Molambo Ba Kaha Ang Akademyang Bisaya

Ni VEREFEL

Bisaya Oktubre 24, 2018

(Lain pang karaang sinulat, kini napatik kanhi sa Bisaya sa Enero 28, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

TUNGOD sa bag-ong pamunoan nato nga nagasingabut, milihok ang atong mga kadagkuan aron mahimong pinulongang nasudnon ang Binisaya. Ang kapunongan sa Bisayista nga dugay nang nahinanok kun namatay, gipagimok, gibanhaw.

Bililhon kaayo kining tinguhaa; apan, labi pa untang bililhon kon ang maong tinguha magmalampuson. Nasayud kita nga daghan kaayong maghinamhinam sa pagtukod sa bisan unsang kapunongan; apan tatak-an ug lud-on nga magasagakay niana aron makalahutay. Labi pa kon ang managpangulo mosalmot sa politika, ang bag-ong mahimugso, dili gayud motunhay.

Kaniadto sa tuig 1917, gitukod ang Akademyang Bisaya. Ug, kon wala ako masayop, ang binisaya nga ilang hinagdawan, ginasangyaw sa mga panid sa ANG TIGPANIID, EL BOLETIN CATOLICO, ANG SULO, BAG-ONG KUSOG, ANG KAGUBUT, TUKTOGAOK, LA EPOCA, THE GUARDIAN, THE FREEMAN, ubp.

Apan unya, ang ilang kaisgot milurang; mitang-on ug mikutod ang ilang panlimbasug. Nahutdan sa ginhawa, sama sa pipila ka mantalaan nga gihisgutan ko sa itaas, natitian sa kinabuhi. Ang hinungdan niini: ang mga pangulo, mibiya sa Dagang ug migamit sa pudlos sa politika.

Sa tuig 1929, tungod kay wala na man matagad ang Akademya, laing panon sa mga magsusulat sa Sugbo, nagtukod usa ka kapunongan nga gihinganlan: CEBU WRITERS CLUB. Tapus kini mahimugso, midalit usa ka bangkite alang sa mga magsusulat si G. Francisco Reyes, Manager kun Gerente kanhi sa REYES SALES CO. Sa pagkasunod semana, midalit si Mdnon. Vicente Rama; ug unya, si anhing Mdnon. Dionisio Jakosalem. Ang mga bangkite, didto tanan himoa sa mahayahayng hawanan sa Shamrock Hotel.

Apan bisan pa sa iyang mga maayong tinguha, ang CEBU WRITERS CLUB sa 1929, sama da sa AKADEMYA sa 1917, namatay tapus kabubusi kun kabunyagi. Nagatinga dayon sa diha nga nabaska na ang tiyan sa pagpahimulos sa piging nga gipasidungog kanila.

NING tuiga, 1935, gibanhaw ang Akademya. Nan, motunhay na kaha kini? Hinaut pa unta nga dili makawang ang mga panlimbasug sa nanagkugi.

Ang tinguha nako ning sinulat, mao ang pagpanghinaut nga ang Akademya, molungtad aron makaalagad sa katilingban. Aron magakasama ang atong pagsulat ug pagpanglitok sa mga pulong. Labut pa, isugyot ko usab nga siphuron kanang mga pulong nga hapit na nato hikalimti.

Napaniid ko nga, ang pinulongan sa atong mga mananagat, magbabaul kun mag-uuma, mga magpapatigayon, mga mangangayam ug sa mga sugarol, wala gamita, sa akong paniid, sa atong kamantalaanan.

Ania ang mga pulong nga ihibalag nato sa mga mananagat:

Baling, pukot, kayagkag, anud, basnig, sikop sikpaw, sapyaw, salibut, pataw, pamato, bahayan, batasan, kayawan, sabay, sagiwsiw, sudsod, sikohan, agpang, sundong, sangnan, sapang, sagangat, kagat, sima, taikol, batangbatang, taga, kuwambot, gawad, pasol, lambo, panapalan, sugbu, palonan, kalambago, sab-it, pamingwit, habyog, latak, panglatak, palubog, pamungbong, tubli, panihud, panginhas, lipnaw, baroto, bugsay, katig, tarik, daydayan, sampad, parka, lagumba, hinubig, awol, kabig, ulin, dulong timon kun bansalan, kalungkong, luka, timing, bubo, sulo, tingkero, buga, paon, bagat, bangga, bungsod, dumpil, pahubas, bunoan, ligaw, pamako, sudyang, balirong, punong, ubp. Dili ko na lang hisgutan dinhi ang mga ngalan sa isda. Ang pulong LAWIG, nasayop kana karon paggamit. Ginagamit kana karon nga mao ang pagpanaw. Pananglitan: Ang sakayan MILAWIG. Alang sa mga mananagat, ang paglawig, mao ang pagbutang usa ka buntogon sa sakayan aron kini dili makapanaw. Kanang gilawigan, mao ang gitauran sa angkla kun buntogon. Ang taas nga gaway sa isda nga lumayagan, gihinganlan usab nga Lawig.

