik nga hitungdan kulitan ug balabag kun kurus sa ilawom. Pananglitan ang mga titik nga KA P YA. Ang titik nga KA tulbokan sa ilawom ug basahon sa PU. Ang YA butangan ug balabag sa ubos ug kini dili na magsabak sa bokal nga A. Busa ang tibuok mao ang KAPUY. Sumala sa karaang titik kini sulaton sa ingon niini (twa: Hulagway D).

(Hulagway D)

Anaa ang karaang sinulatan sa mga katigulangan sa mga Sugboanon. Ang abakadhan kun alpabeto adunay napulog pito ka titik kun letra. Mao usab ang abakadhan sa mga karaang Tagalog, Kapangpangan, Ilokano, Samarnon, ug hangtod ang mga Tagbanwa.

Alang sa mga karaang Bisaya kana igo na sa ilang mga kinahanglanon pagsulat. Apan ang dilang Bisaya dili sama sa tubig nga nagluoy. Mikuyog usab sa lakaw sa kauswagan. Gumikan sa pagkatipon kanato sa mga ugis kun mga taga-kasadpan, nausab upod ang atong paningog sa pagbungat sa pulong. Busa nausab ang Pilipinhong abakadhan sa dihang mao nay gigamit ang mga titik Romanhon.

Karon ang atong abakadhan mao kini:

Ang mga bokal (patunog): A, E, I, O, U.

Ang mga konsonante (katunog): Ba, Ka, Da, Ga, Ha, La, Ma, Na, NGa, Pa, Ra, Sa, Ta, Wa, Ya.

Nganong nalima inay sa tulo ang mga patunog?

Sa iyang sinulat “Philippine Ortography”, pinatik sa Hulyo, 1918, si Mahistrado Norberto Romualdez nag-ingon: “Sa akong pagpuyo sa ubang mga dapit sa Pilipinas, akong napanid-an nga ang mga tawo klaro nang molitok sa e ug o. Kini gumikan sa pagkadala nato sa panlitok sa mga taga-oksidental.” Sa maong sinulat gisugyot niya ngadto sa Academia Filipina ang paggamit sa lima ka bokal. Sukad niadto nagkausa ang mga Pilipinhong magsusulat sa lima ka bokal.

Ang C sa alpabetong Kinatsila giilisan sa Pilipinhong K. Ingon man ang V (karaang U alang sa diptonggo) gipulihan sa W, nga konsonante.

Ang karaang Bisaya, sama sa ubang mga karaang Pilipinhon, walay R. Kining titika nahidugang sa atong abakadhan gumikan sa mga Katsila. Tungod sa mga Katsila, karon aduna nay mga pulong Binisaya nga adunay R. Ang mga Katsila ugod gilisdan sa paglitok sa D. Ang mga pulong nga Da, kabukidan, kadaan, ubp. gilitok nila nga Ra, kabukiran, karaan. Sanglit ang pinulongan molambo pinaagi sa kagamitan, duna na tay mga pulong may R. Busa ang R nahimong tipik ug kabahin sa atong abakadhan.

(MAY SUMPAY PA)

Ang Pagsulat Masayon Kaayo

Ni EUSTAQUIO GONZALEZ

Kanhi pangulo sa mga mantalaan: Bag-ong Kusog, Mag-uuna, Star, Public Opion, Ang Katarungan

(Kining maong sinulat unang napatik kanhi sa Bisaya sa Enero 28, 1935. Subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan diyotay— mga espeling, ubp.— aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)—ESG

(PAHIMANGNO:-- Nia gimantala namo usa ka sinulat sa usa ka sakop sa Akademya Bisaya kanhi sa walay pagkalawat sa tanang bahin sa iyang mga hunahuna.—PANGULO.)

DUHA na ka hinungdanong sinulat ang nahimantala sa mga tudling sa inila ug binasang mantalaan BISAYA nga naghisgut mahitungod sa lainlaing lagda ug paagi aron sa paghingpit sa atong pinulongan; ang nahiuna mao ang kang Delegado Paul Gullas nga naghatag pipila ka sumbanan sa pagsulat sa pinulongang binisaya ug ang usa usab ang kang G. Rafael Bautista nga nagtiwas nga aron sa kalampusan sa maong mga lagda kinahanglan ang usa ka akademya nga binisaya sa mga inilang bisayista.

Kanhi sa pangulo pa ako sa “ANG MAG-UUNA” (El Precursor) ug unya sa BAG-ONG KUSOG (Nueva Fuerza), mga mantalaan sa Sugbo, nahisakop ako sa gitukod kanhi ni G. Jose Vaño nga Akademya Bisaya. Uban sa mga sakop sa maong kapunongan mao si anhing Dionisio Jakosalem, Pari Jose Ma. Cuenco, Manlalaban Cayetano Villamor, Uldarico Alviola, GG. Antonio Kiyamko, Pio Kabahar, Cesar Sotto, Temestocles Rosales, Rep. Vicente Rama, ug uban pang mga magsusulat nga sugboanon nga dili ko na madumduman ang ilang mga ngalan.

