Ang Pulong "PUHUNAN"

Ang Pulong "PUHUNAN": Linanggikitan Ba o Dili? VINCENT S. ISLES Napatik sa Bisaya Magasin Ang pulong ‘puhunan’ usa gayod ka gamot-pulong (root word) ug dili affixed word. Ngano? Tungod kay ang iyang behavior, batasan sa usa ka root word ug dili sa usa ka affixed word. Pananglitan, usa ka affixed word: BAHINAN (bahin + an). Dili ba sayop ang mga pulong IBAHINAN ug BAHINANA? Tungod kay ang mga iglalanggikit nga "i" ug "a" motapot lamang sa usa ka unbound nga root word (pananglitan, BAHIN). Ug kon imong tan-awon, dili sayop ang IPUHUNAN ug PUHUNANA. Busa, managlahi ang BAHINAN ug PUHUNAN. Ug kon affixed word ang BAHINAN, ug lahi niini ang PUHUNAN, nan, dili usa ka affixed word ang PUHUNAN. Usa kini ka root word tungod kay ang iyang behavior, root word man: nahitabo lang nga sama sa PUHON ang nag-unang lima ka letra sa maong pulong. Ug busa, base sa Lagda sa Espeling, kini angayng pagasulaton nga PUHUNAN, dili PUHONAN, sanglit wala man gayoy "O" (ni panunganggikit o infix nga nagsugod og "O") nga anaa sa tunga nga silaba gawas sa mga pulong linanggikitan (affixed word), pulong hinulaman (loan word) o kaha pulong minugna (coined word).--

Husto ug Sayop nga Pulong

Hustong Gamit ug Pipila ka Sayop nga Pulong Putli, Ulay Ang "putli" ug "ulay" maoy mga pulong kaamgid kun susamag kahulogan. Apan adunay higayon sa sulti diin dili mabaylo-baylo ang maong mga pulong. Sama pananglit kon moingon kita: Maria nga ulay (Maria Santisima-Virgen Maria, sa Kinatsila). Dili kita moingon: Putli nga Maria, bisan tinuod nga "putli" si Maria. Hinganlan natong "putli" ang "ulay" nga dalaga, kay ang tanang "ulay" nga babaye matawag man nga "putli"; apan dili ang tanang "putli" haom nga tawgong "ulay". Moingon kita: "putli" nga pagbati— apan dili "ulay" nga pagbati; gugmang "putli"— dili gugmang "ulay". Moingon usab kita: "Ulay" nga lasang (virgin forest)— dili "putli" nga lasang. Ang pulong "ulay" kongkreto, samtang ang "putli", abstruct. Ang "putli" nga babaye matawag nga "ulay" kon wala pa hilabti sa lalaki, wala pa mamansahi ang iyang kaputli. Sa kalagdaan, ang "putli" gamiton lamang nato diha sa mga butang nga dili mahikap (abstruct), apan ang "ulay" gamiton nato sa mga butang nga mahikap, sama sa "ulay" nga lasang, "ulay" nga yuta. Tamay, Yubit Managsama usab ang kahulogan sa "tamay" ug "yubit". Pananglit, moingon kita: Gitulon ko lang ang mapait nga "tamay" (yubit) sa ubos kong kahimtang. Walay kalainan ang "gitamay ang akong kakabos" sa "giyubit ang akong kakabos". Hinuon, maoy labing ginagamit ang "tamay". Ang tawo nga talamayon, pagayubiton gayod sa katawhan. Ang "tamay" haom nga gamiton sa kahimtang ug pagka tawo. Ang "yubit" mas haom gamiton sa panagway ug mga apan sa tawo. Budhi, Luib Managsama da usab ang "budhi" ug "luib" nga nagdala sa kahulogan nga limbong, apan may landong sa kalainan ang ilang kagamitan. Niay mga pananglitan: Si Magdalena nagluib sa iyang bana. Sa ato pa, wala siya magmatinumanon sa ilang gipanumpaan. Naghimo siyag usa ka pagluib nga nakabuling sa dungog sa iyang bana. Ang maong buhat paganganlan usab og limbong kay duna man silay kasabotan. Si Pedro maingong nagbudhi sa iyang higala nga si Juan dihang ang ilang tinagoan nga dili ibutyag hangtod sa kamatayon, gipanabi ni Pedro kang Luis nga dakong kaaway ni Juan. Ang gibuhat ni Pedro may elemento usab sa limbong. Mahimo nga ang usa ka asawa magluib ug magbudhi pa gayod sa iyang bana. Pananglitan: Si Magna ug ang iyang bana may gikasabotan nga ilimod nila kang bisan kinsa nga manggikan silang magtiayon padulong sa Sugbo. Si Berto, usa ka lalaki ni Magna, apan walay kalibotan ang bana sa pagluib sa asawa. Si Magna mikawat pagtug-an kang Berto mahitungod sa gikasabotan nilang magtiayon. Ning buhata, nahimo ang "budhi"; nahimo dili lamang ang "luib" kondili ang "budhi" pa gayod. Ang "luib" masabot sa Iningles nga "unfaithfulness"; ug ang "budhi" masabot nga "betrayal". Tinuod, Matuod Dili usab maglayo ang kahulogan sa "tinuod" ug "matuod". Kon hilngon ta ang mga diksiyonaryo, kining duha halos walay kalainan. Apan angay timan-an nga kini sila may iya-iyang luna sa tukmang gamit ug nga dili basta mahimong baylo-bayloon. Matikdi kining pipila ka pananglitan: Unsa ba gayoy "tinuod" nga nahitabo? Palihog tug-ani ako sa "matuod". Nganong daw nagmakuli kamo pagtug-an sa kamatuoran? Si Kolasa mimatuod kanako nga dili "tinuod" ang ilang gipasangil kang Cesar. Dili si Cesar ang "tinuod" nga naglugos kang Connie. Si Cesar dili makahimo pagbudhi kanako. Matinud-anon ang akong Cesar. Mao kana ang "matuod". Oo, "tinuod" nga miuna pagpauli si Cesar niadtong gabii nga nahitabo ang krimen. Apan may testigo nga momatuod nga si Cesar wa magbuhat og daotan niadtong gabhiona. Di makataronganon nga motuo lang mo dayon sa mga sulti-sulti. Isip maghuhusay, kinahanglang palutawon ninyo ang "matuod" ug walay lain kondili ang "matuod". Ang "tinuod" maoy tugbang sa Iningles nga "true" samtang ang "matuod" maoy sa "truth". Molupyo, Lumulupyo, Mulupyo Sa mga balita sa radyo ug telebisyon, sagad natong madungog ang mga magsisibya nga managkanayon: "Usa ka Donato Ambuluhot, 45 anyos, "molupyo" sa Brgy. Lorega-San Miguel ning siyudad, hidakpan kaganinang kaadlawon gumikan sa paghupot og ginadiling droga." Ang pagkagamit sa "molupyo" sa maong han-ay, komo kini gisibya lang, dili pa matumbok ni kapasanginlang sayop. Apan kon kining han-aya anha ta hipalgi sa usa ka mantalaan ug ang pulong "molupyo" mao gayoy pagkatitik, nan, kini usa na ka dakong sipyat base sa mga prinsipyo sa lagda sa espeling ingon man sa konsepto sa langgikit. Ngano man? Una sa tanan, angay matngonan nga ang iglalanggikit nga "mo" usa ka berbo, o nagpasabot og lihok. Niini, masabot ta nga ang pulong "molupyo" usa ka kapulong (synonym) sa "moestar" o "mopuyo". Busa, dakong sayop kay ang gipasabot sa pulong "molupyo" mao man unta ang "residente". Pungan (noun) ang residente samtang punglihok (verb), gumikan lagi sa langgikit nga "mo", ang "molupyo". Di ba, klaro kaayong sayop? Ang "lumulupyo", sa laing bahin, maoy kapulong kun synonym sa "residente". Ka-pattern niini ang mga pulong "gumagapan" (settler), "lumilihok" (doer; helper), "pumupuyo" (laing baryasyon sa residente), ubp. Tingali dunay mosumbalik pagsukot: Pulong lintunganay (rootword) ba diay ang "lupyo"? Ang tubag niini mao nga kon dunay pulong "lumulupyo" ug "molupyo", nan, way duda nga dunay gigikanan. Unsa ba usab kining "mulupyo"? Ang "mulupyo" maoy dinaklit (shortcut) nga porma sa "lumulupyo". Kinaiya man god natong mga maglilitok (speakers) ang pagmubo aron pagpasayon sa paglitok sa mga pulong (i.e inay "moadto" litokon lang "adto", imbes "mangaon ta", largohon lang pag-ingog "ngaon ta" o "kaon ta"). Ug mao kining "mulupyo", wa na litoka ang unang silaba nga "lu", imbes unta "lumulupyo". Maong giingon sa unahan nga kon gilitok (gisibya) lang ang pulong, dili pa ta makaingon nga sayop o husto sanglit ang basehan sa pag-ila sa kahulogan sa pulong nagasandig man sa panitik o espeling niini nga masuta lang kon isulat na. (Tan-awa ang Lagda sa Espeling nga atua sa archive sa Septiyembre 2007.) Mapaubsaon, Mahiubsanon Daghan kanato nanaggamit sa pulong "mapahiubsanon" sama sa pag-ingon, "Mapahiubsanon kaayo nang tawhana", sa walay pagtino kon may lohika ba ang maong pulong. Unsa bay buot ipasabot niining "mapahiubsanon"? Sa tinuoray lang, kining pulonga usa ka produkto sa naghinobra o wala na sa lugar nga paglanggikit (affixation). Usa ka mugna sa pagpataka, usa ka pulong nga walay kahulogan. Ug busa, usa ka sayop. Ngano? Tungod kay kining pulong "mapahiubsanon", gumikan sa naghinobra o wala lagi sa lugar nga paglanggikit, wala na makapakita (project) sa iyang lintunganay o gigikanang pulong— kon sa "hiubos" ba, sa "ubos" kun "paubos". Sa laktod, tungod kay wala mahalugar ang paglanggikit, dili na nato matino kon nagpasabot bag "tawo nga tigpaubos", o sa "tawo nga daling mahiubos". Kini labing masubay pinaagi sa pagtino sa gidalang papel sa mga iglalanggikit nga "mapa", sa ug "mahi". Ug sumala sa kinaiya sa atong pinulongan, ang "mapa" ginagamit lamang sa mga lihok o pagbati nga matuyo; samtang ang "mahi" ginagamit sa mga kinaiyanhon o dili matuyo. Ang tukma o husto mao: mapaubsanon— tawo nga tigpaubos, tawo nga dili mapahitas-on. mahiubsanon— tawo nga daling mahiubos. Ang Pulong "Hinunoa" Ang pulong "hinunoa" gikan sa gamot-pulong hinuno (syn. palandong, hunahuna, isip) nga gisumpotan sa suffix nga "a" — hinunoa.