Sa mga magbabaul kun mag-uuma, ihibalag ta kining mga pulonga:

Kaingin, bungkagon, kaingnonon, pagupuon, daro, daruhon, surko, surkuhon, tudling, tudlingan, guna kun bunglay, pugas, sabud, panggitib, lakayan, nanglawi, parangparang, magang, namuswak, namuhok-buhok, banay, namanay, buhokbuhok, taros, sun-aron, anagon, hayoban, lagas, sanggion, sanggi, ani, tuptop, tiptip, sipsip, sun-ad, tilaob, tanok, awpi, pintos, anag, inanag, linayo, layo, dagami, duldog, tapistapis, agungal, pakaw, lalha, linalha, laylay, tungatunga, katung-an, udlot, salingsing, ambalang, tibak, dugosdugos, alkuhiris, dabdab, kutlo, pilipig, puto, pangli, panggi, kigi, ubp.

Kana silang mga pulong, angay nga atong hugpongon sanglit kaugalingon nato; dili linangkob, dili minugna. Masabut kana kay kanunayng ginagamit sa atong kaigsuonan. Baya na man kon magatukod kita nianang mga pulong nga, hangtud unya kita, dili na hinoon unya magsinabtanay.—

Aron Paghingpit Sa Binisaya

Ni FRANK D. GO

Bisaya 17 Oktubre 2018

(Kini nga sinulat unang napatik sa Bisaya sa Enero 14, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

NAGKAHIUSA na aron pagpalambo ug paghingpit sa pinulongang binisaya ang tanang mga inila ug banggiitang magsusulat sa dilang bisaya nga nagkatigum sa balay ni Delegado Paul Gullas sa Sugbo sa miaging 3 sa Enero ning tuiga. Maoy mitawag ug nangulo sa tigum sa mga magsusulat, si bisayista Gullas “aron pagtuon sa mga paagi nga makahingpit sa pinulongan nga gilitok sa duol sa katunga sa tanang pumopuyo sa kapupud-an ug nga maoy gigawi nga dila sa tanang adlaw sa habagatan sa Pilipinas.”

Nadasig ang mga magsusulat sa pagtambong sa maong tigum kay, sumala kang G. Gullas, ang kombensiyon konstitusyonal nga nagtigum karon sa Manila, naghunahuna pagsukip usa ka kasugoan sa konstitusyon nga magbuot nga ang himoong pinulongang nasudnon kinahanglan atong kaugalingon. Ug kon anha kuhai sa pasikaranan sa gidaghanon sa mga Pilipinhon nga naglitok sa usa ka Pilipinhong pinulongan aron kanang pinulongana maoy himoong nasudnong dila, sa walay duhaduha, nagkanayon ang mga Delegadong Sugboanon, ang dilang bisaya maoy mahimo kay ginalitok sa duol sa katunga sa kaliwat Pilipinhon.

Sa tigum mitambong aron makatampo dagkung hinabang ang mga karaang magsusulat sa dilang bisaya. Didto si Don Jose Vaño, tigulang na kaayo, apan mapiskay pa ang kaisipan. Siya mao ang Presidente sa unang “Academia Bisaya” nga natukod sa 1917 ug kinsa, sa talaan sa mga sakop, nahimutang ang mga ngalan ni Senador-Delegado Manuel C. Briones, Sekretaryo sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo Uldarico Alviola, ubp. Didto usab si Delegado Vicente Sotto, ang giila sulod sa maong tigum nga “amahan sa dilang bisaya”, Representante-Delegado Nicolas Rafols, Prepresentante Vicente Rama, Monsenyor Jose Maria Cuenco, Talahuron Pari Bartolome Cortes ug mitambong usab ang hapit tanang mga hiilhang magsusulat sa Sugbo.

Pinangulohan ni bisayista Paul Gullas ug kinalihiman ni Gn. Adela del Rosario, ang babayeng nagmanggad usa ka mahait dagang, ang tigum sa magsusulat nagkauyon nga ipiyal sa hunta diriktiba ang pagpili usa ka ngalan nga angay ibunyag sa kapunongan nga, sumala sa paniid sa tagsulat, “Kamauhang Binisaya” mao ang ibunyag, “pinukaw ang mga nanghinanok mithi ug pangandoy sa unang akademya nga natukod sa 1917.”

Gipili ang mga sakop sa hunta diriktiba nga ginsakpan ni Don Jose Vaño, presidente; Monsenyor Jose Maria Cuenco, bise-presidente; Adela del Rosario, kalihim-mamahandi; Talahuron Bartolome Cortes, Pedro Lopez, Pio A. Cabahar ug Uldarico Alviola, mga sakop. Kining hunta diriktiba gisugo sa kapunongan pagtuon sa konstitusyon sa karaang akademya aron pag-usab sa pipila kun sa tanang mga kasugoan aron sa sunod tigum, lantugian ug siksikan sa kapunongan.

