Ang Esensiya sa Haypen Diha sa mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

Ni E. S. GODIN Bisaya, Sept. 17, 2008 DAGHAN pa baya kanato wala makatino unsa gayoy esensiya niining giyon o haypen diha sa pagsulat sa atong pinulongang Binisaya. Hinungdan gani nga daghan sab kaayo dili makatumong unsa ug kanus-a kini gamiton. Sa "Lagda sa Espeling" nga gitamdan ning Bisaya, mabasa nato kining mosunod: 6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay (rootwords) nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon susama sa, ug sa kakulang ug diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen. Mga Pananglitan: lukso-lukso pula-pula tigom-tigom dakop-dakop 6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (rootword) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong. Mga Pananglitan: taudtaod hunahuna hugunhugon bukubuko habuhabo kutukuto bagulbagol (skull) tuwaytuway dihadiha duhaduha dipudipo Base niining maong tamdanan, masuta nato nga ang giyon o haypen maoy nagdeterminar kon gamotpulong (rootword) bang gisubli lamang paglitok ang usa ka pulong binalik-balik o mismo ang maong binalik-balik nga pulong mao gayod ang pulong. Sa laing pagpatataw, ang haypen maoy nagtug-an nga ang maong pulong binalik-balik usa diay ka rootword nga gisubli lamang paglitok. Gawas niini, ang haypen ning maong matang sa mga pulong mao usay nag-justify sa titik "o" nga anaa na sa tunga nga silaba sanglit ang lagda sa paggamit sa "U" ug "O" nag-ingon man: "Ang "U" anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay samtang ang "O" anha lamang gamita sa kataposang silaba, gawas sa mga pulong langyaw nga giadap nato sa Binisaya diin ipabilin ra ang vowel kon unsa may espeling sa maong pulong gihulaman. Kining maong duha ka importanteng rason maoy dakong hinungdan nganong angay gayong gamiton ang haypen sa tukmang paggamit diha sa mga pulong binalik-balik paglitok. Kay sa higayon nga dili kini magkadimao pagkahimutang, nan, wala ka lang makalapas sa tukmang paggamit sa haypen apan nakayatak ka usab sa lagda sa hustong paggamit sa "U" ug "O". Alang sa dugang katin-awan, mas maayong basahon ang kinatibuk-ang "Lagda sa Espeling" nga na-online sa http://bismag.pbwiki.com. —