Tulo ka Hugna; Usa ka Away

Ni E.S. GODIN 1. Ang Epekto sa Filipinisasyon Diha sa Binisaya SA tuyo nga magkasinabtanay ang mga Pilipino diha sa usa ka komun nga lengguwahe, gisugyot ni Pres. Quezon sa Phil. National Assembly niadtong Okt. 27, 1936 ang pag-ugba sa Institute of National Language (karon Komisyon sa Wikang Filipino). Ang misyon mao: "To undertake a study of all existing languages in the country and choose one as the basis of a common language." Tuod man, pagka Nob. 9, 1937, ang Institute of Nat’l Language nga gilangkoban sa mga representante sa pito ka nanag-unang pinulongan sa nasod mingdeklarar nga ang Tagalog maoy himoong basehanan (basis) sa pagatawgong Pilipino (nga sa ulahi gihimong Filipino) nga maoy National Language. Ug kini maoy gitawag nakog Filipinisasyon— nga sa ato pa, Filipinizing all Philippine languages. Ang proseso mao ang pagpalambo kuno sa National Language ginamit ang ubang mga pinulongan pinaagi sa paglakip niini sa bokabularyong Filipino. Sa laktod, anam-anam nilang gihimong Filipino (o Tagalog) ang 170 kapin ka lumad nga pinulongan sa Pilipinas. Abag niini, higpit nga gipaimposar sa mga eskuylahan ang language policy diin multahan ang mga bata nga magbernakular. Hinuon, kining Filipinisasyon o pag-ugbag usa ka nasodnong lengguwahe dili baya unta ngil-ad kon… kon ang atong mga pinulongan sa panimalay gilakip pa unta sa pagpalambo— giapil sa pagtudlo sa mga eskuylahan. Apan dakong wala! Sa kapi, daw igo lang gipangahoyan ug daw luog kining nahimong tinamay sa katilingban. Way class ang Binisaya, Inilokano, Hinilonggo, ubp. Gipakaubos ang molitok niini, samtang ang Iningles ug Filipino giisip nga class— mga pang-internasyonal. Ug ang mas grabe pang resulta, inanay nga nangadaot, nangaguba ug nangamatay ang atong lumad nga mga pinulongan. Ang mga batan-on hapit dili na makasabot sa lumad nilang lengguwahe. Dili na sila ganahang mamasa sa mga sinulat sa pinulongan sa ilang katigulangan kay laglom kaayo ug kinaraan pa gyod. Alang-alang og di mangalimot ang atong kabataan nga ang impluwensiya sa Filipino o Tagalog ingon man sa English mingsaka man sa atong panimalay pinaagi sa mga radyo ug TV. Mao nay namat-ag mahayag sa mga bata karon ang pinulongang dili ila diha sa TV, ug busa nangahimo silang mga mestiso kon dili man langyaw sa pinulongan sa ilang kaliwat. Sa Binisaya pananglit, tinuod makasulti pag Binisaya, apan labihang gubaa na. Wala na magkadimao ang gramar. Ug dili lang mga bata, hasta pang mga hamtong kun mga propesyonal. Pananglit, sagad na natong madungog ang "wala gidakpi", "hapit nadakpan", "wala gidunggab", "wala naigo", ubp. Ug kon nagkasayop-sayop na ang atong pagpamulong sa Binisaya, unsa pa kaha diha sa pagsulat? Mao kana nga luwas kaayo ang pag-ingon nga halos tanang Bisaya dili kamaong mosulat og grammatically correct nga Binisaya. Ug gumikan sa kusog nga impluwensiya sa Filipino o Tagalog sa atong mga panimalay, mingkuyanap na hangtod ang grammatically organic nga mga pulong Tinagalog diha sa sistema sa atong pinulongan. Pipila ka tataw kaayong grammatically organic Tagalog mao ang nag-exist nang NA diha sa Binisaya imbes unta NGA, ang KAY imbes KANG, ang KUNG inay sa KON, ang PINAKA, ang AY (UG sa atoa), ang mga langgikit, ug daghan pang uban. Kining mga pulonga nagdula og importante kaayong papel sa grammatical structure, nga makaguba lakip sa tono sa atong Binisaya. Dili ko supak sa pagpanghulam, kay kini kabahin sa paglambo. Apan ang atong hulaman o adapon kadtong mapuslan nato, ang makadaot ug makaguba atong salaon. Sa pagkakaron gidut-an tag maayo sa impluwensiya sa Filipinisasyon. Hinuon, ang KWF nakabantay na niining kadaot nga nahimo. Apan di pa angayng magsaulog kay ang pagpahiuli dili malalim. Ang sistema nga anaa na sa katawhan dili sayon libwasan. Ang impluwensiya anaa pa. Naa ang TV, naa ang mga basahon nga hapit tanan Tinagalog. Karon ang sukna: Unsay atong mahimo? Moduko ba lang tag magpaawot sa padayong paglamay sa kamandag sa Filipinisasyon? Mosugot ba lang ta nga mahimong Filipino sa madugayg sa madali ang atong Binisaya ug ubang lumadnong mga pinulongan? Para nako, wala nay laing sulbad: Hingusgan ang pagpakabana sa pagtuon sa atong kaugalingong pinulongan. Palig-onon ug tamdan ang estandardisasyon sa Binisaya. 