Lagda sa Espeling

Mga Batakan Sa
Panitik Sa Binisayang Sinugboanon
E. S. GODIN
Associate Editor, Bisaya

• Unang gipatik alang sa Pasinati sa Panitik ug Batadila sa Binisaya-Sinugboanon sa MSU-IIT, Iligan City; Peb. 22-23, 2007 tinambayayongan sa Komisyon sa Wikang Filipino ug BATHALAD-Mindanao.
• Opisyal nga gisagop sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan sa Probinsiya sa Sugbo ug giendorso alang sa implementasyon sa MTB-MLE sa DepEd Rehiyon 7.
• Kining maong Lagda gitamdan usab sa paghikay sa bag-ong mga textbook ug mga Talamdan sa Pagtudlo (Teacher's Guide) sa DepEd alang sa Grade 1, 2 ug 3 sa mother tongue (MT).

Pasiuna

Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.

Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya: una ang Bisaya (1930), dayon ang Silaw, Alimyon, ug ang Bag-ong Suga, nga gipatik sa mga Durano sa Danao, ug tingali may uban pa nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, “Ang Samokan Nga O ug U”, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dis. 2003,) nga matod pa niya, "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’…."

Sa tinguha nga makabaton og hiniusang tamdanan o aron may maisip na nga standard spelling (sanglit nagpakita sa pagka primitibo pa nato ang padayong paglungtad sa panag-iyahayg titik), gisugdan paglihok ang mga paningkamot. Natukod ang Akademiya sa Dilang Bisaya (AKADABA) kansang nag-unang katuyoan mao gayod ang kasulbaran sa naasoyng suliran. Angay timan-an nga ang naasoyng Akademiya dili kay iya lang sa Bisaya. Sumala sa artikulong “Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (Bisaya, Mayo 20, 1964), ang maong pundok gipangulohan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia (sa Bisaya), Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia (sa Silaw) ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima (sa Bisaya), Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa (laing naggikan sa Bisaya), ug Dr. Jesus E. Perpiñan. (Katingalahan nga wala kahisgoti dinhi ang kalambigitan sa taga Alimyon, apan masubay nga ning mga tuiga [sayong bahin sa dekada 60] maoy pagkatukod sa maong magasin ug ang nahimong unang editor, matod pa ni Abel Gallardo, mao si Nazario D. Bas kinsa migawas sa Bisaya aron pangulohan ang bag-ong Binisayang publikasyon. Ug kay lagi si Nazar man ang editor, nan, imposible nga dili siya sakop sa Akademiya.)

Pilay sugilanon, nahigayon ang daghang miting-miting sa mga sakop sa Akademiya matag Sabado sa hapon diin sagad adto sila magpundok sa balay mismo ni Pres. Carlos P. Garcia sa kanhi Bohol Avenue pa sa Quezon City. Tuod man, nalatid nila ang “Lagda Sa Paggamit Sa U ug O” ug tingali daghan pang ubang gramatikanhong kombensiyon. Sa gula sa Bisaya pagka Hulyo 15, 1987, napatik kining maong lagda isip opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya. Apan kay kini lagda man lang sa paggamit sa “u” ug “o”, maisip nga dili pa gayod hingpit. Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo nila ni Atty. Adelino Sitoy, Don Jesus P. Garcia Sr. sa Sun*Star Daily ug Atty. Cesar Kilaton. Nasulat ni Kilaton ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” nga sa akong tan-aw, pinasikad kun pinahaom da usab sa mga prinsipyo sa lagda sa “u” ug “o” diin gidugang na lang pod niya ang uban sama pananglit sa paggamit sa mga “katingog” o consonants.

Ginamit kining maong mga ladga, gihan-ay ko usab kining maong basahon “Mga Batakan sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon” (Rules On Cebuano-Visayan Spelling) agig kalangkoban uban ang pipila ka bag-ong nadugang nga sayon maukab kon gikinahanglan ug sayon usab ikatunol sa mga nanginahanglan.