Ang "KA" sa Binisaya

Ang Mga "KA" Sa Binisaya E.S. GODIN Adunay pipila ka matang sa "KA" sa Binisayang Sinugboanon sumala sa iyang espesipikong gamit. 1.) KA— panghulip (pronoun), baryasyon sa "ikaw". Mga pananglitan: Hayop ka man mohilak ka usab. Mosugot ka ba sa akong gihangyo? Makigkita ka ba sa mayor? 2.) KA— pangunanggikit (prefix). (Timan-an nga ang mga iglalanggikit isulat gayod nga dikit o idugtong sa pulong gilanggikitan. Walay iglalanggikit nga ibuwag sa pulong gilanggikitan.) Mga pananglitan: kapunongan (KA + punong + AN) kaamigohan (KA + amigo + (H)AN) kabataan (KA + bata + AN) kahaponon (KA + hapon + ON) kaulitawhan (KA + ulitawo + HAN) kalibotanon (KA + libot + ANON) kalikopan (KA + likop + AN) 3.) KA— panumbok (article or particle) Mga pananglitan: Duha ka sakong humay. Pila ka buok? Kinse ka buok ang sino, siyam ang ungol. Usa ka matahom nga babaye hipalgang naglutaw sa suba. Sama sa usa ka buotang anghel, siya matinud-anong mituman sa akong mando. 4.) KA— laing porma o mubong porma (short form) sa panumbok nga "KANG". Mga pananglitan: Tua ka Pilo-Mancia. (Inay "Tua kang Pilo-Mancia.") Moadto ka ila ka Kapitan? Didto ko ila ka Pilo-Mancia. Ihatag na palihog ka Uray Mancia. 5.) KA— isip titulo o panangpit (addressing), sagad gigamit sa pagpasabot og panag-igsoonay o pakig-inunongay. Maisip usab nga naggikan kini sa pulong "KAUBAN" (nga "KASAMA" sa Tinagalog). Sanglit usa ka panangpit, sama sa Abay, Migo, o Iyo, kini pagasulaton nga buwag o dili idugtong sa ngalan. Mga pananglitan: Ka Pedro Ka Gener Ka Roger Ka Guyong Ka Badong

Lantugi sa Giyon

Lantugi sa mga Pulong Gibalik-balik Paglitok: May Giyon Ba o Wala? E.S. GODIN Bisaya Peb. 26, 2003 HANGTOD karon, nagpabiling nagkasungi ang hunahuna sa mga magsusulat sa kon unsa ba gayoy tukmang paagi nga angay sagopon sa pagsulat sa mga pulong nga gibalik-balik o gisubli paglitok sumala sa kinaiya sa atong pinulongang Binisaya. Angay ba kining ulangon sa giyon (hyphen) o dili? Ang panagsumpaki mamatikdan kaayo sa mga manuskritong nahidangat sa among tagsa-tagsa ka talad ug bisan gani sa mga napatik nang sinulat. Gumikan niini, naaghat ako paghimo og minao-mao kun kinaugalingong pagtuon aron pagpangita sa gitinguha tang kahiusahan. Kay unsay kapuslanan niining buhata kon pasagdan lang nato ang ginagmayng mga bikil sa naestablisar na unta natong ortograpiyang Bisaya? Sa pagkatinuod, kining isyuha nahusay na unta sa mga pagtuon nga gihimo sa kanhing Akademiya Sa Dilang Bisaya (AKADABA) (Twa: Waysamang Tigom Sa AKADABA, Bisaya Enero 8, 1964). Nahipno nila ang lagda sa paggamit sa mga patingog (vowel) nga "u" ug "o" nga kaniadto sabog usab makitang way kahiusahan. Ania ang gitanyag nga batakan ni G. Hermosisima: "Ang patingog nga 'u' anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa pulong lintunganay (rootword) ug ang patingog nga 'o' anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay." Unya may tugon gipasupot nga nagkanayon: "Dili apil sa lagda ang mga pulong sinagop kun hinulaman. Kini sulaton nga ilisan ang mga katingog (consonants) apan magpabilin ang mga patingog sa orihinal. Pananglitan ang Kinatsilang filosofo binisay-on nga pilosopo." Apan kini wala gilayon lig-ona, hinunoa, padayong gitun-an kay matod pa kuno ni Pamuno Garcia, kining mga butanga dili angayng dali-dalion. Ug sa gula sa Bisaya sa Hulyo 15, 1978, nahiluwan ang hinan-ayng lagda ingon nga opisyal nga tamdanan sa tanang buot motampo sa Bisaya. Ug dinhi, nahiapil na ang husay sa kon unsay tukmang pagsulat sa mga pulong gibalik-balik paglitok. Sumala pa sa lagda: "Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamot-pulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon sinuon sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan." Pananglitan: lukso-lukso, pula-pula, tigom-tigom, dakop-dakop, hubo-hubo, buot-buot, humok-humok, ubp. Ang mga pulong sama niini ulangon gayod sa giyon (-)." Unya, aron pagtin-aw gayod, may tugon gibutang: "Adunay mga pulong nga binalik-balik paglitok apan dili mga pulong nga lintunganay, busa ang 'u' ug 'o' magsunod sa lagda 1 ug 2. Mga pananglitan: taudtaod, hunahuna, hugunhugon, bukubuko, habuhabo, ubp." Karon, unsa man kining lagda 1 ug 2 nga giingong maoy sundan? Kining lagdaa mao ang batakan sa hustong paggamit sa 'u' ug 'o' nga gihisgotan na sa unahan. Aron pagtataw ug aron masabtan gayod, ania: "1.) Kataposang Silaba — 'O' ang gamiton sa kataposang silaba. Pananglitan: pako, dako, tulo, matod, nasod, lungsod, balod, gakos, sakob, barog, taob, turutot, huyuhoy, himo, panimalos, hisgot, ubp. "Eksepsiyon — Dili usbon ang bokal sa mga pulong hinulaman gikan sa Kinatsila, Iningles, Linatin, ubp. Pananglitan: birtud, espiritu, asul, memorandum, korum, kolum, ubp. "2.) Una ug Sulod nga mga Silaba — Sa mga pulong lintunganay, 'u' ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba. " Pananglitan (unang silaba): bughat, kusi, tulo, bulan, buang, buto, pulo, umagad, ugangan, ug-og, mug-ot, gun-ob, ubp. " Pananglitan (sulod nga mga silaba): hapuhap, pangutana, habuhabo, matuod, bituon, taudtaod, sagunson, haguka, hinuon, turutot, bukubuko, hugunhugon, ubp. " Eksepsiyon— Sama sa unang lagda, magpabilin ang mga bokal sa mga pulong hinulaman. "Pananglitan: bola (ball), polis (police), abogado, boto (vote), kota (quota), polo (shirt), sobre, sobra, poso (artesian well), kombento, oras, kolor, ubp. "3.) Mga pulong nga linanggikitan— magpabilin ang 'u' ug 'o' sa mga pulong lintunganay. "Pananglitan: himoon— gikan sa himo, gisumpotan sa ON; himoan— gikan sa himo, gisumpotan sa AN; handomanan— gikan sa handom, gisumpotan sa ANAN, halandomon— gikan sa handom, gisal-otan sa AL ug gisumpotan sa ON-- hALandomON; sangpotanan— gikan sa sangpot, gisumpotan sa ANAN; lungsoranon—gikan sa lungsod, gisumpotan sa ANON (d-r); kabungsoran— gikan sa bungsod, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN (d-r); kalibotan— gikan sa libot, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN; buluhaton— gikan sa buhat, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (bULuhatON); sulugoon— gikan sa sugo, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (sULugoON); tulunghaan— gikan sa tungha, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa AN (tULunghaAN); igsoon— gikan sa igso, gisumpotan sa ON; matinahoron—gikan sa tahod, gilanggikitan sa MA, gisal-otan sa IN, ug gisumpotan sa ON / d-r (MAtINahorON); tulumanon—gikan sa tuman, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (tULumanON), ubp. "4.) 'U' Sa Silabang Balik-balikon—Ang 'u' sa silabang gibalik-balik angay magpabilin. Pananglitan: tudlo— magtutudlo, sulat— magsusulat, hukom— maghuhukom, ubp." Karon, balikan ta ang isyu sa mga pulong gibalik-balik o gisubli paglitok. Nganong may nahitabo mang kayagaw? Nganong wala man gihapoy kahiusahan hangtod karon? Dili pa kaha igo kining lagda nga gilatid sa banggiitang mga Bisayista kanhi? Sa akong pagsusi, dunay lainlaing mga hinungdan. Una: Ang kakulang sa alamag sa mga magsusulat ug usahay sa mga editor sa pagtino o pagmatang sa mga pulong ingon niini. Ang pagbanos-banos sa mga editor matag karon ug unya makamugna usab og mga kausaban sanglit may iya-iya silang sukdanan sa pagtino ug pagmatang niining mga pulonga. Ikaduha: May mga magsusulat o mga editor mismo nga misukwahi ug wala mosagop sa nahiunang gilatid nga batakan. Tingali may iya-iya usab silang katarongan. Tingali lahi usab ang ilang nakaplagan sa ilang pagtuon. Si Mlbn. Cesar P. Kilaton, Jr. sa iyang "Mga Lagda Sa Sinugbuanong Panitik" (Binisaya-Sinug-buanon Nga Batadila, pahina 11), mipatunga (neutral) niining isyuha sa pag-ingon: "Ang "u" ug "o" gamiton sa mga gamot-pulong nga balikbalikon pagpasabot sa lihok nga gibalikbalik, sa ngalan sa tanom, insekto, o mananap, sa butang nga kaamgid o sinundog, o alang-alang nga pagkahimo. Ang giyon mahimong dili gamiton." Kon atong hilngon pagbalik ang mga panid sa Bisaya human ikapatik ang lagda, atong makita nga giulang gayod og giyon (-) ang mga pulong lintunganay nga gisubli o gibalik-balik paglitok. Apan sa nagkadugay, inanay kining nausab. Gikuha ang giyon nga nag-ulang ug gitapot ang duha ka pulong. Gihimong usa. Ngano man kaha? Sumala pa sa katarongan nga akong nabatian, ngil-ad kunong tan-awon nga duna pay giyon sa mga pulong gibalik-balik kay may mga pulong man nga managbaton og kapin sa usa ka giyon sama sa pulong 'pat-ak-pat-ak', 'lak-ab-lak-ab', 'kal-ang-kal-ang', 'lut-od-lut-od', ubp. Nan, karon, maayo gyod kaha nga tangtangon tuod ang giyon nga nag-ulang tali sa maong duha ka gamot-pulong? Para nako, dili gayod mahimo nga kuhaon ang giyon ug tapoton ang duha ka pulong nga parehong hingpit kun lintunganay. Ang paghimo niini, tatawng pagsupak o pagguba sa establisado nang lagda sa paggamit sa "u" ug "o". Ang lagda klaro: 'U' ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay kun gamot-pulong. Karon, unsay mahitabo sa mga pulong gukod-gukod, dakop-dakop, kaon-kaon ubp. kon kini atong kuhaan sa nag-ulang nga giyon? Di ba, ingon na niini: gukodgukod, dakopdakop, ug kaonkaon? Unsay tan-aw ninyo? Di ba klarong naguba o nasupak ang lagda? Unsa karoy ipangatarongan mo sa "o" nga anaa na sa tunga? Mahimo ba gong ingnon nga silay mga gamot-pulong nga gisumpotan og gamot-pulong? May gamot-pulong ba diayng igsusumpot? Sila ugod mga gamot-pulong nga gisubli o gibalik lang paglitok, lahi sa mga pulong hunahuna, taudtaod, bukubuko ubp. nga mga pulong tibuok. Kon ang mga pulong gukod-gukod, dakop-dakop, kaon-kaon ubp. kuhaan nato sa giyon ug unya tumanan ta ang lagda sa paggamit sa "u" ug "o", nan, mahimo na silang kamatang sa pulong "hunahuna" sama niini: gukudgukod, dakupdakop, ug kaunkaon. Karon, unsay inyong tan-aw? Dili ba, mas labi pa hinuong ngil-ad? Anaa pa ba— matimahoan pa ba— ang mga gamot-pulong nga gukod, dakop ug kaon? Dayag na lang nga wala na. Dako ang mamugnang kausaban. Ang pagtangtang sa giyon ug pagtapot sa mga gamot-pulong nga gisubli o gibalik paglitok magsilbi o makalighot lamang sa mga pulong nga may mga bokal nga "a", "e" ug "i". Apan sa mga pulong sa samang matang nga may mga bokal nga "u" ug "o" tataw kaayo ang mahitabong kalapasan sumala sa gikapasabot na. Apan wala usab magpasabot nga tungod kay makalighot man, ato na lamang tugotan. Sa pagkatinuod, ang giyon maoy mag-justify sa titik "o" nga anaa sa tunga nga silaba sa mga gamot-pulong nga gisubli lamang paglitok. Busa, kinahanglang ulangon gayod sa giyon aron walay lagdang masiak ug aron makab-ot na gayod ang maidlas nga kahiusahan.-- (Kini nga prinsipyo gipahimug-atan ug gilig-on sa bag-o kun linangkob nang Batakan sa Panitik sa Binisaya. Twa: Ladga sa Espeling nga giposte niadtong bulan sa Septiyembre 2007.)