Gihatagan usab sa gahum ang hunta diriktiba pagdapit sa mga inilang magsusulat sa tibuok kabisay-an ug Mindanaw aron makatabang sa mga sakop sa kapunongan pinaagi sa ilang pagpasakop sa umaabut dakung akademya nga maoy mosulat ug motukod sa gramatika ug diksiyonaryo nga binisaya.—

KAPSIYON SA HULAGWAY:

Sa kapin sa 150 ka mga magsusulat nga gidapit, katunga da ang mitambong kay ang ubang mga dinapit taga silingang lalawigan nga wala makahigayon pagtambong pagtukod sa maong kapunongan. Ang anaa sa hulagway (mga bisayista Vicente Sotto, Uldarico Alviola, Alberto Ylaya, Francisco Ma. Labrador, ubp. wala mahaapil kay miabut sila sa nahuman na ang pagkuha sa maong hulagway) gikan sa wala ngadto sa tuo sa unang laray: Napoleon Dejoras, Enrique Llenes, Jose Villanueva, Leod C. Salazar, Clementino R. Lopez, Francisco Dominador Go (ang tagsulat), Primo D. Solis, Alejandro Fortuna, Natalio Bacalso, Leopoldo Prieto, Juan Gayo, Ismael D. Rosales, Panfilo Lastimosa. Sa ikaduhang laray: Amando Osorio, Nicolas Rafols, Paul Gullas, Vicente Rama, Jose Vaño, Manuel C. Briones, Gn. Adela del Rosario, Mons. Jose Ma. Cuenco, Tal. Bartolome Cortes, Gng. Maria Kabigon, Julio Pongan, Jose Galicano, Manuel Enriquez. Sa itatolong laray: Jose Patalinghug, Paciente Villa, Jose Ma. Del Mar, Fausto Dajueño, Rodrigo Fernandez, Brigido Alfar, Rafael A. Bautista, Filomeno Dayanan, Marcos Trinidad, Procopio Causin, Ramon D. Abellanosa, Rufino Noel, Ramon Gonsalve, Juan Divinagracia, Eustaquio Rosal, Urbano Osorio, Angel Sabellano, Felix Sales. Sa ikaupat laray: Maximo Bas, Rafael D. Labrador, Vicente Gullas, Pio A. Cabahar, Candido Florita, Pantaleon Kardenas, Anastasio Fiel, Nicolas Adams ug Antonio Marquez. (Hulagway sa Sanson Studio).

Ang Dilang Bisaya

Sinulat ni VICENTE SOTTO

Magtutukod sa “Ang Suga”

(Kini nga sinulat unang napatik sa Bisaya sa Enero 21, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

(PAHIMANGNO— Nia among gimantala kining mapuslanong sinulat ni Hal. Vicente Sotto. Wala namo hilabti— wala pun-i kun kuhai ang mga pulong kay, sama sa ubang mga sinulat nga linuyoluyo bahin sa pinulongang binisaya, pahukman man sa mga magbabasa nga lahi ang ubang sinulatan kun ortograpiya sa ubang mga pulong— dili ingon sa ginasunod ning mantalaan:-- PANGULO.)

GIKALIPAY ko uyamut ang pagkatukod sa Akademyang Bisaya sa Sugbu. Gisugyot ko kini sa usa ka sinulat nga nahimantala sa “Ang Suga,” sa bulan sa Abril sa 1908, sa didto na ako sa Hong-Kong. Kutub sa 1908 hangtod sa 1935… !pagkahataas sa panahong miagi aron makaani sa binhing gipugas!...

Matuod nga adunay mga nanaglalis nga ang Akademya karon nagabanhaw lamang kono sa usa ka kapunongang gitukod kun gipangulohan ni Ginoo Jose Vaño sa tuig 1917. Apan ma 1917 kun ma 1935, magsama da kanako: binhi gihapon sa akong gipugas sa 1908, ug, busa, angay ko gihapon ikalipay.

Mao day nakasubu kanako ang akong napaminaw sa unang tigom sa Akademya nga akong gitambongan sa Sugbu. Didto akong nakita nga “no estan todos los que son, ni son todos los que estan”. Napaminaw ko usab nga ang paganganlang “amor propio” maoy naghari sa mga lantugi. Karon natahap ako nga tanang mga paglimbasog nato mahimong “bulak sa usa ka adlaw” lamang. Hinaut unta masayop ako.

Bisan pa ning tanan, buut ko pahamuslan kining higayona ingon kang higala Gullas (P.) nga ang mga suliran (problema) nga gilantugi sa iyang mga ulahing sinulat, nga nanghimantala ning mga adlawa, gihisgotan ko na sukad pa sa tuig 1908. Sa usa ka sinulat sa Abril niadtong tuiga, gisugyot ko kining mga Lagdang mosunod:—

ANG ABAKADHAN

Ang Abakadhan sa Pinulongang Bisaya adunay napulog-walo ka “letra” (titik): lima ka Bokal ug napulog-tulo ka Konsonante.

Mga Bokal A, E, I, O, U.

Mga Konsonante: B (basahon ba), K (ka), D (da), H (ha), L (la), M (ma), N (na), P (pa), R (ra), S (sa), T (ta), W (wa), Y (ya).

Sa binisaya, sama sa tanang pinulongang Pilipinhon, walay “diptongo” kun kahiusahan sa duha ka Bokal nga managsunod. Pananglitan: AO, kong basahon sa Binisaya, motunog A-O.