Sa kinupsan, ang spelling system sa Bisaya nga inugba sa Akademiya kanhi gisagop usab sa Silaw, Alimyon, ug nga sumala pa ni Abel Gallardo sa iyang sinulat “Ang Panitik Dili Angay Lalisan Kondili Ayomon Alang Sa Kaayohan Sa Kadaghanan” (Bisaya, Enero 8, 2014), inanay usab nga giimplementar sa Bag-ong Suga sa mga Durano sa Danao, Sugbo gawas pa nga suportado kini sa kadagkoan sa kagamhanan— timailhan nga kining maong sistema dili lang basta Tamdanan (Style Book) sa usa ka magasin kondili usa kini ka kombensiyon nga giyukboan ug gigamit sa tanang mantalaan nga nag-eksist niadtong panahona. Nahitabo lang nga ang Alimyon anam-anam na usab nga misukwahi dihang migawas si Editor Nazario Bas (kay gikuhag balik sa Bisaya isip mao nay editor-in-chief puli kang Candia sa tuig 1966) ug maoy gihulip si Ben Sangalang, nga matod pa, dili kuno tinuod nga magsusulat, apan usa lang ka maghuhubad. Unya, takulahaw lang nahunong ang Silaw ug nawala usab sa sirkulasyon ang Bag-ong Suga ug Alimyon. Nahibilin ang Bisaya nga nagbinugtong na lang pagsagop ug pag-amuma sa maong Lagda Sa Panitik hangtod ning panahona.

Ug ning bag-o lang, dihang napalusot ang DepEd Order No. 74 nga nagmando nga ipagamit na ang lumad nga mga pinulongan (mother tongue) sa mga rehiyon isip medyum sa pagtudlo diha sa mga lawak-saringan, usa ko sa gipatawag isip representante sa Bisaya. Diay, ang DepEd Region 7 nakigtambayayong sa Akademiyang Bisaya (sa Sugbo) nga Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) na alang sa pagpangandam sa implementasyon sa D.O. 74 partikular sa gramar ug espeling sa Binisaya. Nahitabo ang gitawag og “Unang Kongreso Sa Binisayang Pinulongan Sa Rehiyon 7” niadtong Abril 14-15, 2011 nga gipahigayon didto sa Pavilion sa DepEd Ecotech Center sa Lahug, Cebu City. Didto ko hisayri nga ang Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) mipalig-on sa iyang pagtamod sa spelling system sa Bisaya pinaagi sa usa ka resolusyon nga nagkanayon, “Agreeing that the spelling system of Bisaya Magazine and the Akademiya’s English Cebuano Dictionary will be used but with modifications to accommodate alternative spelling of words.”(Board Resolution No. 5, Nob. 19, 2010)

Ug aron mas mahingpit pa ang tingog sa Akademiyang Bisaya Foundation (ABF), may pipila ka membro nga mingyangungo ngadto sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo alang sa katukoran sa usa ka komisyon nga sinabak sa lalawigan. Tuod man, pinaagi sa usa ka ordinansa, nahimugso ang Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan nga maoy mougba sa mga lagda sa pinulongang Sinugboanon. Ug sa makausa pa, sa panagtigom niadtong Mayo 19, 2014, inuyonan sa mayoriya sa mga sakop, ang natukod nga komisyon milig-on sa deklarasyon nga kining maong Lagda sa Panitik maoy sagopon isip opisyal nga tamdanan. (Lagda Sa Panitik Sa Bisaya Gisagop Sa KPSP ug Dep-Ed 7; Bisaya, Hulyo 9, 2014)

Gilaoman nga pinaagi niining nahisgotang mga paninguha ug kalamboan, hingpit nang magkahiusa ang tanan sa pagtitik sa atong Binisaya. Nga mahunong na ang panag-iyahay nga nagdulot og kaguliyang sa espeling.

Salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik—  ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.
________
* Ang AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) gisakpan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia ubp. maoy nag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan. Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, 1987. (Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964)

Batakang Prinsipyo (Core Principle)

Kining maong spelling system nagsandig sa batakang prinsipyo nga gitawag og rootword basing-- nga ang buot ipasabot, kon unsay espeling sa root, kana mao nay basehan (base). Nga ang espeling sa bamotpulong magpabilin gayod sa tanang higayon.

Ug ang pag-ila kun pagdeterminar sa tukmang espeling sa Binisaya nag-agad sa duha ka basehanan-- A (1) pulong lumad ba o; (2) pulong hinulaman (loan word). Human maila kon lumad ba o hinulaman, ilhon na usab kon-- B (1) pulong lintunganay (root word) ba o; (2) pulong linanggikitan (affixed word).

-- root + affixes = right spelling
o kaha...
-- affixed word - affixes = root

Alang sa Lumad nga mga Pulong
Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug ubang langyaw.
Ang "U" ug "O" sa
Mga Pulong Lintunganay (Root Words)Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

1. ‘U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.
Mga Pananglitan:
Unang Silaba

• bughat
• kusi
• tulo
• bulan
• buang
• buto
• pulo
• umagad
• ugangan
• ug-og
• mug-ot
• gun-ob
• dugho
• bugan
• sud-an
• tul-an
• kulang
• ulan
• tulon
• gubat
• bugti
• dugnit
• gusbat

Sulod nga Silaba

• hapuhap
• pangutana
• habuhabo
• matuod
• bituon
• taudtaod
• sagunson
• haguka
• hinuon
• turutot
• bukubuko
• hugunhugon
• puhunan

Kataposang Silaba

• pako
• dako
• tulo
• matod
• nasod
• lungsod
• balod
• gakos
• sakob
• barog
• taob
• turutot
• huyuhoy
• himo
• panimalos
• hisgot

Ang patingog nga "I"
2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".
Mga Pananglitan:

• bitin
• hait
• bituon
• kanding
• sigbin
• iti
• tagiptip
• kuting

Ang "U" ug "O" sa
Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Word)
3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.
Mga Pananglitan:

• himoON -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘ON’
• himoAN -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘AN’
• handomANAN -- gikan sa ‘handom’, gisumpotan sa ‘ANAN’
• hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• sangpotANAN -- gikan sa ‘sangpot’, gisumpotan sa ‘ANAN’
• lungsorANON -- gikan sa ‘lungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANON’
• KAbungtorAN -- gikan sa ‘bungtod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• KAlibotAN -- gikan sa ‘libot’, gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• bULuhatON -- gikan sa ‘buhat’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• sULugoON -- gikan sa ‘sugo’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• tULunghaAN -- gikan sa ‘tungha’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘AN
• MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ‘ON’
• tULumanON -- gikan sa ‘tuman’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON

(Angay Timan-an: Tungod kay walay tunganggikit (infex) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila , ubp. Sa mga pulong lintunganay nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'.)

Ang mga patingog (A, E, I, O, U) sa
Mga Pulong Tinapoan (Contracted Word)
4. Magpabilin usab ang patingog (vowel) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton).
Mga Pananglitan:

• lainlaing dapit (lainlain nga dapit)
• higanteng baki (higante nga baki)
• bayleng buntagay
• kabayong pak-an
• estudyanteng sipat
• dakog kaon (dako og kaon)
• tiking kuwanggol

Mga Silabang Gisubli-subli Paglitok
5-A. Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli paglitok.
Mga Pananglitan:

• tudlo -- magtutudlo
• tuon -- magtutuon
• hukom -- maghuhukom
• sulat -- magsusulat
• pulong – magpupulong
• kuot—mangunguot (mangkukuot)

5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug/o 2. Mga pulong sama niini dili gayod angay ulangon og giyon (-).
Mga Pananglitan:

• lumlom
• gulgol
• luglog
• gutgot
• bukbok
• hulhol
• pukpok
• sumsom
• hushos
• pikpik
• suksok
• bungbong
• hunghong
• sungsong
• tuktok
• luklok
• subsob

Mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi
6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamotpulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kun susama sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen.
Mga Pananglitan:

• lukso-lukso
• pula-pula
• tigom-tigom
• dakop-dakop
• hubo-hubo
• buot-buot
• humok-humok
• kaon-kaon
• inom-inom
• hubog-hubog
• itom-itom
• timo-timo
• tagsa-tagsa

6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (root) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok kun lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.
Mga Pananglitan:

• taudtaod
• hunahuna
• hugunhugon
• bukubuko
• habuhabo
• kutukuto
• bagulbagol
• tuwaytuway
• dihadiha
• duhaduha
• dipudipo

6-K. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi nag proper noun) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.
Mga Pananglitan:

• Lapulapu (a name: Cebuano hero)
• lapulapu (fish)
• kasingkasing
• habalhabal (for-hire motorcycle)
• tuwaytuway
• sagingsaging (a kind of herb)
• tubatuba (a kind of herb)
• bagulbagol (skull)
• kandingkanding (plant)
• Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya magazine)

A.T. (Angay Timan-an):May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong "lainlain". Kining pulonga dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og "different" sama sa "Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an." Apan kini ulangon nag giyon kon ang maong pulong nagpasabot og "set aside" ingon sa "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."

Alang sa Hinulamang mga Pulong
Direktang Paghulam
7-A. Ang direktang paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.
Mga Pananglitan:

• fan (Eng. Magdadayeg)
• buena familia (Sp.)
• armas de fuego (Sp.)
• super cute (Eng.)

Di Direktang Paghulam
7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo
sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. Sa pag-usab, magpabilin ang mga patingog (vowels) ug ang mga katingog (consonants) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug brand sa mga produkto.)
Mga Pananglitan:

• pilosopo (Sp. "filosopo")
• kolor (Eng. "color")
• tono (Sp. tone)
• polis (Eng. police)
• espiritu (Sp. espiritu)
• gradwasyon (Sp. graduacion)
• gradwesyon (Eng. graduation)
• abentura (Sp. aventura)
• adbentyur (Eng. adventure)
• responsabilidad (Sp. responsabilidad)
• responsibiliti (Eng. responsibility)

7-K. Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o vise versa) nga susama usab ang panglitok, ang pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan.
Mga Pananglitan:

• edukasyon (Sp. educacion) (Eng. education)
• eleksiyon (Sp. eleccion) (Eng. election)

7-D. Kon ang pulong hinulaman may nagsunod nga "uo", titik "O" ang gamiton o ang patingog nga anaa dapit sa tuo (right).
Mga Pananglitan:

• korum (quorum)
• kota (quota)

7-E. A.T. (Angay Timan-an): May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.
Mga Pananglitan:

• suspetsa (Eng. suspect) (Sp. sospecha)
• sustener (Eng. sustain) (Sp. sostener)
• kuwitis (Sp. cojete)
• pista (Sp. fiesta) (Eng. feast)
• tinda (Sp. tienda)
• yelo (Sp. hielo)
• pulbos (Sp. polvo)
• kursonada (Sp. corazonada)
• hulma (Sp. horma)
• pulbora (Sp. polvora)
• hulmigas (Sp. hormiga)
• kutson (Sp. colchon)
• gulpi (Sp. golpe)
• pundo (Sp. pondo) (Eng. fund)

7-G. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may long "a".
Mga Pananglitan:

• keyk (cake)
• tsokoleyt (chocolate)
• manedyer (manager)

7-H. Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.
Mga Pananglitan:

• estorya— story (Sp. cuento)
• esteyds— stage (Sp. tablado)
• estambay— standby
• esnatser— snatcher

7-I. "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog ‘i’.
Mga Pananglitan:

• kendi (candy)
• delikasi (delicacy)
• seksi (sexy)
• melitari (melitary)
• parti (party)
• panti (panty)

7-L. "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E (‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.
Mga Pananglitan:

• miting (meeting)
• dyip (jeep)
• dyambori (jamboree)
• reperi (referee)

7-M. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".
Mga Pananglitan:

• interbiyo (interview)
• saydbiyo (sideview)

A.T. (Angay Timan-an): Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (vowel), ang "i" dili na gamiton.
Pananglitan:

• rebyo (review)

7-N. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".
Mga Pananglitan:

• abenyu (avenue)
• barbekyu (barbecue)
• isyu (issue)
• reskyu (rescue)

7-Ng. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ium".
Mga Pananglitan:

• awditoryum (auditorium)
• kondominyum (condominium)
• akwaryum (aquarium)

7-O. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ous".
Mga Pananglitan:

• delisyos (delicious)
• hilaryos (hilarious)
• benomos (venomous)
• kyuryos (curious)

Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)
Ang simplified way kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan. Kini maoy tubag sa pangutana "unsaon pagsulat ang pinulongan sa kabag-ohan?"
Kini nabahig sa duha ka sumbanan:

7-P. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha daw dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.
Mga Pananglitan:

• gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. govierno)
• porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porciento)
• asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. hacienda)
• renda—inay sa "reyinda" (Sp. reinda)
• membro—inay sa "miyembro" (Sp. miembro)

7-R. Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.
Mga Pananglitan:

• naytklab (night club)
• pirslab (first love)
• plaslayt (flash light)
• obertaym (overtime)
• hayskol (high school)
• adbentyur (adventure)
• notbok (noot book)
• hayblad (high blood)
• gradweyt (graduate)

Mga Pulong Sinumpay (Coined Words)
8-A. Magpabilin ang orihinal nga espeling sa root word o mga silaba sa root word nga gitapot sa laing root word aron pagmugna og laing pulong.
Mga Pananglitan:

• gumonhap (gumon + [kata]hap)
• tagohipos (tago + hipos)
• daghongulisiw (daghong + [k]ulisiw)
• pulongbay (pulong + b[al]ay)
• hatodkawat (telegram) (hatod + kawat)
• tugahala (tuga + [bat]hala)
• tagolilong (tago + lilong)
• kandilaw (kand[ela] + [g]ilaw)

8-B. Mga Pulong Langyaw: Base sa prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, magpabilin usab ang mga patingog (vowel) sa mga pulong hinulaman.
Pananglitan:

• teleponokabildo (telepono + kabildo) (telephone conversation)
• tangkilepono (tangkil + telepono) (cellular phone)
• insomniyalak (insomniya + balak) (wine-induced sleeplessness)

Mga Katingog (Consonants)*
Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip sa mga katingog sa langyawng pinulongan.
1. B (V)-- Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga pulong.

• abiba -- aviva
• abiso -- aviso
• pabor -- favor
• laba -- lava
• lababo -- lavavo
• bampira -- vampire
• baso -- vaso
• biyahe -- viaje
• bista -- vista
• bino -- vino
• baho -- vajo

2. K (C)-- Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.

• abaniko -- abanico
• artikulo -- articulo
• barko -- barco
• botika -- botica
• kamote -- camote (Mex.)
• komun -- comun
• kosina -- cocina
• piko -- pico
• bakante -- vacante
• layko -- laico

3. KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".

• etiketa -- etiqueta
• plake -- plaque
• kerida -- querida
• tangke -- tanque
• atake -- ataque
• empake -- empaque
• prangkeyo -- franqueo
• retoke -- retoque

4. KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".

• arkitektura -- arquitectura
• ekipo -- equipo
• makina -- maquina
• moskitero -- mosquitero
• kinse -- quince
• kinsena -- quincena
• kinto -- quinto
• rekisito -- requisito
• takilya -- taquilla

5. KS (X)-- Ang "ks’ gamiton paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.

• eksakto -- exacto
• eksamin -- examine
• eksepsiyon -- exception
• ekskursiyon -- excursion
• oksihena -- oxigena
• seksiyon -- section
• seksto -- sexto
• seroks -- Xerox

6. KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik "cua" sa hinulamang mga pulong.

• kuwaresma -- cuaresma
• kuwarta -- cuarta

7. KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong.

• kuwenta -- cuenta
• kuwerdas -- cuerdas

8. DY (J)-- Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

• dyaket -- jacket
• dyakpat -- jackpot
• dyip -- jeep
• dyet -- jet

9. DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

• alerdyi -- allergy
• enerdyi -- energy

10. H (G ug/o J)--
Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila nga litokon ingon nga "h".

• ahensiya -- agencia
• ahente -- agente
• dihito -- digito
• imahen -- imagen
• orihinal -- original
• trahedya -- tragedia
• rehiyon -- region
• rehimen -- regimen

Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong Kinatsila nga litokon nga "h".

• aguha -- aguja
• bagahe -- bagaje
• baho -- bajo (bass)
• kaha -- caja
• hinete -- jinete
• husto -- justo
• maneho -- manejo
• pasahe -- pasaje
• baho -- vajo (smell)
• biyahe -- viaje
• hunta -- junta
• mohon -- mojon

Eksepsiyon:
Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.

• alahas -- alhaja
• abilidad -- habilidad
• asyenda -- hacienda
• oras -- horas
• ospital -- hospital
• ostiya -- hostia
• otel -- hotel

11. J sa Binol-anong J (Espesyal nga gamit sa J) --
Ipabilin ang "j" sa pipila ka pulong Binol-anon nga may litok nga "j' kon tuyo nga ipatigbabaw ang pagka Binol-anon niini.

• jamo (yamo)
• gajod (gayod)
• kaajo (kaayo)
• panjo (panyo)

12. L (LL)-- Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.

• aleluya -- alleluia
• basketbol -- basketball
• alerdyi -- allergy
• besbol -- baseball

13. LY (LL)-- Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.

• amarilyo -- amarillo
• apelyido -- apellido
• argolya -- argolla
• barandilya -- barandilla
• bilyar -- billar
• kutsilyo -- cuchillo
• empelya -- empella
• lamparilya -- lamparilla
• mansanilya -- mansanilla
• martilyo -- martillo
• mantekilya -- mantequilla
• sandalyas -- sandalla

14. M (N)-- Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.

• komperensiya -- conferencia
• kompiyansa -- confianza
• kombento -- convento
• kombida -- convida
• imbalido -- invalido
• imbestigasyon -- investigacion
• simponiya -- sinfonia
• kompesal -- confesar
• kombensiyon -- convencion
• kombikto -- convicto
• kombite -- convite
• imbensiyon -- invencion
• imbitasyon -- invitacion

15. MYA (MIA)-- Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng pulong.

• anemya -- anemia
• epidemya -- epidemia

Eksepsiyon: akademiya -- academia
16. MYO (MIO)-- Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.

• andamyo -- andamio
• bohemyo -- bohemio

17. NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.

• anyo -- año
• aranya -- areña
• banyo -- baño
• kanyon -- cañon
• kampanya -- campaña
• karinyo -- cariño
• pinya -- piña
• monsenyor -- monseñor
• rinyon -- riñon
• linya -- linea

Eksepsiyon:a. kompaniya -- compañia
b. Dili usbon ang mga ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.
18. NIYA (NIA)-- Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• litaniya -- litania
• simponiya -- sinfonia

Eksepsiyon: epipanya -- epifania
19. P (F)-- Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.