Mga Termino sa Takna

Mga Termino sa Takna joseph vincent m libot (joeviboy@yahoo.com) UNGANG GABII usa ka takna sa dili pa motungang gabii tungang gabii unang takna human ang tungang gabii KAADLAWON ikaduha (nga takna) sa kaadlawon ikatulo (nga takna) sa kaadlawon ikaupat (nga takna) sa kaadlawon BUNTAG ikalima (nga takna) sa kabuntagon ikaunom (nga takna) sa kabuntagon ikapito (nga takna) sa kabuntagon ikawalo (nga takna) sa kabuntagon ikasiyam (nga takna) sa kabuntagon ikanapulo (nga takna) sa kabuntagon UDTO usa ka takna sa dili pa moudtong tutok udtong tutok PALIS unang takna human miudtong tutok ikaduha (nga takna) human miudtong tutok HAPON ikatulo (nga takna) sa kahaponon ikaupat (nga takna) sa kahaponon ikalima (nga takna) sa kahaponon GABII ikaunom nga takna sa kilumkilom ikapito (nga takna) sa kagab-ihon ikawalo(nga takna) sa kagab-ihon ikasiyam (nga takna) sa kagab-ihon ikanapulo (nga takna) sa kagab-ihon TUNGANG GABII usa ka takna sa dili pa motungang gabii tungang gabii unang takna human ang tungang gabii

Duha Ka Diyot Nga Pahimangno

Duha Ka Diyot Nga Pahimangno Sa Buot Mag-writer Sa Binisaya SATUR P. APOYON Bisaya, Oktubre 10, 2007 Taliwala sa limbo sa kahawa sa opisyal nga talamdon sa panitik ug gramar sa Dilang Bisaya nga gidominahan sa Sinugboanon, akong awhagon ug dasigon ang buot mag-writer sa Binisaya nga motamod sa kasamtangan sa lagda sa mantalaang Bisaya. Sa pipila ka publikasyong Binisaya sa pagkakaron, ang 77 anyos nga mantalaan bisan sa Manila ginapatik, nagpabilin nga impluwensiyado sa batakan sa hustong pagsulat ug pagdulot og mga potahe nga sagad ginahimo sa usa ka magasin alang sa kalamboan sa panulat. Ang espeling ug ubang mga lagda niini sa hustong pagsulat gisagop sa kadaghanan sa mga magsusulat ug magbabasa bisan wala pay gituboy nga batadila nga katugbang sa "Balarila ng Wikang Pambansa" sa Filipino. Sa buot mahimong magsusulat sa Dilang Bisaya, ma-Leytenhon, Bol-anon, Butuanon, Dabawnon o Iliganon ka man, ang hulad sa Bisaya nga haonon matag Miyerkoles igo na nga sumbanan sa usa ka buot mag-writer sa Binisaya nga daginoton ang badyet alang sa pagpamalit og ubang basahon nga makatabang sa pagtuon sa pagsulat. Apan ang adunay ikasarang nga tamsi, naghulat kaniya ang mga book store ug internet café diin anaa ang references sa tanang matang sa panulat: journalistic writing, essay writing, poetry writing, short story ug novel kun fiction writing. Ug kon buot kang manganinaw sa mga lagdang gitamdan sa Bisaya Magasin, partikular sa kon unsaon pagsulat ang pinulongang Binisaya, duawa ang blogsayt nga http://standardbisaya.blogspot.com. Aduna akoy ipahimangno sa mga bag-ong sugob sa panulat nga bantayan ang Binisaya sa radyo ug telebisyon kay tahopon pa ang kadaghanan hangtod karon, ilabi na sa ilang mga letra nga ipakilab sa kahanginan. Ikonsulta sa adunay alamag sa Cebuano correct usages ug mga espeling ang pipila ka pulong Binisaya sa mga tv screen sama niini: "Mga uluhang tudling", "bantaye ang musunod nga mga balita", "mga tawo midagsa sa plasa", "giamomang baboy", ubp. Ang hustong espeling sa gi-italics mao: "bantayi", "midagsang" ug "mosunod". Dili lang sayop ang espeling sa ‘giamoma’ inay giamuma, angayng himoon lang kining gibuhi kay ang pulong "amuma" dili haom nga pulong alang sa mga mananap, angay lang kini sa tawo. Hinuon, kon ang baboy usa ka baby, dan, haom kaayo ang paggamit sa ‘amuma’. Lain pang komun nga sipyat mao ang paturagas ug naghinobra nga paggamit sa ‘mga’. Ug nakamatikod ba mo sa bun-og na kaayo nga tapok sa mga pulong "Mga Nagbagabagang Balita" – nga pag-ando mas bugnaw pa sa simod sa itoy ang gisaad nga balita o pila pa ka taho nga ginagmay o kon dili man makapaso sa dalunggan ug makagun-ob sa dughan nga paminawon o tan-awon? Sa maayong panulat, ang paglikay sa kasum-ol sahi sa pagbalik-balik sa tapok sa mga pulong nga nahisgotan sa itaas ug paggamit og adhetibo o panghubit sa usa ka babaye –pananglitan sa pulong matahom— nagkinahanglan og variation sa sunod nga parapo sa katumbas niini nga maanyag. Ang kinaban-kaban nga kahibalo sa mga pulong sa matag lengguwahe maoy usa sa mga hinagiban sa usa ka tinuod nga magsusulat. Samtang dili pa masarap ang tanang tudling sa Balaang Kasulatan, Koran ug ubang sinulat sa ubang mga relihiyon ug kasaysayan sa kalibotan nga dugang tukod sa disiplinado ug lubasang magsusulat, ang mga kuyabog sa panulat magmantenel lang una sa iyang insight sa kinabuhi sa iyang kalikopan aron pagpanday og obra nga nanukad sa hiwa sa kinabuhi kun slice of life. Likayan ang ambitious pieces sa sinugdan aron dili makutaw ang utok sa modernong Edgar Allan Poe, William Shakespeare. Victor Hugo, Ernest Hemingway, Nick Joaquin, Martin Abellana o Eugenio Viacrucis. Padayona ang gisamkong pangandoy ug suhira ang among mga tunob.— Matikdi: Palihog matikdi ang pangdaghanang "mga" kon duna bay dili maayong pagkapahimutang o kaha nakaguba sa kabalaan sa atong pinulongan. Ang inyong mga komento hinungdanon sa padayong pagtuon sa atong Binisaya. Salamat.