2. Ang Nakurakot Natong Panghunahuna GAWAS sa Filipinisasyon, ang laing mas grabeng hinungdan sa inanayng pagpangaguba kon dili man pagpangapuo sa lumad natong mga pinulongan mao ang corrupted natong panghunahuna. Gikan sa pagsakop kanato sa mga Espanyol ngadto na sa mga Amerikano, ang atong panghunahuna gihaskan sa mga panlantaw ug gumaran nga iya sa mga kolonisador. Hinuon, wala kaayo ta madani sa mga Katsila, tingali gumikan sa gipakita nilang taras— diin dili sila buot nga makakat-on ta ug maedukar— kay kon maedukado ta, makaamgo na unya ta ug malisod nang pasundon sa ilang kamandoan ug mosukol na nuon kanila. Apan kon diin ta wala mapukan sa kaping 300 ka tuig nga pagdominar sa mga Katsila mao usay dakong kadaogan sa mga Amerikano sulod lang sa hamubong katuigan. Oo, malamposon kaayo ang mga Kano sa ilang pagpangharana sa kasingkasing sa dalagang Pilipinhon. Tiaw mo, nahurot atong belib kanila nga mipaedukar kanato. Nahimo natong dakong garbo ang unsa mang butang nila nga atong mapanag-iya. Stateside lagi! Nangandoy ta nga makapuyo sa ilang yuta ug bisan unsa na lay gipangnusnos nato sa atong lawas nga maputi ug matag-as ang mga ilong sama nila. Gihimo nato silang idolo sa walay pag-aninaw kon unsay dangatan sa unahan. Ug tan-awa. Gagmay pa lang gani ang atong kabataan, gusto na kaayo ta nga mahanas nas pinulongan nila. Kon makaya lang, adto gyod nato paeskuylaha sa eksklusibong eskuylahan kay nindot kaayong tan-awon ang bata nga maantigo nang moiningles. Ug bisan sa balay, ingnon gyod nato ang bata nga, "Ayg duwai nang slippers, Nak, kay dirty." Nahunahuna ba nato nga niini, gihimo lang nato silang mga munyekang mosulti? Nga sa paghimo niini, gipahimulag hinuon nato sila sa ilang kaugalingong kultura ug gihikawan sa ilang lumad nga pinulongan sa kaliwatan? Sa laktod nga pagkasulti, gipadako ug gimatuto nato ang atong kabataan sa sensibilidad nga iya sa langyaw (Western), inay unta sa sensibilidad nga atoa— sa sensibilidad sa atong pagka kita isip mga pumuluyo sa nasod nga Pilipinas, o sa atong pagka Bisaya sa partikular. Gani, nanagko sab ta ubos niini nga sensibilidad hinungdan nga nangahingkod ta nga haguka sa panabot nga haom sa atong kalikopan ug kaliwat. Ug ang pait nga resulta, halos nawad-an tag garbo sa atong pagka kita; lisod ikabaligya ang atong mga produkto kay kita mismo wala may pagtuo nga kini taas og kalidad, lokal ra; nawad-an tag gugma sa atong gidak-ang yuta; nalimot ta sa atong lumad nga mga pinulongan; ug kay nahailawom man ta ining corrupted nga panghunahuna, nan, nag-antos sab ta sa usa ka korap nga nasod. Tungod sa sistema sa edukasyon karon nga nag-andar ubos sa sensibilidad nga iya sa langyawng nagpasiugda ning maong sensibilidad, padayon kitang nag-ani og mga gradwado nga sumusunod o tumutuman usab sa maong sensibilidad. Tinuod, daghan kitag propesyonal nga batid sa nagkalainlaing natad—ang gipasigarbo natong mga globally competitive. Apan bugti niini mao ang pagkapapas sa maanindot natong kultura, tradisyon ug ang pagkapuo kun pagkatuyamok sa lumad natong mga pinulongan nga mao untay tatak nga kailhanan sa atong pagka kita isip usa ka kaliwatan. Sa pinulongang Binisaya lang pananglit, alang-alag dili ni matuyamok o mapuo sa kadugayan nga wala may paninguha sa pagtudlo niini diha sa mga eskuylahan. Sa media personalities (print ug broadcast) nga maoy numero unong makaimpluwensiya sa katawhan, pila kaha kanila ang nagpraktis sa ilang propesyon ginamit ang pinulongang Binisaya? Pila ang gustong mag-editor karon sa mga publikasyon nga namatik og Binisaya ug pila ang gustong mahimong magsisibya sa mga radyo ug TV ginamit gihapon ang lumad nga sinultihan? Daghan, di ba? Apan may training ba sila bahin sa tukmang paggamit ning maong pinulongan? Kon duna man, kinsa ug giunsa pagtudlo? Kita sayod nga sila nanggradwar sa ilang kurso ubos sa English ug Filipino isip maoy medyum sa pagtuon segun sa gilatid sa sistema sa atong edukasyon. Nan, kinsang lengguwahea ang dili matuyamok sa sayop? 