Makadaghan kami magkamiting ug hangtud karon dili pa nako hikalimtan ang daghang hinungdanong butang nga among pagakahisgutan sa maong Akademya. Apan sa takulahaw lamang nahanaw ang maong kapunongan.

Ang unang mga buhat sa maong kapunongan nakatukma kaayo sa mga hunahuna ni G. Rafael Bautista kay may gikauyonan man kami nga mga ispiling sa lainlaing mga pulong nga ipagamit sa mga mantalaan nga among gipangulohan. Kon nagpadayon pa unta kadtong maong kapunongan, hayan dili na kaayo dakung gimbuhaton karon ang paghingpit sa atong binisaya, kay may mga 16 ka tuig na tingali hangtud karon sukad sa pagkatukod sa maong namatay nga Akademya Bisaya.

Ang mantalaan nga wala gayud mosunod niadtong pipila ka lagda nga among giuyonan mao ang “Ang Kagubut” ni Hal. Filemon Sotto. Pananglit, gikauyonan namo sa Akademya nga ang pulong “akong,” sulaton gayud sa akong ug dili na ingnon nga “ako’ng”, apan si Momoy Sotto nagpadayon gayud sa iyang pagbutang mga apostrophe (’) sa mga pulong imong, akong, unsay, ug uban pa. Pananglit, kadaghanan kanamong mga sakop sa Akademya, sa among mga sinulat sa mga mantalaan nga among gipangulohan, maoy gamiton namo ang titik “K” ug dili ang titik nga “C”, apan si Pari Cuenco sa iyang mga sinulat kanhi nga binisaya sa iyang “El Boletin Catolico” wala gayud siya mobiya sa “C” ug sa tanang mantalaan sa siyudad sa Sugbo ang “El Boletin Catolico” maoray nahilahi kanhi. Apan gitalikdan ni Pari Cuenco ang paggamit sa “C” karon sa iyang mantalaang “ATONG KABILIN” ug misunod na siya sa ispiling nga gigamit karon sa mga mantalaang binisaya.

Ako uyon kaayo sa mga hunahuna sa mga magsusulat Hal. Paulino Gullas ug Rafael Bautista nga kinahanglan atong sabutsabutan kining atong binisaya, kay aron sa ingon niana adunay “uniformity” ang atong mga ispiling ug kwestiyon sa pagbutang sa mga “apostrophe” ug mga “guion”.

Apan ang akong buot unta unahon mao ang pagbuhat sa mga lagda sa mga magsusulat nato karon. Ang lagda nga buot ko nga masulat unta sa atong mga bantugang magsusulat sa binisaya, ingon sa mga Hal. Vicente Sotto, Vicente Rama, Paul Gullas, Elpedio Rama, Pio Kabahar, Antonio Kiyamko, Flaviano Boquecosa, F. Tecson, ug uban pa nga nanagpangulo mga mantalaan mao ang MGA BUTANG NGA ANGAY HISGUTAN UG ANGAY IPATIK SA MGA MANTALAAN.

Akong ginganlan kining mga tawhana nga angayan unta maoy managsulat sa maong mga lagda kay sila batid na man ning mga buhata ug sila makadaghan na man usab makabasket sa libo ka libong mga sinulat nga walay unod nga mapadala sa ilang kamantalaan nga ipamantala. Apan bisan pa gani ning batasan sa mga pangulo nga mao ang paghulog sa “waste basket” sa mga sinulat nga walay unod, walay ulo ug walay tiil, daghan gihapong mga sinulat nga atong himay-ungan nga manggula sa panid sa mga mantalaang binisaya nga walay ulo ug walay tiil. Mao kana ang giingon ko sa akong ulohan, nga masayon kaayo ang pagbirisbiris; labing masayon pa gayud ang pagtuman sa mga ispiling kon adunay ipatuman sa pangulo. Ang malisud mao ang paghatag ug unod sa sinulat nga atong mahimantala sa mantalaan. Pagkadaghan kaayong panahon nga giusikan ning ubang mga kugihang tigsulat sa mga mantalaang binisaya ug kadaghang mga tudling sa mantalaan usab nga nausik nga sa kapi unta maoy mahimutang ang mga sinulat nga undanon ug matulon-anon, manggula na hinoon ang pulos dahon, hangtud nga dili nato hibaloan kon hain magtago ang bunga nga maoy gikinahanglan nga kan-unon sa atong utok ug kalag. Apan dili nato mabasul ang tagsulat, kay unsaon ta man kon mao day kinutoban sa iyang utokan. Ang angayan lagi unta mao nga ang atong mga utokang magsusulat, maoy maghimog mga lagda sa ngadtongadto aron da usab intawon ang atong mga apisyonawo sa pagsulat makakat-on kon unsay mga butang nga angay itabi sa mga tudling sa kamantalaan.