Pasagad lag sulat!

Mga kombinasyon sa pulong nga way ayo (dobleng double) E.S. GODIN Budaya 1, Marso 2003 Gikan sa mga manuskrito nga akong nabasa ug naeditan, nakakolekta akog kombinasyon sa mga pulong nga sa akong tan-aw dili maayong pagkagamit ug matawag ganing walay hinungdan. Mga linya nga lagmit bunga sa kadanghag ug pagpasagad. Matag kaagi ko niining matanga sa mga pulong, mahinumdom ko sa kasinatian sa usa ka bag-ong magtatampo nga maoy nakuhaan niining gigamit kong ulohan ning sinulat. Ang maong batan-on personal mitunol sa iyang sinulat nga sugilanon sa editor. Human ikatunol ang pinanggang sugilanon, kay hapit duha ka semana god intawon niyang gitukawan, giingnan siya sa talahorong editor nga ibilin lang ang iyang tampo sanglit dili pa man kini matagad dayon. Tuod man, human sa pila ka adlaw, mahinamong mibalik ang bag-ong magtatampo. "Ikaw ba kadto si Mr. Bag-ong Magsusulat?" sukot sa tigulang editor dayong hiling sa nagtampuog nga mga tampo ug unya mihulbot og usa. Gitamdan niini ang sinulat sa makadiyot. "Bida, pasagad ka man lag sulat!" naglingo-lingo ang editor. Ang batan-ong magsusulat lupig pay nahagsaag usa ka bulig lubi sa iyang nabati. Miawop ang tanan niyang kadasig. "Nanagsibaw ang mananoyng awit sa kalanggaman ning sayong kabuntagon..." kusog nga gibasa sa metikulosong editor ang usa ka bahin sa sinulat. "Pataka ka man lang..." mipuno pa ang estriktong tigulang. "Mananoy unya nagsibaw?" mianam kainggit ang tingog sa editor. "Mananoy gani, Do, dili gyod na magsibaw... unsa goy nanoy...? Ang sibaw naghulagway (connotation) og kalangas samtang ang nanoy naghulagway og maluming huni..." miesplikar na gayod ang editor. Ang batan-ong magsusulat wa intawon makalihok. Mibatang sa iyang gilingkoran, morag nakalimot pagginhawa. Tinuod, dunay daghang pulong dili maayong pagkagamit. Dili usab sayop ang pagkagamit apan maila gayod ang dili maayong epekto. Dinasig niadtong kasinatian sa batan-ong magtatampo (nga tungod sa iyang labihang pag-amping sukad makalamoyg tagam, nahimo usang editor sa paghubad-hubad sa panahon), nabatasan ko ang paglista sa mga han-ay sa pulong nga dili maayo pagkagamit; daw wala hinuktoki sa danghag nga tagsulat o kaha gituohan niyang makatabang sa iyang gisulat. Ania ang natigom sa akong listahan: 1.) Yawan-on niyang paglugos Dili na tingali kinahanglang tukion pag nganong nangil-ad kining pagkaminyoa sa duha ka pulong. Duna ba goy lugos nga dili yawan-on? Wala, di ba? Natural nga yawan-on ang paglugos. Busa ang pagpares sa maong duha ka pulong walay pulos, wa makatabang, hinunoa, naghimo niining kataw-anan. 2.) Kurbadong sanggot 3.) Tunog sa bagting 4.) Laparong tualya 5.) Buho sa lungag Mao gihapon ning pagkabuyaha sa mga pulong, di ba? Dobleng double gyod. May sanggot bang dili kurbado? Mistil pa bang ingnong tunog sa bagting nga nasayod na man tang ang bagting usa ka tunog ug ang tualya lapad kay wala may tualyang lignin (gawas kon may motuyog himo sa ingon)? Hinuon, duna may lungag sa buho (vice versa) apan kon ang gipasabot usa lang ka lungag, nan, usa na ka dakong sayop kay ang maong han-ay nagpasabot mag duha ka lungag o buho. 6.) Mipungko sa pagyaka Dugay kong naghinuktok niini. Unsa man gayoy kahimtang sa tawo nga gihulagway niining mga pulonga? Ang mipungko, lingkod apan ang sampot wa magtugkad sa yuta (ground), lahi sa yaka nga pinatuyangan ang kabug-at sa sampot nga modapat sa yuta o sawog ba. Karon, ma-imagine ba nato kon unsay pagkabutang niining mipungko sa pagyaka? 7.) Nagkasugat ang mga mata Magkasugat ba ang mga mata? Tingali dili maayo, mas haom kon ingnon: nagkasugat ang panan-aw... 8.) Dili matukib sa kalipay ang iyang gibati 9.) Buntagong huyuhoy sa kabuntagon 10.) Langit sa kalipay Sus, tan-awa rag dili na ba ni pasagad. Hinuon, natural kaayo sa tanang binuhat nga mahiagom sa kabalingag. Sipyat ganing kabaw! Apan kon magdaghan na gani diha sa sinulat, may katarongan na ang editor moingon: "Ah, pasagad ka man lag sulat!"

Mga Karaang Pulong Binisaya

Mga Karaang Pulong Binisaya NATALIO B. BACALSO Bisaya Enero 15, 1964 ug Bisaya Marso 25, 1964 maot — bati, ngil-ad (hypocrite) berano — ting-init (summer) kuwaresma — huwaw (famine, drought) sibay — bahin sa balay alang sa panaghilawas sa magtiayon, (ang sibay gikan sa pinulongang Ininsek— "siii-bay" nga mao ang pakighilawas.) duma — tradisyon (tradition) diyandi — arte (art); maoy gigikanan sa pulong 'diyandiyan' nga sa ulahi nahimong dayan-dayan. salirawan — relikyas (relic) buslag — karaang Binisaya sa subject lumponid — libro (book) berong — prinsipe berorang — prinsesa manggikubukuboanon — usa ka tawo nga tigtago sa iyang pagka mao, pagpakita kun pagpatuog dili mao sa iyang pagka tinuoray nga mao siya manggihumay-humayon — usa ka tawo nga, sama sa humay, magpasignunot lamang sa dagpi sa huyuhoy; walay baroganan, talawan nga mosupak sa kabubut-on sa uban bulangog — dapit nga abotanan sa mga sabot-sabot laguling — dula nga tago-tago-dakop-dakop (hide and seek): pito-pito laguring, siya-siya kumingking tungki/katungkian — mga kahoy-kahoy sa dagat (sa katunggan); mga kahoy-kahoy nga masiot ug tunokon nga makasabal uyamot ug makaali sa paglakaw; mga kahoy-kahoy nga kinaiyanhong turok kun turok-banwa palipi — gituyo pagbutang sa tawo silbing ali sa agianan; sabog nga ang palipi mao ang kagingking sa kawayan kun gagmay ba hinuong mga sanga nga tunokon labat — koral banghiligan — dapit nga mao ang tinagboan sa bungtod (bukid) ug sa patag. lungkayab — usa ka gamayng patag sa lungib sa bungtod kun bukid o pangpang nga arang kapasilongan ug katagoan banhig — trenseras (ambush) amog — huramentado (amuck); amok (gituohan usang kabilin nato sa kaliwatang Malayo— amoq) tagutong — depensa (kaniadto, aron pagpanalipod sa ilang kaugalingon batok sa mga kaaway nga sabog magagikan sa dagat, ang gihimo sa atong katigulangan mao ang pagtambak sa bahin nga mabaw— tambakan kini nila sa dagkong mga bato aron ang mga sakayan sa kaaway mangasangad ug dili makalahos sa daplin kun piliw. Unya didto sa daplin, sa piliw na gayod, magtumpi silag dagkong mga bato silbing ali nga ginganlan nilag tampulong ug kining tampulong apil na kadtong ilang gitambak sa mabaw nga bahin sa dagat maoy mga panalipod nga ginganlan nilag tagutong. Ang isdang tagutongan, tunokon. Ang iyang mga tunok mao ang iyang depensa, maoy iyang panalipod, hinungdan nga siya ginganlag tagutongan. tuling — hubog kun makahubog (ang isdang tulingan makahubog kun makalanag hinungdang ginganlag tulingan) diwanag — inspirasyon, lamdaman Pakapin budaya, kultura (culture) (kinutlo ni Al Caciño sa panulat ni Fil Yburan, kanhi magbabalak, magsisibya ug dramaturgo) * Mga espeling sa orihinal gipangusab aron pagpahitukma sa Lagda sa Espeling

Mga Pulong Minugna

Mga Pulong Minugna (Coined Words) Gikan sa Bisaya, gi-reprint sa Budaya 3, Sept. 2003 katinsay, positive makigumaran, philosopher lugaynan, politics lugaynon, political kapulongan, vocabulary tanlag, conscience tingusbawan, ambition way kamatayon, eternal sugilambong, novel lagdasan, morality kabyuta, matter hatodkawat, telegram masubtan, pessimist hanpik, sect anaswagan, evolution — Uldarico A. Alviola insumniyalak, wine-induced sleepnessness teleponokabildo, telephone conversation kalagpares, soulmate — Mel M. Allego matumat, message busla, proposal mamat, agenda kaugdang, decorum sarang, quorum buya, project — Jes B. Tirol tagohipos, file dagitungin, electric fan tapingan, panty puyohi, brief — Marcelo A. Geocallo