• kape -- café
• pabrika -- fabrica
• pamilya -- familia
• petsa -- fecha
• prutas -- fruta
• garapon -- garrafon
• napta -- nafta
• parapo -- parafo
• puwerte -- fuerte
• opisyo -- oficio
• gripo -- grifo
• garapa -- garrafa
• pista -- fiesta
• paborito -- faborito
• pabula -- fabula
• estropa -- estrofa

20. R (RR)-- Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.

• aras -- arras
• areglar -- arreglar
• baraks -- barracks
• karera -- carrera
• koreyo -- correo
• barena -- barrena
• bara -- barra
• arastre -- arrastre

21. RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug/o "o".

• galeriya -- galleria
• karenderiya -- carenderia
• kategoriya -- categoria
• panaderiya -- panaderia
• bateriya -- bateria

22. RYA (RIA)--Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "a".

• malarya -- malaria
• primarya -- primaria
• elementarya -- elementaria
• segundarya -- segundaria
• kandelarya -- candelaria
• punerarya -- funeraria

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug nga, kon ang pulong may duha lamang ka silaba. (Ikatalay dinhi ang mga pulong "medya" [dili mediya], "rebyo" [dili rebiyo] ubp.

• perya -- feria

23. S (C, Z ug X)--
Ang "s" gamiton paghulip sa titik "c" sa mga pulong langyaw.

• bosina -- bocina
• onse -- once
• kosina -- cocina
• kinse -- quince

Ang "s" gamiton paghulip sa titik "z" sa mga pulong langyaw.

• aktres -- actriz
• asul -- azul
• basar -- bazar
• krus -- cruz
• kapatas -- capataz
• onsa -- onza
• lapis -- lapiz
• ahedres -- ajedrez
• krusada -- cruzada
• kalabasa -- calabaza

k. Ang "s" gamiton usab paghulip sa titik "x" sa pulong langyaw.

• seroks -- Xerox

24. SIYA (CIA, TIA)-- Ang "siya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "tia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.

• ganansiya -- ganancia
• probinsiya -- provincia
• alkansiya -- alcancia
• ignoransiya -- ignorantia

25. SYA (CIA, SIA)-- Ang "sya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "sia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• amnesya -- amnesia
• parmasya -- farmacia
• iglesya -- iglesia
• malisya -- malicia
• grasya -- gracia
• demokrasya -- democracia

26. SIYO (CIO, TIO)-- Ang "siyo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" giunhan og katingog.

• anunsiyo -- anuncio
• silensiyo -- silencio

Eksepsiyon: basiyo -- vacio
27. SYO (CIO, TIO)-- Ang "syo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• edipisyo -- edificio
• palasyo -- palacio
• bisyo -- vicio
• serbisyo -- servicio
• opisyo -- oficio
• negosyo -- negocio
• kasosyo -- socio

28. SIYON (CION, TION)-- Ang "siyon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.

• kansiyon -- cancion
• koleksiyon -- collection
• indyeksiyon -- injection
• leksiyon -- leccion
• imbensiyon -- invencion
• kombensiyon -- convencion

29. SYON (CION, TION)-- Ang "syon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

• alegasyon -- alegacion
• edukasyon -- educacion
• ilusyon -- ilusion
• okasyon -- occacion
• probisyon -- provision
• transportasyon -- transportacion
• ambisyon -- ambicion
• komunikasyon -- communicacion
• impresyon -- impresion
• bakasyon -- vacacion

30. TS (CH)-- Ang "ts" gamiton paghulip sa mga titik "ch" sa mga pulong langyaw.

• atsa -- acha
• tsa -- cha
• tsapa -- chapa
• tsiko -- chico
• tsokolate -- chocolate
• lantsa -- lancha
• tsupon -- chupon
• mantsa -- mancha
• suspetsa -- sospecha
• kapritso -- capricho
• tseke -- cheque
• Tsina -- China
• tsismosa -- chismosa
• itsa -- echar
• letse -- leche
• martsa -- marcha
• tatsa -- tacha

* Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15

Mga Diptonggo Sa Langyawng Pinulongan*
Sa Binisaya-Sinugboanon, ang "a" basahong "a", ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" basahon usab sa ingon. Sumala sa librong Binisaya-Sinugboanon Nga Batadila ni Mlbn. Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon, adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa "paypay", "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o "uia" sal-otan ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga "ao" hulipan ang "o" og "w".
Mga Pananglitan:
1. AY (AE ug AI)—Ang titik "e" sa mga titik "ae" hulipan og "y".