Si G. Leod Salazar naghisgut mahitungod sa mga sugilanong binisaya, unsaon sa paghan-ay aron adunay lami ang sugilanon. Mao kanay mga lagda nga gikinahanglan nato G. Salazar. Buot ko nga imo pa untang dugangan ang maong mga lagda. Nakasugod na ikaw, apan wala pa nimo matiwas.

Ang labing dakung butang nga gihatagan nimog “importancia” mao ang mga “style”. Kini maayo, dalayegon ug hinungdanon. Apan usa lamang kini ka bahin. Kini mao man lamang ang paagi sa pagbalay. Ikaw G. Salazar himatngonan ko nga makadaghan ikaw maggama sa mga matahum nga sugilanon ug uban pang mga sinulat. Badlongon usab unta nimo kanang ubang mga modernong magsusulat. Ambut kon nahisubay ba sa bag-ong mga “style” nga manggula kanang mga “unod’ nga dunot sa mga bag-ong sugilanon karon. Daghang mahilas, “suggestive,” ug makahatag dautang hulagway sulod sa atong handurawan.

Ang mga sinulat ni Hal. Paulino Gullas mahitungod sa kauswagan sa pinulongang binisaya nagpadayon pa hangtud karon apan paabuton ta nga sanglit siya nahimutang na man sa tudling sa “seniors” sa atong mga magsusulat sa binisaya, mahimutang unta unya sa mga sinulat ang mga mahinungdanong lagda.

Ang akong ibilin nga hunahuna sa akong mga kaubang magsusulat mao kini: Hinungdanon kaayo nga adunay atong “uniformity” sa paagi sa pagsulat sa binisaya; apan labing hinungdanon ang pagtudlo pag-una kon unsay mga butang nga angay ibatbat sa mga tudling sa mantalaan.—

(Mamatikdan nga sila kaniadto nanag-spell pa sa ingon niini: "hisgut, kalampusan, madumduman, hangtud, ispiling, gayud, kagubut, dakung, malisud, matulon-anon, hinoon, kan-unon, mabasul" ug daghan pang uban nga nahisukwahi sa gigamit karon nga pinasubay na sa Lagda sa Espeling ilabi na sa tukmang paggamit sa U ug O. Nagpasabot nga sila kaniadto wala pa gyoy klarong gitamdan nga sumbanan.)--ESG

Molambo Ba Kaha Ang Akademyang Bisaya

Ni VEREFEL

Bisaya Oktubre 24, 2018

(Lain pang karaang sinulat, kini napatik kanhi sa Bisaya sa Enero 28, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

TUNGOD sa bag-ong pamunoan nato nga nagasingabut, milihok ang atong mga kadagkuan aron mahimong pinulongang nasudnon ang Binisaya. Ang kapunongan sa Bisayista nga dugay nang nahinanok kun namatay, gipagimok, gibanhaw.

Bililhon kaayo kining tinguhaa; apan, labi pa untang bililhon kon ang maong tinguha magmalampuson. Nasayud kita nga daghan kaayong maghinamhinam sa pagtukod sa bisan unsang kapunongan; apan tatak-an ug lud-on nga magasagakay niana aron makalahutay. Labi pa kon ang managpangulo mosalmot sa politika, ang bag-ong mahimugso, dili gayud motunhay.

Kaniadto sa tuig 1917, gitukod ang Akademyang Bisaya. Ug, kon wala ako masayop, ang binisaya nga ilang hinagdawan, ginasangyaw sa mga panid sa ANG TIGPANIID, EL BOLETIN CATOLICO, ANG SULO, BAG-ONG KUSOG, ANG KAGUBUT, TUKTOGAOK, LA EPOCA, THE GUARDIAN, THE FREEMAN, ubp.

Apan unya, ang ilang kaisgot milurang; mitang-on ug mikutod ang ilang panlimbasug. Nahutdan sa ginhawa, sama sa pipila ka mantalaan nga gihisgutan ko sa itaas, natitian sa kinabuhi. Ang hinungdan niini: ang mga pangulo, mibiya sa Dagang ug migamit sa pudlos sa politika.

Sa tuig 1929, tungod kay wala na man matagad ang Akademya, laing panon sa mga magsusulat sa Sugbo, nagtukod usa ka kapunongan nga gihinganlan: CEBU WRITERS CLUB. Tapus kini mahimugso, midalit usa ka bangkite alang sa mga magsusulat si G. Francisco Reyes, Manager kun Gerente kanhi sa REYES SALES CO. Sa pagkasunod semana, midalit si Mdnon. Vicente Rama; ug unya, si anhing Mdnon. Dionisio Jakosalem. Ang mga bangkite, didto tanan himoa sa mahayahayng hawanan sa Shamrock Hotel.

Apan bisan pa sa iyang mga maayong tinguha, ang CEBU WRITERS CLUB sa 1929, sama da sa AKADEMYA sa 1917, namatay tapus kabubusi kun kabunyagi. Nagatinga dayon sa diha nga nabaska na ang tiyan sa pagpahimulos sa piging nga gipasidungog kanila.

