Lantugi sa Giyon

Lantugi sa mga Pulong Gibalik-balik Paglitok: May Giyon Ba o Wala? E.S. GODIN Bisaya Peb. 26, 2003 HANGTOD karon, nagpabiling nagkasungi ang hunahuna sa mga magsusulat sa kon unsa ba gayoy tukmang paagi nga angay sagopon sa pagsulat sa mga pulong nga gibalik-balik o gisubli paglitok sumala sa kinaiya sa atong pinulongang Binisaya. Angay ba kining ulangon sa giyon (hyphen) o dili? Ang panagsumpaki mamatikdan kaayo sa mga manuskritong nahidangat sa among tagsa-tagsa ka talad ug bisan gani sa mga napatik nang sinulat. Gumikan niini, naaghat ako paghimo og minao-mao kun kinaugalingong pagtuon aron pagpangita sa gitinguha tang kahiusahan. Kay unsay kapuslanan niining buhata kon pasagdan lang nato ang ginagmayng mga bikil sa naestablisar na unta natong ortograpiyang Bisaya? Sa pagkatinuod, kining isyuha nahusay na unta sa mga pagtuon nga gihimo sa kanhing Akademiya Sa Dilang Bisaya (AKADABA) (Twa: Waysamang Tigom Sa AKADABA, Bisaya Enero 8, 1964). Nahipno nila ang lagda sa paggamit sa mga patingog (vowel) nga "u" ug "o" nga kaniadto sabog usab makitang way kahiusahan. Ania ang gitanyag nga batakan ni G. Hermosisima: "Ang patingog nga 'u' anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa pulong lintunganay (rootword) ug ang patingog nga 'o' anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay." Unya may tugon gipasupot nga nagkanayon: "Dili apil sa lagda ang mga pulong sinagop kun hinulaman. Kini sulaton nga ilisan ang mga katingog (consonants) apan magpabilin ang mga patingog sa orihinal. Pananglitan ang Kinatsilang filosofo binisay-on nga pilosopo." Apan kini wala gilayon lig-ona, hinunoa, padayong gitun-an kay matod pa kuno ni Pamuno Garcia, kining mga butanga dili angayng dali-dalion. Ug sa gula sa Bisaya sa Hulyo 15, 1978, nahiluwan ang hinan-ayng lagda ingon nga opisyal nga tamdanan sa tanang buot motampo sa Bisaya. Ug dinhi, nahiapil na ang husay sa kon unsay tukmang pagsulat sa mga pulong gibalik-balik paglitok. Sumala pa sa lagda: "Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamot-pulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon sinuon sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan." Pananglitan: lukso-lukso, pula-pula, tigom-tigom, dakop-dakop, hubo-hubo, buot-buot, humok-humok, ubp. Ang mga pulong sama niini ulangon gayod sa giyon (-)." Unya, aron pagtin-aw gayod, may tugon gibutang: "Adunay mga pulong nga binalik-balik paglitok apan dili mga pulong nga lintunganay, busa ang 'u' ug 'o' magsunod sa lagda 1 ug 2. Mga pananglitan: taudtaod, hunahuna, hugunhugon, bukubuko, habuhabo, ubp." Karon, unsa man kining lagda 1 ug 2 nga giingong maoy sundan? Kining lagdaa mao ang batakan sa hustong paggamit sa 'u' ug 'o' nga gihisgotan na sa unahan. Aron pagtataw ug aron masabtan gayod, ania: "1.) Kataposang Silaba — 'O' ang gamiton sa kataposang silaba. Pananglitan: pako, dako, tulo, matod, nasod, lungsod, balod, gakos, sakob, barog, taob, turutot, huyuhoy, himo, panimalos, hisgot, ubp. "Eksepsiyon — Dili usbon ang bokal sa mga pulong hinulaman gikan sa Kinatsila, Iningles, Linatin, ubp. Pananglitan: birtud, espiritu, asul, memorandum, korum, kolum, ubp. "2.) Una ug Sulod nga mga Silaba — Sa mga pulong lintunganay, 'u' ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba. " Pananglitan (unang silaba): bughat, kusi, tulo, bulan, buang, buto, pulo, umagad, ugangan, ug-og, mug-ot, gun-ob, ubp. " Pananglitan (sulod nga mga silaba): hapuhap, pangutana, habuhabo, matuod, bituon, taudtaod, sagunson, haguka, hinuon, turutot, bukubuko, hugunhugon, ubp. " Eksepsiyon— Sama sa unang lagda, magpabilin ang mga bokal sa mga pulong hinulaman. "Pananglitan: bola (ball), polis (police), abogado, boto (vote), kota (quota), polo (shirt), sobre, sobra, poso (artesian well), kombento, oras, kolor, ubp. "3.) Mga pulong nga linanggikitan— magpabilin ang 'u' ug 'o' sa mga pulong lintunganay. "Pananglitan: himoon— gikan sa himo, gisumpotan sa ON; himoan— gikan sa himo, gisumpotan sa AN; handomanan— gikan sa handom, gisumpotan sa ANAN, halandomon— gikan sa handom, gisal-otan sa AL ug gisumpotan sa ON-- hALandomON; sangpotanan— gikan sa sangpot, gisumpotan sa ANAN; lungsoranon—gikan sa lungsod, gisumpotan sa ANON (d-r); kabungsoran— gikan sa bungsod, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN (d-r); kalibotan— gikan sa libot, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN; buluhaton— gikan sa buhat, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (bULuhatON); sulugoon— gikan sa sugo, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (sULugoON); tulunghaan— gikan sa tungha, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa AN (tULunghaAN); igsoon— gikan sa igso, gisumpotan sa ON; matinahoron—gikan sa tahod, gilanggikitan sa MA, gisal-otan sa IN, ug gisumpotan sa ON / d-r (MAtINahorON); tulumanon—gikan sa tuman, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (tULumanON), ubp. "4.) 