Sambingay btk. (Pa)Sumbingay

SAMBINGAY btk. (PA)SUMBINGAY: Ang Ebidensiya Gikan sa mga Sinulat ning Bisaya Ni BENTONG S. ISLES Bisaya, Mayo 30, 2007 Sa dihang miteks nako si Bay Edgar kabahin sa unsay hustong Binisaya sa "idiom", "sambingay" ba o "sumbingay", wala dayon ko makatubag. Una sa tanan, dugay na kong nagduda kon pulong Binisaya ba gayod ang "sambingay". Ikaduha, bisan unsaon nakog pangitag kalainan sa duha, wala koy mahunahunaang tudling-pulong diin puydeng gamiton ang "sambingay" apan dili ang "sumbingay", o ang bali niini. Hinuon, akong natino nga wala gayod niining duha (sambingay/sumbingay) ang tukmang Binisaya sa "idiom". (Dili si Bay Edgar ang misugyot sa maong Binisaya; may gipatrabaho kaniya ang mga taga Komisyon sa Wikang Filipino.) Ang kauban ko sa trabaho nga una kong gikasugat niadtong adlawa akong gipangutana, "Unsa goy sambingay, Bay?" Ang tubag: "Sambingay ba? Sumbingay tingali hinuon!" Husto ko sa akong panagna: ang ordinaryong magtatabi sa atong pinulongan wala makaila sa pulong "sambingay"! Aron pagtino, nangutana ko unsay iyang pagsabot sa "sumbingay". Miingon siyang may duha kini ka kahulogan: 1.) parabola ("parable"), sama sa "Ang Sumbingay sa Mausikong Anak" (The Parable of the Prodigal Son) ug 2.) pag-ingon sa usa ka butang sa dili direktang paagi, sama sa "Sige lang siyag sumbingay sa dalaga, wala gyod kapanguyab." Alang sa ordinaryong magtatabi, nga ang buot ipasabot 'walay nasayran sa lainlaing mga bayas ug pagarparay sa mga Bisayista', walay pulong "sambingay". Ang paggamit sa "sambingay" ug ("pa)sumbingay" sa Bisaya gikan sa Nob. 2, 2005 hangtod niadtong Peb. 28, 2007, baleg 70 ka hulad ug 2,201 ka sugilanon, artikulo, anib ug gula sa mga nobela ug kolum, ug mga Gitikgitik, ang Bisaya mipatik sa pulong "sambingay" sa makaduha lamang, makatulo sa "sumbingay" ug labaw sa 20 alang sa "pasumbingay". Sa duha ka higayon nga gigamit ang "sambingay", kini nagpasabot og usa ka klase sa literatura, nga mao usab ang nag-unang pagpanudlo sa atong Ginoo. Sa "Panapos" ni Atty. Kilaton niadtong Abril 19, 2006, siya misulat: "...ang iyang [Hesus] mga litok gihanig man sa mga sambingay. Dihang gilutos ug gitaral siya sa mga..." Pagka Hulyo 26 usab sa maong tuig, ang artikulong nag-ulohag "Ang Literaturang Bisaya" (walay ngalan sa tagsulat, apan sa akong paminaw kang Bay Richel) naglakip ning mosunod: "... harito, tigmo ug panultihon, balaybay o sambingay, awit ug balitaw..." diin tataw nga giila isip usa ka klase sa literatura ang sambingay. Basin kon matental ta, binase niining duha, nga ang "sambingay" mao ang katugbang sa Iningles nga "parable", ania ang gisulat ni G. Javier Tapulado, "Si Padre Sendo", Enero 11, 2006: "pagkamaayo niyang mohubad sa mga pasumbingay nga gitanom sa Ginoo diha sa Bibliya". Hinuon, dili kaayo klaro niini nga ang gipasabot "parable" gayod (mahimong sabton ning maong tudling-pulong ang "pasumbingay" isip "metaphor"). Walay laing tudling-pulong ning maong mga isyu sa Bisaya nga naggamit sa "pasumbingay" sa sentido nga "parable" gayod ug dili mahimong mainterpret isip "metaphor". PASUMBINGAY btk. SUMBINGAY Niining puntoha, tataw ang paggamit sa Bisaya sa "pasumbingay" imbes "sumbingay". Gani, ang tulo ka instansiya sa "sumbingay" pulos makit-an sa nobelang "Ang Ugma Walay Pag-abot" ni G. Gremer Chan Reyes (Unang Basahon, Anib 19, Sept. 20, 2006; Unang Basahon, Anib 23, Okt. 18, 2006; ug Ikaduhang Basahon, Anib 11, Peb. 14, 2007). Sa diksiyonaryong Sinugboanon ni John Wolff (Southeast Asia Program, Cornell University, 1971), iyang gisulat nga ang pagbutang sa PA- atubangan sa "sumbingay" (nga mao gayod ang gamot-pulong) dili makausab sa kahulogan niini. Busa, ang "sumbingay" ug "pasumbingay" managsama lamag kahulogan, ug bisan asa niini puydeng gamiton, agad lang sa magsusulat. Hinuon, kon paunhan pa gyod og laing unanggikit ang "sumbingay" (gawas sa PA-), mopakita gyod kining maong PA- (nga usa ka timailhan nga morag sayop ang analisis ni Wolff nga "sumbingay" ang gamot-pulong -- apan sa lain na pod ning artikulo nako hisgotan). Sa mao gihapong pundok sa mga sinulat, walay instansiya sa "isumbingay" apan dunay "ipasumbingay": "...daghan ang mahimuot kon siya ang mohatag og pakigpulong kay ganahan ang iyang mga sakop sa mensahe nga iyang ipasumbingay..." (Ernesto Dael, "Ang Senior Citizen Organization sa Lower Jasaan", Nob. 30, 2005). Panapos Sa mao gihapong diksiyonaryo ni Wolff, iyang gisulat nga nabantayan usab niya ang paggamit sa pulong "sambingay". Apan wala siya maghisgot unsang hut-onga sa katilingban ang naggamit niini. Ang kaugalingon kong alinghuna mao nga ang paggamit ning maong pulong limitado ngadto sa tadhang mga magsusulat, sama nga ang pulong "kitara" gidawat isip usa ka pulong apan gigamit lamang sa pipila ka magsusulat (pangutana sa ordinaryong tawo sa dalan kon nakaila ba siyag "kitara", di ba maghunahuna usa siya). Apan sayop ang pag-ingong ang "sambingay" mao (o mao lamang) ang tugbang sa Iningles nga "parable". Ang labing rasonableng kongklusyon mao nga ang "sambingay" ug "sumbingay" (o "pasumbingay") lainlaing pagkasulti sa managsamang pulong, sama sa hatagan/tagaan, ensakto/eksakto, ubp. Kini usab ang kongklusyon nga nakab-ot ni Wolff.— (Ang tagsulat mahimong makontak pinaagi sa bentong.isles@gmail.com ug 09154306745.)

Ang "Way" ug "Di" Isip Langgikit

Maisip ba nga mga iglalanggikit ang "Way" ug "Di"? Giuyonan nga ang "way" ug "di" (mga minugbo sa "walay" ug "dili") ilanggikit sa laing mga pulong aron pagtukod sa mga negatibong adhetibo nga tumbas sa iglalanggikit sa Iningles nga "less", "im", "in", "ir" ug "un", "non", "mis". Pananglitan: waykamatayon (deathless) way-ulaw (shameless) dimahimo (impossible) dimalinis (insanitary) dimatabang (irremediable) diinila (unknown) Angay Timan-an Kining paagiha igadapat lamang diha sa pagtukod sa madiliong panghiyas. Sa mga hisgot-hisgot sa tigom (tigom sa Akademiya Sa Dilang Bisaya ang gipasabot), gitin-aw nga ang maong paagi dili mahimo diha sa berbo ug uban pa nga dili mga pulong adhetibo. Pananglitan: Si Jose dili mokaon nianang prutasa kay maoy dimakaon (unedible) nga prutas. Sumala sa lagda nga giuyonan sa tanan, ang "way" ug "di" ilanggikit nga dili ulangon sa latib (hyphen). Ang latib moulang lamang sa "way" kon kini ilanggikit sa pulong nga bokal (vowel) ang nag-una. Ang Lantugi Ang "way" ug "di" dili mga prefix. Sila mga pulong hingpit nga lahi sa "less", "im", "ir", "in" ug "un" nga dili makabarog. Tungod niini, si Hermosisima nangagpas: "Sa akong paniid, kining pangahasa hayan sulayan pagbabag sa ubang mga makinaadmanon sa Binisaya." Katarongan pa niya, "Kay sumala ugod sa kaulusahon sa atong Binisaya, ang prefix lamang ang igalanggikit sa pulong lintunganay." Baroganan sa Bisaya Sa kasamtangan, ang Bisaya mipili sa pag-isip niini nga dili mga iglalanggikit. Sila ugod ("walay" ug "dili") mga pulong hingpit kun lehitimo. Kon may pihigon ta niini sa pag-ila nga kabahin sa mga iglalanggikit, sumala sa gituki sa unahan, motungha na hinuon ang kalibogang opsiyon. Mahitabo nga ang magsulat mohinuktok usa kon unsa to ning pulonga sa Iningles una siya makatino kon unsay tukmang pagsulat niini-- ibulag ba o dili. Hinuon, tin-aw man usab ang gihatag nilang tamdanan sa pag-ila. Gisugyot na lamang namo nga kadtong publikasyon nga buot mosagop sa nahauna, angayng magtamod gayod sa makanunayong paggamit sumala sa gilatid nga tamdanan.

Timang sa "Tablado"

LITO GO (litogo@usa.net) Entablado gyod ang ginikanan anang pulonga. Tinuod nga duha na ka pulong apan gihimo nang usa ka pulong sa mga Katsila. Dili kita ang nagsumpay anang mga pulonga kondili gisunod lang na nato. Ang buot ipasabot ana mao nga "moadto sa sinalogan". Nan, kon walay salog ang inyong bantawan. Bulasot ang imong kaingnan.-- Lito

Lagda sa Espeling

Mga Batakan Sa
Panitik Sa Binisayang Sinugboanon
E. S. GODIN
Associate Editor, Bisaya

• Unang gipatik alang sa Pasinati sa Panitik ug Batadila sa Binisaya-Sinugboanon sa MSU-IIT, Iligan City; Peb. 22-23, 2007 tinambayayongan sa Komisyon sa Wikang Filipino ug BATHALAD-Mindanao.
• Opisyal nga gisagop sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan sa Probinsiya sa Sugbo ug giendorso alang sa implementasyon sa MTB-MLE sa DepEd Rehiyon 7.
• Kining maong Lagda gitamdan usab sa paghikay sa bag-ong mga textbook ug mga Talamdan sa Pagtudlo (Teacher's Guide) sa DepEd alang sa Grade 1, 2 ug 3 sa mother tongue (MT).