• ayroplano – aeroplano
• ayrosol – aerosol

Ang titik nga "i" sa mga titik "ai" hulipan usab og "y".

• kayda – caida
• bayle – baile

2. AW (AO ug AU)—
a.) Ang titik "o" sa mga titik "ao" hulipan og "w".

• bakalaw – bacalao
• kakaw – cacao

b.) Ang titik "u" sa mga titik "au" hulipan og "w".

• awto – auto
• awtomatiko – automatico

3. EYA (EA)— Ang mga titik nga "ea" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• beyato – beato
• ideya – idea

4. EYO (EO)— Ang mga titik "eo" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• ateyo – ateo
• ideyolohiya – ideologia

5. EYU (EU)— Ang mga titik nga "eu" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• eyunuko – eunoco

6. IYA (IA)— Ang mga titik "ia" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

• akademiya – academia
• anomaliya – anomalia
• bahiya – bahia
• Bibliya – Biblia
• karenderiya – carenderia
• kategoriya – categoria
• enerhiya – energia
• litaniya – litania
• industriya – industria
• ortograpiya – ortografia

Eksepsiyon:
a.) Kon ang diptonggo giunhan og titik "s" sa hubad sa Binisaya ug giunhan pa gayod og katingog, dili na gamiton ang "i".

• amnesya – amnesia
• ambisyon – ambicion
• alegasyon – alegacion
• anemya – anemia

b.) Adunay mga pulong langyaw nga gihubad ngadto sa lumad nga dili na gamitan og "i".

• kolonya – colonia
• komedya – comedia
• elementarya – elementaria
• medya – media
• primarya – primaria
• trahedya – trahedia
• iglesya – iglesia
• segundarya – segundaria

7. IYE (IE)— Ang mga titik "ie" sal-otan og "y" sa taliwala.

• abiyerto – abierto
• diyeta – dieta
• impiyerno – infierno
• miyembro – miembro
• piye – pie (foot)
• piyer – pier
• miyentras – mientras
• siyempre – siempre
• piyesa – pieza

8. IYO (IO)— Ang mga titik "io" sal-otan og "y" sa taliwala.

• adiyos – adios
• Diyos – Dios
• basiyo – vacio
• anunsiyo – anuncio

9. IYU (IU)— Ang mga titik "iu" sal-otan og "y" sa taliwala.

• siyudad – ciudad

10. SYU (CEU)— Ang mga titik "ceu" hulipan og "syu".

• parmasyutika – farmaceutica

11. UWA (UA)— Ang mga titik "ua" sal-otan og "w" sa taliwala.

• estatuwa – estatua
• guwapa – guapa
• guwardiya – guardia
• kuwarenta – quarenta
• kuwarta – cuarta

12. UWE (UE)— Ang mga titik "ue" sal-otan og "w" sa taliwala.

• kuwerpo – cuerpo
• puwerte – fuerte
• muweble – mueble
• muwelye – muelle
• muwestra – muestra
• puwerta – puerta
• buwelta – vuelta
• tuwerka – tuerca
• suwerte – suerte

13. UWI (UI)— Ang mga titik "ui" sal-otan og "w" sa taliwala.

• lingguwistika – linguistica
• buwitre – buitre
• biskuwit – biscuit

14. UY (UE)— Ang mga titik "ue" hulipan og "uy".

• buyno – bueno
• nuybe – nueve
• Huybes – jueves
• buylo – vuelo
• pruyba – prueba
• eskuyla – escuela

15. UYA (UIA)— Ang mga titik "uia" hulipan og "uya".

• aleluya – alleluia

16. YO (IO)— Ang mga titik "io" hulipan og "yo".

• rosaryo – rosario
• kampanaryo – campanario
• diksiyonaryo – diccionario
• ordinaryo – ordinario

* Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18

Mga Reperensiya

• LAGDA SA PAGGAMIT SA ‘U’ UG ‘O’ Bisaya, Hulyo 15, 1987.
• Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964
• Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964
• Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15
• Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18
• Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931