'U' Sa Silabang Balik-balikon—Ang 'u' sa silabang gibalik-balik angay magpabilin. Pananglitan: tudlo— magtutudlo, sulat— magsusulat, hukom— maghuhukom, ubp." Karon, balikan ta ang isyu sa mga pulong gibalik-balik o gisubli paglitok. Nganong may nahitabo mang kayagaw? Nganong wala man gihapoy kahiusahan hangtod karon? Dili pa kaha igo kining lagda nga gilatid sa banggiitang mga Bisayista kanhi? Sa akong pagsusi, dunay lainlaing mga hinungdan. Una: Ang kakulang sa alamag sa mga magsusulat ug usahay sa mga editor sa pagtino o pagmatang sa mga pulong ingon niini. Ang pagbanos-banos sa mga editor matag karon ug unya makamugna usab og mga kausaban sanglit may iya-iya silang sukdanan sa pagtino ug pagmatang niining mga pulonga. Ikaduha: May mga magsusulat o mga editor mismo nga misukwahi ug wala mosagop sa nahiunang gilatid nga batakan. Tingali may iya-iya usab silang katarongan. Tingali lahi usab ang ilang nakaplagan sa ilang pagtuon. Si Mlbn. Cesar P. Kilaton, Jr. sa iyang "Mga Lagda Sa Sinugbuanong Panitik" (Binisaya-Sinug-buanon Nga Batadila, pahina 11), mipatunga (neutral) niining isyuha sa pag-ingon: "Ang "u" ug "o" gamiton sa mga gamot-pulong nga balikbalikon pagpasabot sa lihok nga gibalikbalik, sa ngalan sa tanom, insekto, o mananap, sa butang nga kaamgid o sinundog, o alang-alang nga pagkahimo. Ang giyon mahimong dili gamiton." Kon atong hilngon pagbalik ang mga panid sa Bisaya human ikapatik ang lagda, atong makita nga giulang gayod og giyon (-) ang mga pulong lintunganay nga gisubli o gibalik-balik paglitok. Apan sa nagkadugay, inanay kining nausab. Gikuha ang giyon nga nag-ulang ug gitapot ang duha ka pulong. Gihimong usa. Ngano man kaha? Sumala pa sa katarongan nga akong nabatian, ngil-ad kunong tan-awon nga duna pay giyon sa mga pulong gibalik-balik kay may mga pulong man nga managbaton og kapin sa usa ka giyon sama sa pulong 'pat-ak-pat-ak', 'lak-ab-lak-ab', 'kal-ang-kal-ang', 'lut-od-lut-od', ubp. Nan, karon, maayo gyod kaha nga tangtangon tuod ang giyon nga nag-ulang tali sa maong duha ka gamot-pulong? Para nako, dili gayod mahimo nga kuhaon ang giyon ug tapoton ang duha ka pulong nga parehong hingpit kun lintunganay. Ang paghimo niini, tatawng pagsupak o pagguba sa establisado nang lagda sa paggamit sa "u" ug "o". Ang lagda klaro: 'U' ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay kun gamot-pulong. Karon, unsay mahitabo sa mga pulong gukod-gukod, dakop-dakop, kaon-kaon ubp. kon kini atong kuhaan sa nag-ulang nga giyon? Di ba, ingon na niini: gukodgukod, dakopdakop, ug kaonkaon? Unsay tan-aw ninyo? Di ba klarong naguba o nasupak ang lagda? Unsa karoy ipangatarongan mo sa "o" nga anaa na sa tunga? Mahimo ba gong ingnon nga silay mga gamot-pulong nga gisumpotan og gamot-pulong? May gamot-pulong ba diayng igsusumpot? Sila ugod mga gamot-pulong nga gisubli o gibalik lang paglitok, lahi sa mga pulong hunahuna, taudtaod, bukubuko ubp. nga mga pulong tibuok. Kon ang mga pulong gukod-gukod, dakop-dakop, kaon-kaon ubp. kuhaan nato sa giyon ug unya tumanan ta ang lagda sa paggamit sa "u" ug "o", nan, mahimo na silang kamatang sa pulong "hunahuna" sama niini: gukudgukod, dakupdakop, ug kaunkaon. Karon, unsay inyong tan-aw? Dili ba, mas labi pa hinuong ngil-ad? Anaa pa ba— matimahoan pa ba— ang mga gamot-pulong nga gukod, dakop ug kaon? Dayag na lang nga wala na. Dako ang mamugnang kausaban. Ang pagtangtang sa giyon ug pagtapot sa mga gamot-pulong nga gisubli o gibalik paglitok magsilbi o makalighot lamang sa mga pulong nga may mga bokal nga "a", "e" ug "i". Apan sa mga pulong sa samang matang nga may mga bokal nga "u" ug "o" tataw kaayo ang mahitabong kalapasan sumala sa gikapasabot na. Apan wala usab magpasabot nga tungod kay makalighot man, ato na lamang tugotan. Sa pagkatinuod, ang giyon maoy mag-justify sa titik "o" nga anaa sa tunga nga silaba sa mga gamot-pulong nga gisubli lamang paglitok. Busa, kinahanglang ulangon gayod sa giyon aron walay lagdang masiak ug aron makab-ot na gayod ang maidlas nga kahiusahan.-- (Kini nga prinsipyo gipahimug-atan ug gilig-on sa bag-o kun linangkob nang Batakan sa Panitik sa Binisaya. Twa: Ladga sa Espeling nga giposte niadtong bulan sa Septiyembre 2007.)