Pasiuna

Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.

Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya: una ang Bisaya (1930), dayon ang Silaw, Alimyon, ug ang Bag-ong Suga, nga gipatik sa mga Durano sa Danao, ug tingali may uban pa nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, “Ang Samokan Nga O ug U”, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dis. 2003,) nga matod pa niya, "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’…."

Sa tinguha nga makabaton og hiniusang tamdanan o aron may maisip na nga standard spelling (sanglit nagpakita sa pagka primitibo pa nato ang padayong paglungtad sa panag-iyahayg titik), gisugdan paglihok ang mga paningkamot. Natukod ang Akademiya sa Dilang Bisaya (AKADABA) kansang nag-unang katuyoan mao gayod ang kasulbaran sa naasoyng suliran. Angay timan-an nga ang naasoyng Akademiya dili kay iya lang sa Bisaya. Sumala sa artikulong “Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (Bisaya, Mayo 20, 1964), ang maong pundok gipangulohan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia (sa Bisaya), Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia (sa Silaw) ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima (sa Bisaya), Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa (laing naggikan sa Bisaya), ug Dr. Jesus E. Perpiñan. (Katingalahan nga wala kahisgoti dinhi ang kalambigitan sa taga Alimyon, apan masubay nga ning mga tuiga [sayong bahin sa dekada 60] maoy pagkatukod sa maong magasin ug ang nahimong unang editor, matod pa ni Abel Gallardo, mao si Nazario D. Bas kinsa migawas sa Bisaya aron pangulohan ang bag-ong Binisayang publikasyon. Ug kay lagi si Nazar man ang editor, nan, imposible nga dili siya sakop sa Akademiya.)

Pilay sugilanon, nahigayon ang daghang miting-miting sa mga sakop sa Akademiya matag Sabado sa hapon diin sagad adto sila magpundok sa balay mismo ni Pres. Carlos P. Garcia sa kanhi Bohol Avenue pa sa Quezon City. Tuod man, nalatid nila ang “Lagda Sa Paggamit Sa U ug O” ug tingali daghan pang ubang gramatikanhong kombensiyon. Sa gula sa Bisaya pagka Hulyo 15, 1987, napatik kining maong lagda isip opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya. Apan kay kini lagda man lang sa paggamit sa “u” ug “o”, maisip nga dili pa gayod hingpit. Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo nila ni Atty. Adelino Sitoy, Don Jesus P. Garcia Sr. sa Sun*Star Daily ug Atty. Cesar Kilaton. Nasulat ni Kilaton ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” nga sa akong tan-aw, pinasikad kun pinahaom da usab sa mga prinsipyo sa lagda sa “u” ug “o” diin gidugang na lang pod niya ang uban sama pananglit sa paggamit sa mga “katingog” o consonants.

Ginamit kining maong mga ladga, gihan-ay ko usab kining maong basahon “Mga Batakan sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon” (Rules On Cebuano-Visayan Spelling) agig kalangkoban uban ang pipila ka bag-ong nadugang nga sayon maukab kon gikinahanglan ug sayon usab ikatunol sa mga nanginahanglan.

Sa kinupsan, ang spelling system sa Bisaya nga inugba sa Akademiya kanhi gisagop usab sa Silaw, Alimyon, ug nga sumala pa ni Abel Gallardo sa iyang sinulat “Ang Panitik Dili Angay Lalisan Kondili Ayomon Alang Sa Kaayohan Sa Kadaghanan” (Bisaya, Enero 8, 2014), inanay usab nga giimplementar sa Bag-ong Suga sa mga Durano sa Danao, Sugbo gawas pa nga suportado kini sa kadagkoan sa kagamhanan— timailhan nga kining maong sistema dili lang basta Tamdanan (Style Book) sa usa ka magasin kondili usa kini ka kombensiyon nga giyukboan ug gigamit sa tanang mantalaan nga nag-eksist niadtong panahona. Nahitabo lang nga ang Alimyon anam-anam na usab nga misukwahi dihang migawas si Editor Nazario Bas (kay gikuhag balik sa Bisaya isip mao nay editor-in-chief puli kang Candia sa tuig 1966) ug maoy gihulip si Ben Sangalang, nga matod pa, dili kuno tinuod nga magsusulat, apan usa lang ka maghuhubad. Unya, takulahaw lang nahunong ang Silaw ug nawala usab sa sirkulasyon ang Bag-ong Suga ug Alimyon. Nahibilin ang Bisaya nga nagbinugtong na lang pagsagop ug pag-amuma sa maong Lagda Sa Panitik hangtod ning panahona.

Ug ning bag-o lang, dihang napalusot ang DepEd Order No. 74 nga nagmando nga ipagamit na ang lumad nga mga pinulongan (mother tongue) sa mga rehiyon isip medyum sa pagtudlo diha sa mga lawak-saringan, usa ko sa gipatawag isip representante sa Bisaya. Diay, ang DepEd Region 7 nakigtambayayong sa Akademiyang Bisaya (sa Sugbo) nga Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) na alang sa pagpangandam sa implementasyon sa D.O. 74 partikular sa gramar ug espeling sa Binisaya. Nahitabo ang gitawag og “Unang Kongreso Sa Binisayang Pinulongan Sa Rehiyon 7” niadtong Abril 14-15, 2011 nga gipahigayon didto sa Pavilion sa DepEd Ecotech Center sa Lahug, Cebu City. Didto ko hisayri nga ang Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) mipalig-on sa iyang pagtamod sa spelling system sa Bisaya pinaagi sa usa ka resolusyon nga nagkanayon, “Agreeing that the spelling system of Bisaya Magazine and the Akademiya’s English Cebuano Dictionary will be used but with modifications to accommodate alternative spelling of words.”(Board Resolution No. 5, Nob. 19, 2010)

Ug aron mas mahingpit pa ang tingog sa Akademiyang Bisaya Foundation (ABF), may pipila ka membro nga mingyangungo ngadto sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo alang sa katukoran sa usa ka komisyon nga sinabak sa lalawigan. Tuod man, pinaagi sa usa ka ordinansa, nahimugso ang Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan nga maoy mougba sa mga lagda sa pinulongang Sinugboanon. Ug sa makausa pa, sa panagtigom niadtong Mayo 19, 2014, inuyonan sa mayoriya sa mga sakop, ang natukod nga komisyon milig-on sa deklarasyon nga kining maong Lagda sa Panitik maoy sagopon isip opisyal nga tamdanan. (Lagda Sa Panitik Sa Bisaya Gisagop Sa KPSP ug Dep-Ed 7; Bisaya, Hulyo 9, 2014)

Gilaoman nga pinaagi niining nahisgotang mga paninguha ug kalamboan, hingpit nang magkahiusa ang tanan sa pagtitik sa atong Binisaya. Nga mahunong na ang panag-iyahay nga nagdulot og kaguliyang sa espeling.

Salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik—  ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.
________
* Ang AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) gisakpan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia ubp. maoy nag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan. Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, 1987. (Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964)

Batakang Prinsipyo (Core Principle)

Kining maong spelling system nagsandig sa batakang prinsipyo nga gitawag og rootword basing-- nga ang buot ipasabot, kon unsay espeling sa root, kana mao nay basehan (base). Nga ang espeling sa bamotpulong magpabilin gayod sa tanang higayon.

Ug ang pag-ila kun pagdeterminar sa tukmang espeling sa Binisaya nag-agad sa duha ka basehanan-- A (1) pulong lumad ba o; (2) pulong hinulaman (loan word). Human maila kon lumad ba o hinulaman, ilhon na usab kon-- B (1) pulong lintunganay (root word) ba o; (2) pulong linanggikitan (affixed word).

-- root + affixes = right spelling
o kaha...
-- affixed word - affixes = root

Alang sa Lumad nga mga Pulong
Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug ubang langyaw.
Ang "U" ug "O" sa
Mga Pulong Lintunganay (Root Words)Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

1. ‘U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.
Mga Pananglitan:
Unang Silaba

• bughat
• kusi
• tulo
• bulan
• buang
• buto
• pulo
• umagad
• ugangan
• ug-og
• mug-ot
• gun-ob
• dugho
• bugan
• sud-an
• tul-an
• kulang
• ulan
• tulon
• gubat
• bugti
• dugnit
• gusbat

Sulod nga Silaba

• hapuhap
• pangutana
• habuhabo
• matuod
• bituon
• taudtaod
• sagunson
• haguka
• hinuon
• turutot
• bukubuko
• hugunhugon
• puhunan

Kataposang Silaba

• pako
• dako
• tulo
• matod
• nasod
• lungsod
• balod
• gakos
• sakob
• barog
• taob
• turutot
• huyuhoy
• himo
• panimalos
• hisgot

Ang patingog nga "I"
2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".
Mga Pananglitan:

• bitin
• hait
• bituon
• kanding
• sigbin
• iti
• tagiptip
• kuting

Ang "U" ug "O" sa
Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Word)
3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.
Mga Pananglitan:

• himoON -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘ON’
• himoAN -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘AN’
• handomANAN -- gikan sa ‘handom’, gisumpotan sa ‘ANAN’
• hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• sangpotANAN -- gikan sa ‘sangpot’, gisumpotan sa ‘ANAN’
• lungsorANON -- gikan sa ‘lungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANON’
• KAbungtorAN -- gikan sa ‘bungtod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• KAlibotAN -- gikan sa ‘libot’, gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• bULuhatON -- gikan sa ‘buhat’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• sULugoON -- gikan sa ‘sugo’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• tULunghaAN -- gikan sa ‘tungha’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘AN
• MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ‘ON’
• tULumanON -- gikan sa ‘tuman’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON

(Angay Timan-an: Tungod kay walay tunganggikit (infex) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila , ubp. Sa mga pulong lintunganay nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'.)