Aron pagluwas ning kabilinggan, si Rizal ug Tavera (1) nanagtudlo paggamit sa W, nga usahay igasal-ot sa A ug O, ug usahay igapuli sa O ug U, sumala sa makita ta ning mga pananglitang mosunod:

Tao— angay isulat— Tawo

Baliu— angay isulat— Baliw

Uala— angay isulat— Wala

Labut pa sa “acento” (lukit), nga igabutang sa ibabaw sa mga Bokal, aron ipakalit ang litok, sama sa mga pulong Bili, Kini, ugp. Adunay sarok nga igatungtong kanila niadtong mga pulong nga kinahanglan tagaan sa paningog nga atong madungog sa mga pulong Dili, Yawa, ugp., ug adunay “acento” (Lukit) nga gikan sa wala ipahilig sa tuo, aron tagaan sa paningog nga atong madungog sa mga pulong Suga, Tiki, ugp.

Ang K maoy halili sa C ug Q, ug ang C halilihan sa S, kong sundon sa E ug I. Mga pananglitan:

Cahoy— angay isulat— Kahoy

Quilat— angay isulat— Kilat

Cedula— angay isulat— Sidula

Ang GUE ug GUI dili kinahanglan butangan sa U. Mga pananglitan:

Haligui— angay isulat— Haligi

Guinoo— angay isulat— Ginoo

ANG BINADLISANG G UG NG

Sumala sa hibaloan na, ang Konsonante G, kon paunahan sa N, igapaagi sa ilong ang paningog. Apan si Rizal nag-ingon nga aron pagdaginot mga titik, dili kinahanglan paunahan sa N: ang G badlisan sa ibabaw aron pagpaila nga ipaningog sa ilong, ug, kung walay badlis, ipaningog sa tutunlan. Kini— matud niya— angay sabutan sa mga Mananagalog. Mga pananglitan:

BULING— isulat— BULIG (nga adunay badlis)

MANGGA— isulat— MANGA

Apan si G. Mariano Ponce (3), binati kong higala, nagaingon nga ang G, nga ipaningog sa ilong, dili kinahanglan badlisan sa ibabaw, ug angay gayud isulat ingon niini: NG. Ang G sa ilong— matud niya— ginagamit usab sa mga Inglis, Alemanhon, Insik, Haponanon ug Pransiyanhon. Sa pinulongan ning mga yutaa igasulat lamang NG sa walay kinahanglan badlis. Tuod, sa Ininglis adunay G nga ipaningog sa ilong, sama, pananglit, sa THING (butang), SONG (awit), KING (hari). Ang Haponanon mosulat NGAWA (sapa), ug ang Insik mosulat NGUN (balay sa patigayon) (4).

Ang G, nga adunay badlis sa ibabaw— pulong ni Ponce— nagadala sa kabilinggan nga, tungud kay walay pinulongan sa kalibutan nga kaniya naggamit, ang atong mga Patikanan kinahanglan magpatuyo pagpabuhat nianang titika sa mga tunawan sa Laingyuta, kay sa Pilipinas wala man. Kining kabilinggana labing mapaminaw, kong kitang mga nanagpuyo halayo sa Yutang-Natawhan, managpabuhat sa mga Patikanan mga basahong sinulat sa atong pinulongan. ?Unsay kinahanglan nga magtukod usa ka bag-ong titik kun “letra”, kong mahimo na nato uyamut pagdapat ang mga ginagamit sa laing mga pinulongan (5)?

Kanhi, tungud sa akong paglut-od sa G sa mga pulong MANGGA, UNGGOY ug uban pa, daghan ang wala manguyon. Apan karon akong nakita nga si Ponce adunay hunahunang sama kanako. Niadtong mga pulong— matud niya— nga human sa paningog sa ilong NG adunay laing G, angay isulat kining ikaduhang G: MANG ug GA. Ang G sa MANG atua sa ilong (nasal), ug ang G sa GA atua sa tutunlan (gutural).

Ang “abreviatura” (linaktud) MGA angay na kono isulat sa iyang tanang mga titik (MANGA), aron mawagtang na gayud ang G nga binadlisan (6). Apan kong buut padayonon kining linaktud, isulat lamang kono sa ingon niini: MGA kun M’GA. Sa Binisaya, sa akong bahin, angay ta padayonon pagsulat ang linaktud MGA, kay naandan na ug masayon uyamut.

Ning mga hunahuna ni Ponce nanguyon si Prof. Otto Scheerer (taga Alemanya), Prof. Ferdinand Blumentritt (taga Austriya), ug Dr. David Doherty (taga Amerika), mga manggialamon nga nanagsulat mga basahon mahatungud sa mga Pinulongang Pilipinhon.

MAG, MAGKA, PAG, PAGKA UGP.