NING tuiga, 1935, gibanhaw ang Akademya. Nan, motunhay na kaha kini? Hinaut pa unta nga dili makawang ang mga panlimbasug sa nanagkugi.

Ang tinguha nako ning sinulat, mao ang pagpanghinaut nga ang Akademya, molungtad aron makaalagad sa katilingban. Aron magakasama ang atong pagsulat ug pagpanglitok sa mga pulong. Labut pa, isugyot ko usab nga siphuron kanang mga pulong nga hapit na nato hikalimti.

Napaniid ko nga, ang pinulongan sa atong mga mananagat, magbabaul kun mag-uuma, mga magpapatigayon, mga mangangayam ug sa mga sugarol, wala gamita, sa akong paniid, sa atong kamantalaanan.

Ania ang mga pulong nga ihibalag nato sa mga mananagat:

Baling, pukot, kayagkag, anud, basnig, sikop sikpaw, sapyaw, salibut, pataw, pamato, bahayan, batasan, kayawan, sabay, sagiwsiw, sudsod, sikohan, agpang, sundong, sangnan, sapang, sagangat, kagat, sima, taikol, batangbatang, taga, kuwambot, gawad, pasol, lambo, panapalan, sugbu, palonan, kalambago, sab-it, pamingwit, habyog, latak, panglatak, palubog, pamungbong, tubli, panihud, panginhas, lipnaw, baroto, bugsay, katig, tarik, daydayan, sampad, parka, lagumba, hinubig, awol, kabig, ulin, dulong timon kun bansalan, kalungkong, luka, timing, bubo, sulo, tingkero, buga, paon, bagat, bangga, bungsod, dumpil, pahubas, bunoan, ligaw, pamako, sudyang, balirong, punong, ubp. Dili ko na lang hisgutan dinhi ang mga ngalan sa isda. Ang pulong LAWIG, nasayop kana karon paggamit. Ginagamit kana karon nga mao ang pagpanaw. Pananglitan: Ang sakayan MILAWIG. Alang sa mga mananagat, ang paglawig, mao ang pagbutang usa ka buntogon sa sakayan aron kini dili makapanaw. Kanang gilawigan, mao ang gitauran sa angkla kun buntogon. Ang taas nga gaway sa isda nga lumayagan, gihinganlan usab nga Lawig.

Sa mga magbabaul kun mag-uuma, ihibalag ta kining mga pulonga:

Kaingin, bungkagon, kaingnonon, pagupuon, daro, daruhon, surko, surkuhon, tudling, tudlingan, guna kun bunglay, pugas, sabud, panggitib, lakayan, nanglawi, parangparang, magang, namuswak, namuhok-buhok, banay, namanay, buhokbuhok, taros, sun-aron, anagon, hayoban, lagas, sanggion, sanggi, ani, tuptop, tiptip, sipsip, sun-ad, tilaob, tanok, awpi, pintos, anag, inanag, linayo, layo, dagami, duldog, tapistapis, agungal, pakaw, lalha, linalha, laylay, tungatunga, katung-an, udlot, salingsing, ambalang, tibak, dugosdugos, alkuhiris, dabdab, kutlo, pilipig, puto, pangli, panggi, kigi, ubp.

Kana silang mga pulong, angay nga atong hugpongon sanglit kaugalingon nato; dili linangkob, dili minugna. Masabut kana kay kanunayng ginagamit sa atong kaigsuonan. Baya na man kon magatukod kita nianang mga pulong nga, hangtud unya kita, dili na hinoon unya magsinabtanay.—

Aron Paghingpit Sa Binisaya

Ni FRANK D. GO

Bisaya 17 Oktubre 2018

(Kini nga sinulat unang napatik sa Bisaya sa Enero 14, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

NAGKAHIUSA na aron pagpalambo ug paghingpit sa pinulongang binisaya ang tanang mga inila ug banggiitang magsusulat sa dilang bisaya nga nagkatigum sa balay ni Delegado Paul Gullas sa Sugbo sa miaging 3 sa Enero ning tuiga. Maoy mitawag ug nangulo sa tigum sa mga magsusulat, si bisayista Gullas “aron pagtuon sa mga paagi nga makahingpit sa pinulongan nga gilitok sa duol sa katunga sa tanang pumopuyo sa kapupud-an ug nga maoy gigawi nga dila sa tanang adlaw sa habagatan sa Pilipinas.”

Nadasig ang mga magsusulat sa pagtambong sa maong tigum kay, sumala kang G. Gullas, ang kombensiyon konstitusyonal nga nagtigum karon sa Manila, naghunahuna pagsukip usa ka kasugoan sa konstitusyon nga magbuot nga ang himoong pinulongang nasudnon kinahanglan atong kaugalingon. Ug kon anha kuhai sa pasikaranan sa gidaghanon sa mga Pilipinhon nga naglitok sa usa ka Pilipinhong pinulongan aron kanang pinulongana maoy himoong nasudnong dila, sa walay duhaduha, nagkanayon ang mga Delegadong Sugboanon, ang dilang bisaya maoy mahimo kay ginalitok sa duol sa katunga sa kaliwat Pilipinhon.

