Husto ug Sayop nga Pulong

Hustong Gamit ug Pipila ka Sayop nga Pulong Putli, Ulay Ang "putli" ug "ulay" maoy mga pulong kaamgid kun susamag kahulogan. Apan adunay higayon sa sulti diin dili mabaylo-baylo ang maong mga pulong. Sama pananglit kon moingon kita: Maria nga ulay (Maria Santisima-Virgen Maria, sa Kinatsila). Dili kita moingon: Putli nga Maria, bisan tinuod nga "putli" si Maria. Hinganlan natong "putli" ang "ulay" nga dalaga, kay ang tanang "ulay" nga babaye matawag man nga "putli"; apan dili ang tanang "putli" haom nga tawgong "ulay". Moingon kita: "putli" nga pagbati— apan dili "ulay" nga pagbati; gugmang "putli"— dili gugmang "ulay". Moingon usab kita: "Ulay" nga lasang (virgin forest)— dili "putli" nga lasang. Ang pulong "ulay" kongkreto, samtang ang "putli", abstruct. Ang "putli" nga babaye matawag nga "ulay" kon wala pa hilabti sa lalaki, wala pa mamansahi ang iyang kaputli. Sa kalagdaan, ang "putli" gamiton lamang nato diha sa mga butang nga dili mahikap (abstruct), apan ang "ulay" gamiton nato sa mga butang nga mahikap, sama sa "ulay" nga lasang, "ulay" nga yuta. Tamay, Yubit Managsama usab ang kahulogan sa "tamay" ug "yubit". Pananglit, moingon kita: Gitulon ko lang ang mapait nga "tamay" (yubit) sa ubos kong kahimtang. Walay kalainan ang "gitamay ang akong kakabos" sa "giyubit ang akong kakabos". Hinuon, maoy labing ginagamit ang "tamay". Ang tawo nga talamayon, pagayubiton gayod sa katawhan. Ang "tamay" haom nga gamiton sa kahimtang ug pagka tawo. Ang "yubit" mas haom gamiton sa panagway ug mga apan sa tawo. Budhi, Luib Managsama da usab ang "budhi" ug "luib" nga nagdala sa kahulogan nga limbong, apan may landong sa kalainan ang ilang kagamitan. Niay mga pananglitan: Si Magdalena nagluib sa iyang bana. Sa ato pa, wala siya magmatinumanon sa ilang gipanumpaan. Naghimo siyag usa ka pagluib nga nakabuling sa dungog sa iyang bana. Ang maong buhat paganganlan usab og limbong kay duna man silay kasabotan. Si Pedro maingong nagbudhi sa iyang higala nga si Juan dihang ang ilang tinagoan nga dili ibutyag hangtod sa kamatayon, gipanabi ni Pedro kang Luis nga dakong kaaway ni Juan. Ang gibuhat ni Pedro may elemento usab sa limbong. Mahimo nga ang usa ka asawa magluib ug magbudhi pa gayod sa iyang bana. Pananglitan: Si Magna ug ang iyang bana may gikasabotan nga ilimod nila kang bisan kinsa nga manggikan silang magtiayon padulong sa Sugbo. Si Berto, usa ka lalaki ni Magna, apan walay kalibotan ang bana sa pagluib sa asawa. Si Magna mikawat pagtug-an kang Berto mahitungod sa gikasabotan nilang magtiayon. Ning buhata, nahimo ang "budhi"; nahimo dili lamang ang "luib" kondili ang "budhi" pa gayod. Ang "luib" masabot sa Iningles nga "unfaithfulness"; ug ang "budhi" masabot nga "betrayal". Tinuod, Matuod Dili usab maglayo ang kahulogan sa "tinuod" ug "matuod". Kon hilngon ta ang mga diksiyonaryo, kining duha halos walay kalainan. Apan angay timan-an nga kini sila may iya-iyang luna sa tukmang gamit ug nga dili basta mahimong baylo-bayloon. Matikdi kining pipila ka pananglitan: Unsa ba gayoy "tinuod" nga nahitabo? Palihog tug-ani ako sa "matuod". Nganong daw nagmakuli kamo pagtug-an sa kamatuoran? Si Kolasa mimatuod kanako nga dili "tinuod" ang ilang gipasangil kang Cesar. Dili si Cesar ang "tinuod" nga naglugos kang Connie. Si Cesar dili makahimo pagbudhi kanako. Matinud-anon ang akong Cesar. Mao kana ang "matuod". Oo, "tinuod" nga miuna pagpauli si Cesar niadtong gabii nga nahitabo ang krimen. Apan may testigo nga momatuod nga si Cesar wa magbuhat og daotan niadtong gabhiona. Di makataronganon nga motuo lang mo dayon sa mga sulti-sulti. Isip maghuhusay, kinahanglang