Sa paggamit sa mga “particula” (tipik) MAG, MAGKA, PAG, PAGKA, NAG, MI, MA-KI, MING, IG, NAKIG, PAKIG, PALA, TIG, ugp., si Ponce miuyon sa akong paagi: itipon sa mga pulong, dili pagbulagon. Mga pananglitan:

Mag-kaon— isulat— Magkaon

Pag-dula— isulat— Pagdula

Apan kining lagdaa adunay kalainan. Kong ang pulong nga sundan sa mga titik MAG, PAG, IG, NAKIG, MAKIG, PAKIG, nagasugod sa Bokal, kinahanglan sal-otan usa ka “guion” (latib). Mga pananglitan:

MAG-ULAN, PAG-UMANGKON, NAG-INIT, IG-AGAW, NAKIG-AWAY, ugb.

Sa paggamit sa MAG, MAGKA, PAG, PAGKA, ug ubang mga tipik, angay matngonan ang “tiempo” sa Berbo, kong karon, miagi kun umalabut ba.

MGA, NGA UG, KONG, KUN, ING

MGA pagagamiton paghimo sa “plural”. Mga pananglitan: “Hombre”—Lalake, “Hombres”— MGA lalake. “La Mujer”—ANG Babaye. “Las Mujeres”— Ang MGA Babaye.

NGA maoy usa ka tipik nga igasal-ot sa “sustantivo” ug “adjetivo”. Pananglitan: “Langit NGA mahayag”.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga nagauna, nagatapus sa Bokal kun sa “konsonante” Y, ang tipik NGA papasan sa A ug isumpay. Mga pananglitan:

Yuta NGA maayo— angay ingnon— Yutang maayo.

Manok NGA maayo— angay ingnon— MaayoNG Manok.

Diyutay NGA sipol— angay ingnon— DiyutayNG sipol.

Maanindot NGA Balay— ingnon— BalayNG maanindot.

Sa Binisaya magsama da bisan hain kanila maoy mag-una: ang “sustantivo” kun “adjetivo”.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga magauna, nagatapus sa konsonante N, dungagan lamang usa ka G, ug mawagtang ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Tulisan NGA Prayle—angay ingnon— TulisanG Prayle.

Amerikanhon NGA hubog— angay ingnon— AmerikanhonG hubog.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo’, nga magauna, nagatapus sa NG, angay hilumon ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Iring NGA kumagat— angay ingnon— IrinG kumagat.

Alibangbang NGA maputi— angay ingnon— AlibangbaNG maputi.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga magauna nagatapus sa konsonante M, angay hilumon usab ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Matahum NGA dalaga— angay ingnon— Matahum dalaga.

Dalam NGA Pilipinhon— angay ingnon— Dalam Pilipinhon.

Ang tipik NGA maoy usa usab ka “pronombre relativo” sama sa kinatsilang QUE. Pananglitan: “El Fraile QUE roba”— angay hubaron— Ang Prayle NGA mangawat. Kong ang tipik NGA gamitong “pronombre”, dili angay hilumon ug dili ilanggikit.

Ang tipik UG angay lamang gamiton sama sa kinatsilang “conjuncion” Y. Pananglitan: “Patria Y libertad”—Yutang-Natawhan UG Kagawasan. Dili ako mouyon nga ang “conjuncion” UG isal-ot sa ubang mga pulong, sama sa paggamit sa uban nga manag-ingon: “UG pananglit— Kuha UG usa ka basahon— Palit UG usa ka gantang bugas”. Sa akong bahin, angay balayon sa ingon niini:

UG pananglit— angay ingnon— KONG pananglit.

Kuha UG usa ka basahon— angay ingnon— Kuha usa ka basahon.

Palit UG usa ka gantang bugas—angay ingnon— Palit usa ka gantang bugas.

Nganong pag-isamoksamok pa ang UG, kong dili kinahanglan?

Ang mga “conjuncion” KONG ug KUN dili ta angay libogon ang paggamit. KONG maoy hubad sa kinatsilang SI, ug KUN maoy hubad sa kinatsilang O ug U. Mga pananglitan:

“Si usted quiere”—KONG ikaw buut (7).

“Blanco O negro”—Maputi KUN maitum.

Ang tipik ING maoy igadapat usahay aron pagtipon sa Berbo ug “nombre”, “adverbio” kun “pronombre”. Pananglitan: “Aduna ING salapi”.

Apan kong ang nagauna sa tipik ING nagatapus sa Bokal, ang maong “particula” mahimong Y ug itipon. Mga pananglitan:

Aduna ING salapi— angay ingnon— AdunaY salapi.

Unsa ING katungud—angay ingnon— UnsaY katungud.

Pila ING napalit— angay ingnon— PilaY napalit.

WALAY “O” SA SINUGDANAN SA PULONG

Sumala sa akong napaminaw ning panahong hataas nga ako nagasulat sa binisaya, sa atong pinulongan walay pulong nga nagasugod sa Bokal nga O. Sa tinagalog mao usab: walay O sa sinugdan. Mga pananglitan: UTOK, ULO, UNOD.

Ang mga Prayle, nga nanagsulat mga nobena, maoy nagtudlo sa pahungaw. UNGGOY— litukon sa Prayle— ON-GOY.