Ang mga patingog (A, E, I, O, U) sa
Mga Pulong Tinapoan (Contracted Word)
4. Magpabilin usab ang patingog (vowel) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton).
Mga Pananglitan:

• lainlaing dapit (lainlain nga dapit)
• higanteng baki (higante nga baki)
• bayleng buntagay
• kabayong pak-an
• estudyanteng sipat
• dakog kaon (dako og kaon)
• tiking kuwanggol

Mga Silabang Gisubli-subli Paglitok
5-A. Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli paglitok.
Mga Pananglitan:

• tudlo -- magtutudlo
• tuon -- magtutuon
• hukom -- maghuhukom
• sulat -- magsusulat
• pulong – magpupulong
• kuot—mangunguot (mangkukuot)

5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug/o 2. Mga pulong sama niini dili gayod angay ulangon og giyon (-).
Mga Pananglitan:

• lumlom
• gulgol
• luglog
• gutgot
• bukbok
• hulhol
• pukpok
• sumsom
• hushos
• pikpik
• suksok
• bungbong
• hunghong
• sungsong
• tuktok
• luklok
• subsob

Mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi
6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamotpulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kun susama sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen.
Mga Pananglitan:

• lukso-lukso
• pula-pula
• tigom-tigom
• dakop-dakop
• hubo-hubo
• buot-buot
• humok-humok
• kaon-kaon
• inom-inom
• hubog-hubog
• itom-itom
• timo-timo
• tagsa-tagsa

6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (root) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok kun lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.
Mga Pananglitan:

• taudtaod
• hunahuna
• hugunhugon
• bukubuko
• habuhabo
• kutukuto
• bagulbagol
• tuwaytuway
• dihadiha
• duhaduha
• dipudipo

6-K. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi nag proper noun) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.
Mga Pananglitan:

• Lapulapu (a name: Cebuano hero)
• lapulapu (fish)
• kasingkasing
• habalhabal (for-hire motorcycle)
• tuwaytuway
• sagingsaging (a kind of herb)
• tubatuba (a kind of herb)
• bagulbagol (skull)
• kandingkanding (plant)
• Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya magazine)

A.T. (Angay Timan-an):May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong "lainlain". Kining pulonga dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og "different" sama sa "Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an." Apan kini ulangon nag giyon kon ang maong pulong nagpasabot og "set aside" ingon sa "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."

Alang sa Hinulamang mga Pulong
Direktang Paghulam
7-A. Ang direktang paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.
Mga Pananglitan:

• fan (Eng. Magdadayeg)
• buena familia (Sp.)
• armas de fuego (Sp.)
• super cute (Eng.)

Di Direktang Paghulam
7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo
sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. Sa pag-usab, magpabilin ang mga patingog (vowels) ug ang mga katingog (consonants) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug brand sa mga produkto.)
Mga Pananglitan:

• pilosopo (Sp. "filosopo")
• kolor (Eng. "color")
• tono (Sp. tone)
• polis (Eng. police)
• espiritu (Sp. espiritu)
• gradwasyon (Sp. graduacion)
• gradwesyon (Eng. graduation)
• abentura (Sp. aventura)
• adbentyur (Eng. adventure)
• responsabilidad (Sp. responsabilidad)
• responsibiliti (Eng. responsibility)

7-K. Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o vise versa) nga susama usab ang panglitok, ang pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan.
Mga Pananglitan:

• edukasyon (Sp. educacion) (Eng. education)
• eleksiyon (Sp. eleccion) (Eng. election)

7-D. Kon ang pulong hinulaman may nagsunod nga "uo", titik "O" ang gamiton o ang patingog nga anaa dapit sa tuo (right).
Mga Pananglitan:

• korum (quorum)
• kota (quota)

7-E. A.T. (Angay Timan-an): May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.
Mga Pananglitan:

• suspetsa (Eng. suspect) (Sp. sospecha)
• sustener (Eng. sustain) (Sp. sostener)
• kuwitis (Sp. cojete)
• pista (Sp. fiesta) (Eng. feast)
• tinda (Sp. tienda)
• yelo (Sp. hielo)
• pulbos (Sp. polvo)
• kursonada (Sp. corazonada)
• hulma (Sp. horma)
• pulbora (Sp. polvora)
• hulmigas (Sp. hormiga)
• kutson (Sp. colchon)
• gulpi (Sp. golpe)
• pundo (Sp. pondo) (Eng. fund)

7-G. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may long "a".
Mga Pananglitan:

• keyk (cake)
• tsokoleyt (chocolate)
• manedyer (manager)

7-H. Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.
Mga Pananglitan:

• estorya— story (Sp. cuento)
• esteyds— stage (Sp. tablado)
• estambay— standby
• esnatser— snatcher

7-I. "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog ‘i’.
Mga Pananglitan:

• kendi (candy)
• delikasi (delicacy)
• seksi (sexy)
• melitari (melitary)
• parti (party)
• panti (panty)

7-L. "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E (‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.
Mga Pananglitan:

• miting (meeting)
• dyip (jeep)
• dyambori (jamboree)
• reperi (referee)

7-M. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".
Mga Pananglitan:

• interbiyo (interview)
• saydbiyo (sideview)

A.T. (Angay Timan-an): Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (vowel), ang "i" dili na gamiton.
Pananglitan:

• rebyo (review)

7-N. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".
Mga Pananglitan:

• abenyu (avenue)
• barbekyu (barbecue)
• isyu (issue)
• reskyu (rescue)

7-Ng. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ium".
Mga Pananglitan:

• awditoryum (auditorium)
• kondominyum (condominium)
• akwaryum (aquarium)

7-O. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ous".
Mga Pananglitan:

• delisyos (delicious)
• hilaryos (hilarious)
• benomos (venomous)
• kyuryos (curious)

Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)
Ang simplified way kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan. Kini maoy tubag sa pangutana "unsaon pagsulat ang pinulongan sa kabag-ohan?"
Kini nabahig sa duha ka sumbanan:

7-P. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha daw dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.
Mga Pananglitan:

• gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. govierno)
• porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porciento)
• asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. hacienda)
• renda—inay sa "reyinda" (Sp. reinda)
• membro—inay sa "miyembro" (Sp. miembro)

7-R. Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.
Mga Pananglitan:

• naytklab (night club)
• pirslab (first love)
• plaslayt (flash light)
• obertaym (overtime)
• hayskol (high school)
• adbentyur (adventure)
• notbok (noot book)
• hayblad (high blood)
• gradweyt (graduate)

Mga Pulong Sinumpay (Coined Words)
8-A. Magpabilin ang orihinal nga espeling sa root word o mga silaba sa root word nga gitapot sa laing root word aron pagmugna og laing pulong.
Mga Pananglitan:

• gumonhap (gumon + [kata]hap)
• tagohipos (tago + hipos)
• daghongulisiw (daghong + [k]ulisiw)
• pulongbay (pulong + b[al]ay)
• hatodkawat (telegram) (hatod + kawat)
• tugahala (tuga + [bat]hala)
• tagolilong (tago + lilong)
• kandilaw (kand[ela] + [g]ilaw)

8-B. Mga Pulong Langyaw: Base sa prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, magpabilin usab ang mga patingog (vowel) sa mga pulong hinulaman.
Pananglitan:

• teleponokabildo (telepono + kabildo) (telephone conversation)
• tangkilepono (tangkil + telepono) (cellular phone)
• insomniyalak (insomniya + balak) (wine-induced sleeplessness)

Mga Katingog (Consonants)*
Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip sa mga katingog sa langyawng pinulongan.
1. B (V)-- Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga pulong.

• abiba -- aviva
• abiso -- aviso
• pabor -- favor
• laba -- lava
• lababo -- lavavo
• bampira -- vampire
• baso -- vaso
• biyahe -- viaje
• bista -- vista
• bino -- vino
• baho -- vajo

2. K (C)-- Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.

• abaniko -- abanico
• artikulo -- articulo
• barko -- barco
• botika -- botica
• kamote -- camote (Mex.)
• komun -- comun
• kosina -- cocina
• piko -- pico
• bakante -- vacante
• layko -- laico

3. KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".

• etiketa -- etiqueta
• plake -- plaque
• kerida -- querida
• tangke -- tanque
• atake -- ataque
• empake -- empaque
• prangkeyo -- franqueo
• retoke -- retoque

4. KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".

• arkitektura -- arquitectura
• ekipo -- equipo
• makina -- maquina
• moskitero -- mosquitero
• kinse -- quince
• kinsena -- quincena
• kinto -- quinto
• rekisito -- requisito
• takilya -- taquilla

5. KS (X)-- Ang "ks’ gamiton paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.

• eksakto -- exacto
• eksamin -- examine
• eksepsiyon -- exception
• ekskursiyon -- excursion
• oksihena -- oxigena
• seksiyon -- section
• seksto -- sexto
• seroks -- Xerox

6. KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik "cua" sa hinulamang mga pulong.

• kuwaresma -- cuaresma
• kuwarta -- cuarta

7. KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong.

• kuwenta -- cuenta
• kuwerdas -- cuerdas

8. DY (J)-- Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

• dyaket -- jacket
• dyakpat -- jackpot
• dyip -- jeep
• dyet -- jet

9. DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

• alerdyi -- allergy
• enerdyi -- energy

10. H (G ug/o J)--
Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila nga litokon ingon nga "h".

• ahensiya -- agencia
• ahente -- agente
• dihito -- digito
• imahen -- imagen
• orihinal -- original
• trahedya -- tragedia
• rehiyon -- region
• rehimen -- regimen

Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong Kinatsila nga litokon nga "h".

• aguha -- aguja
• bagahe -- bagaje
• baho -- bajo (bass)
• kaha -- caja
• hinete -- jinete
• husto -- justo
• maneho -- manejo
• pasahe -- pasaje
• baho -- vajo (smell)
• biyahe -- viaje
• hunta -- junta
• mohon -- mojon

Eksepsiyon:
Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.

• alahas -- alhaja
• abilidad -- habilidad
• asyenda -- hacienda
• oras -- horas
• ospital -- hospital
• ostiya -- hostia
• otel -- hotel

11. J sa Binol-anong J (Espesyal nga gamit sa J) --
Ipabilin ang "j" sa pipila ka pulong Binol-anon nga may litok nga "j' kon tuyo nga ipatigbabaw ang pagka Binol-anon niini.