Sa tigum mitambong aron makatampo dagkung hinabang ang mga karaang magsusulat sa dilang bisaya. Didto si Don Jose Vaño, tigulang na kaayo, apan mapiskay pa ang kaisipan. Siya mao ang Presidente sa unang “Academia Bisaya” nga natukod sa 1917 ug kinsa, sa talaan sa mga sakop, nahimutang ang mga ngalan ni Senador-Delegado Manuel C. Briones, Sekretaryo sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo Uldarico Alviola, ubp. Didto usab si Delegado Vicente Sotto, ang giila sulod sa maong tigum nga “amahan sa dilang bisaya”, Representante-Delegado Nicolas Rafols, Prepresentante Vicente Rama, Monsenyor Jose Maria Cuenco, Talahuron Pari Bartolome Cortes ug mitambong usab ang hapit tanang mga hiilhang magsusulat sa Sugbo.

Pinangulohan ni bisayista Paul Gullas ug kinalihiman ni Gn. Adela del Rosario, ang babayeng nagmanggad usa ka mahait dagang, ang tigum sa magsusulat nagkauyon nga ipiyal sa hunta diriktiba ang pagpili usa ka ngalan nga angay ibunyag sa kapunongan nga, sumala sa paniid sa tagsulat, “Kamauhang Binisaya” mao ang ibunyag, “pinukaw ang mga nanghinanok mithi ug pangandoy sa unang akademya nga natukod sa 1917.”

Gipili ang mga sakop sa hunta diriktiba nga ginsakpan ni Don Jose Vaño, presidente; Monsenyor Jose Maria Cuenco, bise-presidente; Adela del Rosario, kalihim-mamahandi; Talahuron Bartolome Cortes, Pedro Lopez, Pio A. Cabahar ug Uldarico Alviola, mga sakop. Kining hunta diriktiba gisugo sa kapunongan pagtuon sa konstitusyon sa karaang akademya aron pag-usab sa pipila kun sa tanang mga kasugoan aron sa sunod tigum, lantugian ug siksikan sa kapunongan.

Gihatagan usab sa gahum ang hunta diriktiba pagdapit sa mga inilang magsusulat sa tibuok kabisay-an ug Mindanaw aron makatabang sa mga sakop sa kapunongan pinaagi sa ilang pagpasakop sa umaabut dakung akademya nga maoy mosulat ug motukod sa gramatika ug diksiyonaryo nga binisaya.—

KAPSIYON SA HULAGWAY:

Sa kapin sa 150 ka mga magsusulat nga gidapit, katunga da ang mitambong kay ang ubang mga dinapit taga silingang lalawigan nga wala makahigayon pagtambong pagtukod sa maong kapunongan. Ang anaa sa hulagway (mga bisayista Vicente Sotto, Uldarico Alviola, Alberto Ylaya, Francisco Ma. Labrador, ubp. wala mahaapil kay miabut sila sa nahuman na ang pagkuha sa maong hulagway) gikan sa wala ngadto sa tuo sa unang laray: Napoleon Dejoras, Enrique Llenes, Jose Villanueva, Leod C. Salazar, Clementino R. Lopez, Francisco Dominador Go (ang tagsulat), Primo D. Solis, Alejandro Fortuna, Natalio Bacalso, Leopoldo Prieto, Juan Gayo, Ismael D. Rosales, Panfilo Lastimosa. Sa ikaduhang laray: Amando Osorio, Nicolas Rafols, Paul Gullas, Vicente Rama, Jose Vaño, Manuel C. Briones, Gn. Adela del Rosario, Mons. Jose Ma. Cuenco, Tal. Bartolome Cortes, Gng. Maria Kabigon, Julio Pongan, Jose Galicano, Manuel Enriquez. Sa itatolong laray: Jose Patalinghug, Paciente Villa, Jose Ma. Del Mar, Fausto Dajueño, Rodrigo Fernandez, Brigido Alfar, Rafael A. Bautista, Filomeno Dayanan, Marcos Trinidad, Procopio Causin, Ramon D. Abellanosa, Rufino Noel, Ramon Gonsalve, Juan Divinagracia, Eustaquio Rosal, Urbano Osorio, Angel Sabellano, Felix Sales. Sa ikaupat laray: Maximo Bas, Rafael D. Labrador, Vicente Gullas, Pio A. Cabahar, Candido Florita, Pantaleon Kardenas, Anastasio Fiel, Nicolas Adams ug Antonio Marquez. (Hulagway sa Sanson Studio).

Ang Dilang Bisaya

Sinulat ni VICENTE SOTTO

Magtutukod sa “Ang Suga”

(Kini nga sinulat unang napatik sa Bisaya sa Enero 21, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

(PAHIMANGNO— Nia among gimantala kining mapuslanong sinulat ni Hal. Vicente Sotto. Wala namo hilabti— wala pun-i kun kuhai ang mga pulong kay, sama sa ubang mga sinulat nga linuyoluyo bahin sa pinulongang binisaya, pahukman man sa mga magbabasa nga lahi ang ubang sinulatan kun ortograpiya sa ubang mga pulong— dili ingon sa ginasunod ning mantalaan:-- PANGULO.)