Sa binisaya angay timan-an nga sa mga pulong, nga adunay U ug O, magauna gayud ang magahing U, ug magatapus sa mahumok nga O. Mga pananglitan: UNOM, ULOD, TUOD, DUGO, LUNGSOD, BURINGOG.

ANG PAGGAMIT SA LATIB

Sa kinaraang sinulatan, kong magsunod duha ka bokal, ginabutangan sa “guion” (latib). Mga pananglitan: ANA-A, GABI-I.

Angay papason ang latib kay dili kinahanglan. Angay isulat sa ingon niini: ANAA, GABII.

Anaa ang mga Lagda sa akong kaugalingong “escuela”, bunga sa pagtuon sa mga Gramatica sa nagkalainlaing Pinulongang Pilipinhon ug inuyonan ni Blumentritt, Meyer, Kern, Connant, Tavera, Ponce ug ubang mga maninilang makasilanganon. Kong kanang mga Lagdaa adunay kapuslanan alang sa Akademyang Bisaya kun wala, dili ako maoy angay mohukom sa akong kaugalingong buhat. Manila, Iniro 15, 1935.—

(1)   Dagway, matud sa uban, si Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera nahauna pa kang Rizal paggamit sa G ug W. Si Tavera nagmantala kanhi mga basahon mahatungod sa mga Pinulongang Pilipinhon.

(2)   Ang Barili Press mao da ang bugtong patikanan sa kabisay-an nga nagabaton mga bokal nga adunay sarok ug lukit nga pinahilig, gikan sa wala ngadto sa tuo—

(3)   Sa usa ka sulat nga Tinagalog, nga iyang gibutangan “Prologo” (Pasidaan), sa Guillermo Tell, basahon ni Schiller, nga gihubad sa Tinagalog ni Rizal.

(4)   Ang insik sa Habagatan, kag ang insik sa Amihanan adunay laing pinulongan, bisan managsama rang ilang sinulatan.

(5)   “Bakit pa kaya lilikha nang panibagong titik o “letra”, ay lalong madaling gamitin ang karaniwang ginagamit nang lahat sa iba’t ibang wika”— mga pulong ni Ponce sa Pasidaan sa “Guillermo Tell”.

(6)   Si Dr. Tavera nagalut-od usab sa G.

(7)   Sa Binisaya, ingon man sa ininglis, ang USTED ug Tu managsama sa kahulogan: IKAW.— (Mga Pahamatngon sa tagsulat)

Ang Pagkat-on ug Pagsupak: Gamayng Tagay Mahitungod sa Pinulongan ug Literatura

Ni GRATIAN PAUL R. TIDOR

Bisaya 10 Oktubre 2018

May poetic license ang usa ka magsusulat sa literatura sa pagbalbag sa balaod kon gikinahanglan sa materyal. Ug mao kini ang nakalahi sa ordinaryong sinulat sa usa ka obra maestra.

NAGTRABAHO ko isip online content writer. Mosulat ko gamit ang tingog, estilo o pormula nga gipangayo sa kliyente. Apan lisod usbon ang naandang sinulatan, ilabi na kon dunay eskor nga kinahanglang kab-oton ug imintin. Kay kon lugson baya, usahay, makompromiso na hinuon ang trabaho.

May usa ka kliyente nga mimando nga gamiton nako ang usa ka application/add-on aron sa paghinlo sa akong artikulo. Way problema kay masipyat man gyod sa gramatika o kaha dunay di hibantayan nga typo. Ang nakaapan, lupig pa may gi-martial law ang kaestrikto sa maong application. Mohatag kinig eskor base sa sentence construction, punctuation, passive/active voice, ug uban pa. Kon wa kay sipyat ining mga butanga, dakog purohan makakuha kag 90 ngadto sa perpek nga eskor. Kay mao may gipangayo sa kliyente, akong sundon ang suhestiyon sa application aron makab-ot lang ang standard nga gikinahanglan. Ang resulta, usa ka way tatsa nga artikulo. Hinlo. Way tatsa, apan way lami basahon. Hinlo, apan way kinabuhi. Morag sinulat sa robot nga hanas moiningles.

Nganong gahisgot ko niini? Kay natandi ko kini sa pagsulat og literatura. Tinuod, importante ang gramatika sa literatura, o bisan unsang matanga sa sinulat. Apan, kon tugotan nga hulman ko ang metapora nga gigamit ni Omar Khalid, usahay baya ang sentences nga atong gamiton sa pagsulat pataka rag dasmag, morag bus nga way drayber. Kay di ba, usahay, ang imahinasyon ug hunahuna sa tawo ingon man niini? Usahay, way lohika nga gitahod. Gawasnon. Ug mao kini ang nakalahi sa literatura sa ubang sinulat diin mas angayng estriktohon kon grammatical rules na ang hisgotan. Kay baya, kon maoy gikinahanglan sa materyal, ang literatura di motahod og gramatika ug estruktura.

Apan wa ko mag-ingon ug magkonsentir nga magtira-pasagad na lang ang magsusulat. Wa ko magduso sa ideya nga di angayng kat-onon ang batadila ug uban pang angayng makat-onan kabahin sa bisan unsa nga pinulongan. Di kana mao ang tumong ning akong yanong pag-antog.