palutawon ninyo ang "matuod" ug walay lain kondili ang "matuod". Ang "tinuod" maoy tugbang sa Iningles nga "true" samtang ang "matuod" maoy sa "truth". Molupyo, Lumulupyo, Mulupyo Sa mga balita sa radyo ug telebisyon, sagad natong madungog ang mga magsisibya nga managkanayon: "Usa ka Donato Ambuluhot, 45 anyos, "molupyo" sa Brgy. Lorega-San Miguel ning siyudad, hidakpan kaganinang kaadlawon gumikan sa paghupot og ginadiling droga." Ang pagkagamit sa "molupyo" sa maong han-ay, komo kini gisibya lang, dili pa matumbok ni kapasanginlang sayop. Apan kon kining han-aya anha ta hipalgi sa usa ka mantalaan ug ang pulong "molupyo" mao gayoy pagkatitik, nan, kini usa na ka dakong sipyat base sa mga prinsipyo sa lagda sa espeling ingon man sa konsepto sa langgikit. Ngano man? Una sa tanan, angay matngonan nga ang iglalanggikit nga "mo" usa ka berbo, o nagpasabot og lihok. Niini, masabot ta nga ang pulong "molupyo" usa ka kapulong (synonym) sa "moestar" o "mopuyo". Busa, dakong sayop kay ang gipasabot sa pulong "molupyo" mao man unta ang "residente". Pungan (noun) ang residente samtang punglihok (verb), gumikan lagi sa langgikit nga "mo", ang "molupyo". Di ba, klaro kaayong sayop? Ang "lumulupyo", sa laing bahin, maoy kapulong kun synonym sa "residente". Ka-pattern niini ang mga pulong "gumagapan" (settler), "lumilihok" (doer; helper), "pumupuyo" (laing baryasyon sa residente), ubp. Tingali dunay mosumbalik pagsukot: Pulong lintunganay (rootword) ba diay ang "lupyo"? Ang tubag niini mao nga kon dunay pulong "lumulupyo" ug "molupyo", nan, way duda nga dunay gigikanan. Unsa ba usab kining "mulupyo"? Ang "mulupyo" maoy dinaklit (shortcut) nga porma sa "lumulupyo". Kinaiya man god natong mga maglilitok (speakers) ang pagmubo aron pagpasayon sa paglitok sa mga pulong (i.e inay "moadto" litokon lang "adto", imbes "mangaon ta", largohon lang pag-ingog "ngaon ta" o "kaon ta"). Ug mao kining "mulupyo", wa na litoka ang unang silaba nga "lu", imbes unta "lumulupyo". Maong giingon sa unahan nga kon gilitok (gisibya) lang ang pulong, dili pa ta makaingon nga sayop o husto sanglit ang basehan sa pag-ila sa kahulogan sa pulong nagasandig man sa panitik o espeling niini nga masuta lang kon isulat na. (Tan-awa ang Lagda sa Espeling nga atua sa archive sa Septiyembre 2007.) Mapaubsaon, Mahiubsanon Daghan kanato nanaggamit sa pulong "mapahiubsanon" sama sa pag-ingon, "Mapahiubsanon kaayo nang tawhana", sa walay pagtino kon may lohika ba ang maong pulong. Unsa bay buot ipasabot niining "mapahiubsanon"? Sa tinuoray lang, kining pulonga usa ka produkto sa naghinobra o wala na sa lugar nga paglanggikit (affixation). Usa ka mugna sa pagpataka, usa ka pulong nga walay kahulogan. Ug busa, usa ka sayop. Ngano? Tungod kay kining pulong "mapahiubsanon", gumikan sa naghinobra o wala lagi sa lugar nga paglanggikit, wala na makapakita (project) sa iyang lintunganay o gigikanang pulong— kon sa "hiubos" ba, sa "ubos" kun "paubos". Sa laktod, tungod kay wala mahalugar ang paglanggikit, dili na nato matino kon nagpasabot bag "tawo nga tigpaubos", o sa "tawo nga daling mahiubos". Kini labing masubay pinaagi sa pagtino sa gidalang papel sa mga iglalanggikit nga "mapa", sa ug "mahi". Ug sumala sa kinaiya sa atong pinulongan, ang "mapa" ginagamit lamang sa mga lihok o pagbati nga matuyo; samtang ang "mahi" ginagamit sa mga kinaiyanhon o dili matuyo. Ang tukma o husto mao: mapaubsanon— tawo nga tigpaubos, tawo nga dili mapahitas-on. mahiubsanon— tawo nga daling mahiubos. Ang Pulong "Hinunoa" Ang pulong "hinunoa" gikan sa gamot-pulong hinuno (syn. palandong, hunahuna, isip) nga gisumpotan sa suffix nga "a" — hinunoa.