GIKALIPAY ko uyamut ang pagkatukod sa Akademyang Bisaya sa Sugbu. Gisugyot ko kini sa usa ka sinulat nga nahimantala sa “Ang Suga,” sa bulan sa Abril sa 1908, sa didto na ako sa Hong-Kong. Kutub sa 1908 hangtod sa 1935… !pagkahataas sa panahong miagi aron makaani sa binhing gipugas!...

Matuod nga adunay mga nanaglalis nga ang Akademya karon nagabanhaw lamang kono sa usa ka kapunongang gitukod kun gipangulohan ni Ginoo Jose Vaño sa tuig 1917. Apan ma 1917 kun ma 1935, magsama da kanako: binhi gihapon sa akong gipugas sa 1908, ug, busa, angay ko gihapon ikalipay.

Mao day nakasubu kanako ang akong napaminaw sa unang tigom sa Akademya nga akong gitambongan sa Sugbu. Didto akong nakita nga “no estan todos los que son, ni son todos los que estan”. Napaminaw ko usab nga ang paganganlang “amor propio” maoy naghari sa mga lantugi. Karon natahap ako nga tanang mga paglimbasog nato mahimong “bulak sa usa ka adlaw” lamang. Hinaut unta masayop ako.

Bisan pa ning tanan, buut ko pahamuslan kining higayona ingon kang higala Gullas (P.) nga ang mga suliran (problema) nga gilantugi sa iyang mga ulahing sinulat, nga nanghimantala ning mga adlawa, gihisgotan ko na sukad pa sa tuig 1908. Sa usa ka sinulat sa Abril niadtong tuiga, gisugyot ko kining mga Lagdang mosunod:—

ANG ABAKADHAN

Ang Abakadhan sa Pinulongang Bisaya adunay napulog-walo ka “letra” (titik): lima ka Bokal ug napulog-tulo ka Konsonante.

Mga Bokal A, E, I, O, U.

Mga Konsonante: B (basahon ba), K (ka), D (da), H (ha), L (la), M (ma), N (na), P (pa), R (ra), S (sa), T (ta), W (wa), Y (ya).

Sa binisaya, sama sa tanang pinulongang Pilipinhon, walay “diptongo” kun kahiusahan sa duha ka Bokal nga managsunod. Pananglitan: AO, kong basahon sa Binisaya, motunog A-O.

Aron pagluwas ning kabilinggan, si Rizal ug Tavera (1) nanagtudlo paggamit sa W, nga usahay igasal-ot sa A ug O, ug usahay igapuli sa O ug U, sumala sa makita ta ning mga pananglitang mosunod:

Tao— angay isulat— Tawo

Baliu— angay isulat— Baliw

Uala— angay isulat— Wala

Labut pa sa “acento” (lukit), nga igabutang sa ibabaw sa mga Bokal, aron ipakalit ang litok, sama sa mga pulong Bili, Kini, ugp. Adunay sarok nga igatungtong kanila niadtong mga pulong nga kinahanglan tagaan sa paningog nga atong madungog sa mga pulong Dili, Yawa, ugp., ug adunay “acento” (Lukit) nga gikan sa wala ipahilig sa tuo, aron tagaan sa paningog nga atong madungog sa mga pulong Suga, Tiki, ugp.

Ang K maoy halili sa C ug Q, ug ang C halilihan sa S, kong sundon sa E ug I. Mga pananglitan:

Cahoy— angay isulat— Kahoy

Quilat— angay isulat— Kilat

Cedula— angay isulat— Sidula

Ang GUE ug GUI dili kinahanglan butangan sa U. Mga pananglitan:

Haligui— angay isulat— Haligi

Guinoo— angay isulat— Ginoo

ANG BINADLISANG G UG NG

Sumala sa hibaloan na, ang Konsonante G, kon paunahan sa N, igapaagi sa ilong ang paningog. Apan si Rizal nag-ingon nga aron pagdaginot mga titik, dili kinahanglan paunahan sa N: ang G badlisan sa ibabaw aron pagpaila nga ipaningog sa ilong, ug, kung walay badlis, ipaningog sa tutunlan. Kini— matud niya— angay sabutan sa mga Mananagalog. Mga pananglitan:

BULING— isulat— BULIG (nga adunay badlis)

MANGGA— isulat— MANGA

Apan si G. Mariano Ponce (3), binati kong higala, nagaingon nga ang G, nga ipaningog sa ilong, dili kinahanglan badlisan sa ibabaw, ug angay gayud isulat ingon niini: NG. Ang G sa ilong— matud niya— ginagamit usab sa mga Inglis, Alemanhon, Insik, Haponanon ug Pransiyanhon. Sa pinulongan ning mga yutaa igasulat lamang NG sa walay kinahanglan badlis. Tuod, sa Ininglis adunay G nga ipaningog sa ilong, sama, pananglit, sa THING (butang), SONG (awit), KING (hari). Ang Haponanon mosulat NGAWA (sapa), ug ang Insik mosulat NGUN (balay sa patigayon) (4).