Ang bisan unsa nga pinulongan gakinahanglan og estandardisasyon. Ug kini nga estandard mamahimong mausab sa paglabay sa panahon. Bisan pa man, gipaningkamotan sa mga eksperto nga dunay estandard nga mahimong sundon sa mogamit sa pinulongan— lumad man o hinulman. Kay kon way estandard, magkasiwagkang ang agi. Ug unsa na man lang diay ang pulos sa editor kon palabyon na lang ang tanang sayop sa sinulat? Di sa tanang higayon, magpasalipod ang magsusulat sa rason nga wa siyay tahoron nga espeling o grammar.

Sa unang bahin, adunay mga eksperto ug pormalista nga nagmando nga kinahanglan ingon ana ug ingon ani ra gyod ang paggamit sa pinulongan, peryod. Sa laing bahin, may mga nag-ingon pod nga ang maong estandard minugna lang sa pipila ug wa kini magsalamin sa aktuwal nga paggamit sa pinulongan. Matod niining mga tawhana, ang pinulongan repleksiyon sa panahon ug kay kini daynamiko, mausab ug moebolb kini duyog sa sonata sa nagkausab nga kalibotan. Ang duha ka matang sa tawo ug eksperto adunay punto. Apan kinsa gyod ang eksakto? Ang tubag anaa sa pagbalanse. Ug kini lisod ug makuti nga tahas.

Ang pagsulat magdepende sa estilo, tumong ug matang sa sinulat. Kon kini pormal ba o impormal. Lahi nga sinulatan ang gikinahanglan sa legal nga dokumento, sa balita o kaha sa usa ka pormal nga sulat. Kay di ba mausab man imong tonada ug sinulatan kon magsulat kag love letter alang sa tawong naibgan? Sa samang paagi nga lahi sad imong sinulatan kon magsulat kag sugilanon, balak o nobela. May poetic license ang usa ka magsusulat sa literatura sa pagbalbag sa balaod kon gikinahanglan sa materyal. Ug mao kini ang nakalahi sa ordinaryong sinulat sa usa ka obra maestra.

Kay kon way misupak, way kausaban. Kay kon way mosupak, way pagdis-og. Kon ang tanang tawo mitahod ug nahadlok sa balaod sa gramatika ug estruktura, seguradong di matawo ang “Ulysses” ug “Finnegans Wake” ni Joyce. Kon ang tanan mahadlok masayop ug conscious kaayo sa ilang grammar ug praning kaayo sa ilang sentence structure— tingali bunga sa kaisog ug kaestrikta sa ilang English teacher kaniadto, kon English ilang gamit sa pagsulat— syur gyod ko nga di mailhan sa kalibotan ang sama sa usa ka William Faulkner. Kon metikuloso sa punctuation ug capitalization ang tanang tawo, wa tay mabasa ron nga sama kabagsik sa usa ka e.e cummings o Jose Garcia Villa. Pananglit, ang pinulongan nga gigamit sa nobelista nga si Cormac McCarthy, gisaway sa pipila kay di kuno husto ang Ininglesan niini ug lisod sabton. Apan kon misunod si McCarthy sa gitudlo sa eskuylahan kabahin sa saktong paggamit sa pinulongan, di nato mabasa ang iyang nindot kaayo nga prosa, ang iyang sinulatan nga sama kahanoy sa nagdagan nga ihalas nga kabayo. Bitaw, daghang sayop kon ang estrikta nga maestra sa English ang pabasahon. Daghang tatsa ug di hinlo. Apan pagkalami basahon.

Kon akoy papilion, mas basahon nako ang nindot kaayo pagkasulat nga sugilanon bisan pa man og aduna kini sayop-sayop sa gramatika o kaha espeling, kaysa sa hinlo ug perpekto kaayo (buot ipasabot, masunoron sa balaod) apan wa poy lami pagkasulata. Mag-unsa ang perpekto og gramatika, espeling, ubp. kon sa kahinlo niini, bakikaw na hinuon kaayo basahon? Labi na kon sugilagming, sugilanon o nobela ang gihisgotan. Kon bata ba ang nag-estorya, katuohan ba nga morag hamtong na siya manulti? Kon mag-estorya ang mga karakter, kompleto gyod diay ilang sentences? Kon estudyante ang narrator, moestorya ba siya nga sama og naglektyur siya kabahin sa literatura? Bay, hangak baya kaayo basahon kon ang sugilanon morag pirme lang gadiskurso. Adunay luna alang sa grammar lecture, ug adunay luna alang sa literatura. Ayaw patya ang literatura tungod sa imong kapraning sa grammar. Di makompromiso ang kanindot sa sinulat tungod lang sa ginagmayng teknikal nga sipyat.

Akong usbon, wa ko magduso sa ideya nga di importante ang teknikal nga aspeto sa pinulongan. Apan kon mabuta ang tawo tungod lang sa teknikal nga aspeto, ug di na niini makita ang hiyas sa usa ka obra, dihang bahina na ta maglalis, higala.