• jamo (yamo)
• gajod (gayod)
• kaajo (kaayo)
• panjo (panyo)

12. L (LL)-- Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.

• aleluya -- alleluia
• basketbol -- basketball
• alerdyi -- allergy
• besbol -- baseball

13. LY (LL)-- Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.

• amarilyo -- amarillo
• apelyido -- apellido
• argolya -- argolla
• barandilya -- barandilla
• bilyar -- billar
• kutsilyo -- cuchillo
• empelya -- empella
• lamparilya -- lamparilla
• mansanilya -- mansanilla
• martilyo -- martillo
• mantekilya -- mantequilla
• sandalyas -- sandalla

14. M (N)-- Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.

• komperensiya -- conferencia
• kompiyansa -- confianza
• kombento -- convento
• kombida -- convida
• imbalido -- invalido
• imbestigasyon -- investigacion
• simponiya -- sinfonia
• kompesal -- confesar
• kombensiyon -- convencion
• kombikto -- convicto
• kombite -- convite
• imbensiyon -- invencion
• imbitasyon -- invitacion

15. MYA (MIA)-- Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng pulong.

• anemya -- anemia
• epidemya -- epidemia

Eksepsiyon: akademiya -- academia
16. MYO (MIO)-- Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.

• andamyo -- andamio
• bohemyo -- bohemio

17. NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.

• anyo -- año
• aranya -- areña
• banyo -- baño
• kanyon -- cañon
• kampanya -- campaña
• karinyo -- cariño
• pinya -- piña
• monsenyor -- monseñor
• rinyon -- riñon
• linya -- linea

Eksepsiyon:a. kompaniya -- compañia
b. Dili usbon ang mga ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.
18. NIYA (NIA)-- Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• litaniya -- litania
• simponiya -- sinfonia

Eksepsiyon: epipanya -- epifania
19. P (F)-- Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.

• kape -- café
• pabrika -- fabrica
• pamilya -- familia
• petsa -- fecha
• prutas -- fruta
• garapon -- garrafon
• napta -- nafta
• parapo -- parafo
• puwerte -- fuerte
• opisyo -- oficio
• gripo -- grifo
• garapa -- garrafa
• pista -- fiesta
• paborito -- faborito
• pabula -- fabula
• estropa -- estrofa

20. R (RR)-- Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.

• aras -- arras
• areglar -- arreglar
• baraks -- barracks
• karera -- carrera
• koreyo -- correo
• barena -- barrena
• bara -- barra
• arastre -- arrastre

21. RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug/o "o".

• galeriya -- galleria
• karenderiya -- carenderia
• kategoriya -- categoria
• panaderiya -- panaderia
• bateriya -- bateria

22. RYA (RIA)--Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "a".

• malarya -- malaria
• primarya -- primaria
• elementarya -- elementaria
• segundarya -- segundaria
• kandelarya -- candelaria
• punerarya -- funeraria

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug nga, kon ang pulong may duha lamang ka silaba. (Ikatalay dinhi ang mga pulong "medya" [dili mediya], "rebyo" [dili rebiyo] ubp.

• perya -- feria

23. S (C, Z ug X)--
Ang "s" gamiton paghulip sa titik "c" sa mga pulong langyaw.

• bosina -- bocina
• onse -- once
• kosina -- cocina
• kinse -- quince

Ang "s" gamiton paghulip sa titik "z" sa mga pulong langyaw.

• aktres -- actriz
• asul -- azul
• basar -- bazar
• krus -- cruz
• kapatas -- capataz
• onsa -- onza
• lapis -- lapiz
• ahedres -- ajedrez
• krusada -- cruzada
• kalabasa -- calabaza

k. Ang "s" gamiton usab paghulip sa titik "x" sa pulong langyaw.

• seroks -- Xerox

24. SIYA (CIA, TIA)-- Ang "siya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "tia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.

• ganansiya -- ganancia
• probinsiya -- provincia
• alkansiya -- alcancia
• ignoransiya -- ignorantia

25. SYA (CIA, SIA)-- Ang "sya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "sia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• amnesya -- amnesia
• parmasya -- farmacia
• iglesya -- iglesia
• malisya -- malicia
• grasya -- gracia
• demokrasya -- democracia

26. SIYO (CIO, TIO)-- Ang "siyo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" giunhan og katingog.

• anunsiyo -- anuncio
• silensiyo -- silencio

Eksepsiyon: basiyo -- vacio
27. SYO (CIO, TIO)-- Ang "syo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• edipisyo -- edificio
• palasyo -- palacio
• bisyo -- vicio
• serbisyo -- servicio
• opisyo -- oficio
• negosyo -- negocio
• kasosyo -- socio

28. SIYON (CION, TION)-- Ang "siyon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.

• kansiyon -- cancion
• koleksiyon -- collection
• indyeksiyon -- injection
• leksiyon -- leccion
• imbensiyon -- invencion
• kombensiyon -- convencion

29. SYON (CION, TION)-- Ang "syon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• alegasyon -- alegacion
• edukasyon -- educacion
• ilusyon -- ilusion
• okasyon -- occacion
• probisyon -- provision
• transportasyon -- transportacion
• ambisyon -- ambicion
• komunikasyon -- communicacion
• impresyon -- impresion
• bakasyon -- vacacion

30. TS (CH)-- Ang "ts" gamiton paghulip sa mga titik "ch" sa mga pulong langyaw.

• atsa -- acha
• tsa -- cha
• tsapa -- chapa
• tsiko -- chico
• tsokolate -- chocolate
• lantsa -- lancha
• tsupon -- chupon
• mantsa -- mancha
• suspetsa -- sospecha
• kapritso -- capricho
• tseke -- cheque
• Tsina -- China
• tsismosa -- chismosa
• itsa -- echar
• letse -- leche
• martsa -- marcha
• tatsa -- tacha

* Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15

Mga Diptonggo Sa Langyawng Pinulongan*
Sa Binisaya-Sinugboanon, ang "a" basahong "a", ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" basahon usab sa ingon. Sumala sa librong Binisaya-Sinugboanon Nga Batadila ni Mlbn. Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon, adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa "paypay", "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o "uia" sal-otan ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga "ao" hulipan ang "o" og "w".
Mga Pananglitan:
1. AY (AE ug AI)—Ang titik "e" sa mga titik "ae" hulipan og "y".

• ayroplano – aeroplano
• ayrosol – aerosol

Ang titik nga "i" sa mga titik "ai" hulipan usab og "y".

• kayda – caida
• bayle – baile

2. AW (AO ug AU)—
a.) Ang titik "o" sa mga titik "ao" hulipan og "w".

• bakalaw – bacalao
• kakaw – cacao

b.) Ang titik "u" sa mga titik "au" hulipan og "w".

• awto – auto
• awtomatiko – automatico

3. EYA (EA)— Ang mga titik nga "ea" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• beyato – beato
• ideya – idea

4. EYO (EO)— Ang mga titik "eo" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• ateyo – ateo
• ideyolohiya – ideologia

5. EYU (EU)— Ang mga titik nga "eu" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• eyunuko – eunoco

6. IYA (IA)— Ang mga titik "ia" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• akademiya – academia
• anomaliya – anomalia
• bahiya – bahia
• Bibliya – Biblia
• karenderiya – carenderia
• kategoriya – categoria
• enerhiya – energia
• litaniya – litania
• industriya – industria
• ortograpiya – ortografia

Eksepsiyon:
a.) Kon ang diptonggo giunhan og titik "s" sa hubad sa Binisaya ug giunhan pa gayod og katingog, dili na gamiton ang "i".

• amnesya – amnesia
• ambisyon – ambicion
• alegasyon – alegacion
• anemya – anemia

b.) Adunay mga pulong langyaw nga gihubad ngadto sa lumad nga dili na gamitan og "i".

• kolonya – colonia
• komedya – comedia
• elementarya – elementaria
• medya – media
• primarya – primaria
• trahedya – trahedia
• iglesya – iglesia
• segundarya – segundaria

7. IYE (IE)— Ang mga titik "ie" sal-otan og "y" sa taliwala.

• abiyerto – abierto
• diyeta – dieta
• impiyerno – infierno
• miyembro – miembro
• piye – pie (foot)
• piyer – pier
• miyentras – mientras
• siyempre – siempre
• piyesa – pieza

8. IYO (IO)— Ang mga titik "io" sal-otan og "y" sa taliwala.

• adiyos – adios
• Diyos – Dios
• basiyo – vacio
• anunsiyo – anuncio

9. IYU (IU)— Ang mga titik "iu" sal-otan og "y" sa taliwala.

• siyudad – ciudad

10. SYU (CEU)— Ang mga titik "ceu" hulipan og "syu".

• parmasyutika – farmaceutica

11. UWA (UA)— Ang mga titik "ua" sal-otan og "w" sa taliwala.

• estatuwa – estatua
• guwapa – guapa
• guwardiya – guardia
• kuwarenta – quarenta
• kuwarta – cuarta

12. UWE (UE)— Ang mga titik "ue" sal-otan og "w" sa taliwala.

• kuwerpo – cuerpo
• puwerte – fuerte
• muweble – mueble
• muwelye – muelle
• muwestra – muestra
• puwerta – puerta
• buwelta – vuelta
• tuwerka – tuerca
• suwerte – suerte

13. UWI (UI)— Ang mga titik "ui" sal-otan og "w" sa taliwala.

• lingguwistika – linguistica
• buwitre – buitre
• biskuwit – biscuit

14. UY (UE)— Ang mga titik "ue" hulipan og "uy".

• buyno – bueno
• nuybe – nueve
• Huybes – jueves
• buylo – vuelo
• pruyba – prueba
• eskuyla – escuela

15. UYA (UIA)— Ang mga titik "uia" hulipan og "uya".

• aleluya – alleluia

16. YO (IO)— Ang mga titik "io" hulipan og "yo".

• rosaryo – rosario
• kampanaryo – campanario
• diksiyonaryo – diccionario
• ordinaryo – ordinario

* Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18

Mga Reperensiya

• LAGDA SA PAGGAMIT SA ‘U’ UG ‘O’ Bisaya, Hulyo 15, 1987.
• Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964
• Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964
• Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15
• Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18
• Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931