Ang G, nga adunay badlis sa ibabaw— pulong ni Ponce— nagadala sa kabilinggan nga, tungud kay walay pinulongan sa kalibutan nga kaniya naggamit, ang atong mga Patikanan kinahanglan magpatuyo pagpabuhat nianang titika sa mga tunawan sa Laingyuta, kay sa Pilipinas wala man. Kining kabilinggana labing mapaminaw, kong kitang mga nanagpuyo halayo sa Yutang-Natawhan, managpabuhat sa mga Patikanan mga basahong sinulat sa atong pinulongan. ?Unsay kinahanglan nga magtukod usa ka bag-ong titik kun “letra”, kong mahimo na nato uyamut pagdapat ang mga ginagamit sa laing mga pinulongan (5)?

Kanhi, tungud sa akong paglut-od sa G sa mga pulong MANGGA, UNGGOY ug uban pa, daghan ang wala manguyon. Apan karon akong nakita nga si Ponce adunay hunahunang sama kanako. Niadtong mga pulong— matud niya— nga human sa paningog sa ilong NG adunay laing G, angay isulat kining ikaduhang G: MANG ug GA. Ang G sa MANG atua sa ilong (nasal), ug ang G sa GA atua sa tutunlan (gutural).

Ang “abreviatura” (linaktud) MGA angay na kono isulat sa iyang tanang mga titik (MANGA), aron mawagtang na gayud ang G nga binadlisan (6). Apan kong buut padayonon kining linaktud, isulat lamang kono sa ingon niini: MGA kun M’GA. Sa Binisaya, sa akong bahin, angay ta padayonon pagsulat ang linaktud MGA, kay naandan na ug masayon uyamut.

Ning mga hunahuna ni Ponce nanguyon si Prof. Otto Scheerer (taga Alemanya), Prof. Ferdinand Blumentritt (taga Austriya), ug Dr. David Doherty (taga Amerika), mga manggialamon nga nanagsulat mga basahon mahatungud sa mga Pinulongang Pilipinhon.

MAG, MAGKA, PAG, PAGKA UGP.

Sa paggamit sa mga “particula” (tipik) MAG, MAGKA, PAG, PAGKA, NAG, MI, MA-KI, MING, IG, NAKIG, PAKIG, PALA, TIG, ugp., si Ponce miuyon sa akong paagi: itipon sa mga pulong, dili pagbulagon. Mga pananglitan:

Mag-kaon— isulat— Magkaon

Pag-dula— isulat— Pagdula

Apan kining lagdaa adunay kalainan. Kong ang pulong nga sundan sa mga titik MAG, PAG, IG, NAKIG, MAKIG, PAKIG, nagasugod sa Bokal, kinahanglan sal-otan usa ka “guion” (latib). Mga pananglitan:

MAG-ULAN, PAG-UMANGKON, NAG-INIT, IG-AGAW, NAKIG-AWAY, ugb.

Sa paggamit sa MAG, MAGKA, PAG, PAGKA, ug ubang mga tipik, angay matngonan ang “tiempo” sa Berbo, kong karon, miagi kun umalabut ba.

MGA, NGA UG, KONG, KUN, ING

MGA pagagamiton paghimo sa “plural”. Mga pananglitan: “Hombre”—Lalake, “Hombres”— MGA lalake. “La Mujer”—ANG Babaye. “Las Mujeres”— Ang MGA Babaye.

NGA maoy usa ka tipik nga igasal-ot sa “sustantivo” ug “adjetivo”. Pananglitan: “Langit NGA mahayag”.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga nagauna, nagatapus sa Bokal kun sa “konsonante” Y, ang tipik NGA papasan sa A ug isumpay. Mga pananglitan:

Yuta NGA maayo— angay ingnon— Yutang maayo.

Manok NGA maayo— angay ingnon— MaayoNG Manok.

Diyutay NGA sipol— angay ingnon— DiyutayNG sipol.

Maanindot NGA Balay— ingnon— BalayNG maanindot.

Sa Binisaya magsama da bisan hain kanila maoy mag-una: ang “sustantivo” kun “adjetivo”.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga magauna, nagatapus sa konsonante N, dungagan lamang usa ka G, ug mawagtang ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Tulisan NGA Prayle—angay ingnon— TulisanG Prayle.

Amerikanhon NGA hubog— angay ingnon— AmerikanhonG hubog.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo’, nga magauna, nagatapus sa NG, angay hilumon ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Iring NGA kumagat— angay ingnon— IrinG kumagat.

Alibangbang NGA maputi— angay ingnon— AlibangbaNG maputi.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga magauna nagatapus sa konsonante M, angay hilumon usab ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Matahum NGA dalaga— angay ingnon— Matahum dalaga.