3. Mga Timailhan sa Langyawng Sensibilidad Diha sa Binisaya GUMIKAN sa dili balanseng medyum sa pagtudlo kanato ubos sa kasamtangang sistema sa edukasyon diin maoy gipalabi ang nagdominar nga pinulongan sa kalibotan (English) ug ang giilang nasodnong lengguwahe sa nasod (Filipino), samtang ang atong lumad nga mga pinulongan gipasagdang magpabilin lamang pinulongan sa panimalay, ang katawhan inanay nang nanagpangalimot niini nunot usab sa kusog nga pagpangausab diin anam-anam nga mingpuli ang mga termino kun gambalay (structure) nga iya o impluwensiyado sa langyawng sensibilidad. Tatawng timailhan niini mao ang pagtungha sa saksak-ninagol nga sinultihan—Tagalog-English (Taglish) o sa Vistaglish (Visayan-Tagalog-English) o sa uban pang lumad nga mga lengguwahe sa atong kapupud-an. Ug kini maila kaayo diha sa dagko ug mauswagong mga siyudad diin kusog ang media nga maoy usa nga nakatampo sa pag-uso niini. Sa sambog nga English, dili kaayo tantong apektado ang lumad nga pinulongan sanglit tataw man nga lahi kinig gambalay tandi sa atoa, sa Binisaya pananglit. Gawas pa sab, aware kita nga kana nga pulong, usa ka pulong Iningles. Ang pait ug dakong dangan sa atong gagmayng mga pinulongan, mao kining Filipino ubos sa katuyoang Filipinisasyon nga gipalig-on sa iyang pagka nasodnong lengguwahe. Ang nakangilngig pa kay daw wala ta makabantay nga hilom na kining misapaw sa atong lumad ug tinuod nga pinulongan. Gani, wala gyod ta kamatngon nga daghan kanato o sagad na kanato nanagsulti, pananglit, sa Binisaya nga mga pulong apan sa Tinagalog nga han-ay o sensibilidad. Sa laktod, Binisaya tuod nga pagkasulti, apan sa panabot o sensibilidad sa Tagawog o sa Filipino nga maoy atong natun-an sa eskuylahan. Usa ka pananglitan. Di ba, sagad sa atong kabataan karon moingon man, "Lyn, nakagusto gyod ko sa imo", o "nahigugma ko sa imo." Kining estrukturaha sakto sa sensibilidad nga Tagalog ("Lyn, may gusto talaga ako sa ‘yo" o "umiibig ako sa ‘yo.) Apan kon tukion ta kini sa panabot nga Bisaya, kini nga sentens dakong sayop— usa ka incomplete sentence. Kon akoy babayeng ingnan ining pagkasultiha, tingalig hitamparosan nako. "Nakagusto/nahigugma ko sa imo…?" Sa imong unsa? Sa akong atubangan? Ang sakto unta niini sa Binisaya gyod nga panabot mao: Nakagusto/nahigugma ko nimo (dili sa imo). Kini gong "imo", "ako o akong", "iya", "ila", "ato", ubp. sa Binisaya, mga pronoun man nga possessive. Busa, kon moingon man nga "sa imo", suknaon ka sab og "sa akong unsa"? Ug kini usa lang sa daghan pa kaayong sitwasyon diin Binisaya nga pagkasulti, apan Tinagalog kon sabton. Ang lain pang timailhan mao ang sensibilidad nato sa pagtitik kun pag-espeling diha sa pagsulat sa Binisaya. Kasagaran, labi na sa wala masayod sa Lagda sa Espeling nga gisagop sa Bisaya, mosulat sa Binisaya binase sa iyang nakat-onan unsaon pagsulat sa Filipino o Tagalog. Ang uban sab, labi na sa mga pulong nga may sikit nga vowel, modayog sal-ot og haypen sa tunga sa maong duha ka vowel— pananglit, ang pulong ANIA, sulatong ANI-A, ang DALIA, sulatong DALI-A. Lagmit mitungha sa hunahuna sa nagsulat nga angayng dunay haypen sa kahadlok nga tingalig basahong ANYA (nia) ang ANIA, ang DALIA basahong DALYA (lia). Nga sa ato pa, nabalaka ang nagsulat nga tingalig basahon base sa sensibilidad nga English o Spanish ang NIA, sanglit kini may gitudlo o iyang nakat-onan sa eskuylahan. Unta, kon dungan pang gitudlo kanato ang langyaw ug ang lumad natong pinulongan, dungan sab untang mohimsog ang atong mga panabot—sa langyaw mang natad o sa ato rang kasilinganan— ug dili unta magkasaag-saag ang atong mga panghunahuna. Labaw sa tanan, wala unta tay katawhang kuwang sa himangkaagan sa iyang kaugalingong pinulongan ug dili unta matuyamok sa sayop ang atong lengguwaheng namat-ag mahayag.—