Dalam NGA Pilipinhon— angay ingnon— Dalam Pilipinhon.

Ang tipik NGA maoy usa usab ka “pronombre relativo” sama sa kinatsilang QUE. Pananglitan: “El Fraile QUE roba”— angay hubaron— Ang Prayle NGA mangawat. Kong ang tipik NGA gamitong “pronombre”, dili angay hilumon ug dili ilanggikit.

Ang tipik UG angay lamang gamiton sama sa kinatsilang “conjuncion” Y. Pananglitan: “Patria Y libertad”—Yutang-Natawhan UG Kagawasan. Dili ako mouyon nga ang “conjuncion” UG isal-ot sa ubang mga pulong, sama sa paggamit sa uban nga manag-ingon: “UG pananglit— Kuha UG usa ka basahon— Palit UG usa ka gantang bugas”. Sa akong bahin, angay balayon sa ingon niini:

UG pananglit— angay ingnon— KONG pananglit.

Kuha UG usa ka basahon— angay ingnon— Kuha usa ka basahon.

Palit UG usa ka gantang bugas—angay ingnon— Palit usa ka gantang bugas.

Nganong pag-isamoksamok pa ang UG, kong dili kinahanglan?

Ang mga “conjuncion” KONG ug KUN dili ta angay libogon ang paggamit. KONG maoy hubad sa kinatsilang SI, ug KUN maoy hubad sa kinatsilang O ug U. Mga pananglitan:

“Si usted quiere”—KONG ikaw buut (7).

“Blanco O negro”—Maputi KUN maitum.

Ang tipik ING maoy igadapat usahay aron pagtipon sa Berbo ug “nombre”, “adverbio” kun “pronombre”. Pananglitan: “Aduna ING salapi”.

Apan kong ang nagauna sa tipik ING nagatapus sa Bokal, ang maong “particula” mahimong Y ug itipon. Mga pananglitan:

Aduna ING salapi— angay ingnon— AdunaY salapi.

Unsa ING katungud—angay ingnon— UnsaY katungud.

Pila ING napalit— angay ingnon— PilaY napalit.

WALAY “O” SA SINUGDANAN SA PULONG

Sumala sa akong napaminaw ning panahong hataas nga ako nagasulat sa binisaya, sa atong pinulongan walay pulong nga nagasugod sa Bokal nga O. Sa tinagalog mao usab: walay O sa sinugdan. Mga pananglitan: UTOK, ULO, UNOD.

Ang mga Prayle, nga nanagsulat mga nobena, maoy nagtudlo sa pahungaw. UNGGOY— litukon sa Prayle— ON-GOY.

Sa binisaya angay timan-an nga sa mga pulong, nga adunay U ug O, magauna gayud ang magahing U, ug magatapus sa mahumok nga O. Mga pananglitan: UNOM, ULOD, TUOD, DUGO, LUNGSOD, BURINGOG.

ANG PAGGAMIT SA LATIB

Sa kinaraang sinulatan, kong magsunod duha ka bokal, ginabutangan sa “guion” (latib). Mga pananglitan: ANA-A, GABI-I.

Angay papason ang latib kay dili kinahanglan. Angay isulat sa ingon niini: ANAA, GABII.

Anaa ang mga Lagda sa akong kaugalingong “escuela”, bunga sa pagtuon sa mga Gramatica sa nagkalainlaing Pinulongang Pilipinhon ug inuyonan ni Blumentritt, Meyer, Kern, Connant, Tavera, Ponce ug ubang mga maninilang makasilanganon. Kong kanang mga Lagdaa adunay kapuslanan alang sa Akademyang Bisaya kun wala, dili ako maoy angay mohukom sa akong kaugalingong buhat. Manila, Iniro 15, 1935.—

(1)   Dagway, matud sa uban, si Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera nahauna pa kang Rizal paggamit sa G ug W. Si Tavera nagmantala kanhi mga basahon mahatungod sa mga Pinulongang Pilipinhon.

(2)   Ang Barili Press mao da ang bugtong patikanan sa kabisay-an nga nagabaton mga bokal nga adunay sarok ug lukit nga pinahilig, gikan sa wala ngadto sa tuo—

(3)   Sa usa ka sulat nga Tinagalog, nga iyang gibutangan “Prologo” (Pasidaan), sa Guillermo Tell, basahon ni Schiller, nga gihubad sa Tinagalog ni Rizal.

(4)   Ang insik sa Habagatan, kag ang insik sa Amihanan adunay laing pinulongan, bisan managsama rang ilang sinulatan.

(5)   “Bakit pa kaya lilikha nang panibagong titik o “letra”, ay lalong madaling gamitin ang karaniwang ginagamit nang lahat sa iba’t ibang wika”— mga pulong ni Ponce sa Pasidaan sa “Guillermo Tell”.

(6)   Si Dr. Tavera nagalut-od usab sa G.

(7)   Sa Binisaya, ingon man sa ininglis, ang USTED ug Tu managsama sa kahulogan: IKAW.— (Mga Pahamatngon sa tagsulat)