Kay di ba ang pagsulat og literatura, sama sa ubang matang sa arte, usa man ka way kahumanang proseso sa pagkat-on ug pagsupak?—

GANAHAN KA BAG-OHON ATONG SINULATAN?

Ni ERIC S.B. LIBRE

Bisaya Hunyo 27, 2018

NAKAHIBALO ba ka anang gitawag og “baybayin”? Karon ka lang kadungog? Aw, okey ra nâ. Pero basin sa dilì madugay kinahanglang masinatì ka na gyod niini aron dilì ka mahimong “illiterate”.

Unsa man gyod tuod diay ning “baybayin”? Ug nganong duna may purohan nga mahimo tang “illiterate” sa dilì madugay kon dilì ta masinatì niini?

Ang “Baybayin”

Ang “baybayin” usa ka lumadnong sistema sa sinulatan dinhi sa Pilipinas— partikular sa mga Tagalog. Sumalà sa mga tigpanukîdukî (researcher), nagtunhay ug gigamit niadtong ikatrese ngadto sa ikanapulog walo nga siglo (13th-18th century). Buot ipasabot, ang maong sistema sa sinulatan mitumaw ug gigamit na sukad niadtong walâ pa makaabot dinhi sa atoa ang impluwensiyang Islam— kay nianà na mang hinapos sa ikanapulog upat nga siglo (tuig 1390) nagsugod pagsangyaw sa Islam si Rajah Baguinda dinhi sa atong kapupud-an. Dihang nasaag dinhi sa atong kapupud-an ang mga Katsilà, mao na kini ang sistema sa sinulatan nga ilang gikahibalag. Sumalà sa gimatud-an sa mga asoy sa paring Katsilà nga si Pedro Chirino niadtong 1604 ug sa magsusulat nga si Antonio de Morga niadtong 1609, ug ingon man sa nahiposang mga kasulatan sa pagbaligyà (deed of sale) nga pinetsahag 1613 ug 1635 nga gitipigan sa University of Santo Tomas Archives, ang maong sinulatan padayong gigamit sa sayong bahin sa pagsakop na sa Espanya sa Pilipinas. Ganì, ang unang libro nga gipatik dinhi sa Pilipinas, ang “Doctrina Christiana” nga gipublikar sa mga paring Dominikano niadtong 1593 aron pagsangyaw sa Katolisismo ngadto sa mga lumulupyo, naggamit sa sinulatang “baybayin” dungan sa Kinatsilâ ug Tinagalog nga gisulat gamit ang alpabetong Latin o Romano (kining atong gigamit sa pagka karon).

Samtang si Antonio Pigafetta (kinsa kuyog sa ekspedisyon ni Fernando Magallanes dihang nasaag kini dinhi sa atong kapupud-an niadtong 1521) nagsugid nga ang mga lumulupyo sa mga dapit sa Kabisay-an dilì maantigong mosulat ug mobasa, si Miguel Lopez de Legazpi nagsulat nga sa pag-abot niya dinhi niadtong 1567 ang mga Bisayâ aduna nay kaugalingong sistema sa sinulatan. Sumalà sa gitahô sa usa pa ka Katsilà (Francisco Alcina) nianang tungà-tungà sa katuigang 1600, ang sinulatan sa mga Bisayâ ila kunong nakat-onan gikan sa mga Tagalog; pinasikad niini makaingon ta nga ang mga Bisayâ niadtong mga panahona naggamit na pod sa “baybayin” (o kahâ usa ka sinulatang nanukad sa “baybayin”).

Ang pangagpas sa mga tigpanukîdukî mao nga ang “baybayin” usa ka sistema sa sinulatan nga nasundog gikan sa gitawag og Brahmic scripts gikan sa India— lagmit pinaagi sa mga tribu sa Borneo o kahâ sa Sulawesi.

Ang maong sistema sa sinulatan gilangkoban sa napulog pito ka simbolo o karakter diin tulo ang nagrepresentar sa mga patingog o vowel ug napulog upat ang nagrepresentar sa mga katingog o consonant. Ang tulo ka patingog (vowel) nga nalakip sa “baybayin” mao ang “a”, “i/e” ug “u/o”. (Matikdi nga ang “i” ug “e” usa ra ka simbolo ang gigamit ug ingon man ang “u” ug “o”. Kini tungod tingali kay sa Tinagalog— ug labi na sa Binisayâ— walay kalainan sa paglitok talì sa “i" ug “e” ingon pod sa “u” ug “o”.) Ang mga katingog (consonant) basahon o litokon nga dunay kauban nga “a” (sama sa atong pagka karong Abakada) ug kini gilangkoban sa mga mosunod:  b, k, d/r, g, h, l, m, n, ng, p, s, t, w, y. Sa maong sistema, usa ra ang simbolo sa d (“da”) ug r (“ra”) sanglit sa Tinagalog ang “d” ug “r” magkabayloay man depende sa ilang nahimutangan sulod sa pulong.

Naggamit usab ang maong sistema og tulbok (“tuldok” sa Tinagalog) aron usbon ang paglitok sa katingog (consonant). Ang simbolong katingog (pananglitan, sa “ba”) nga butangag tulbok ibabaw niini pagalitokon o basahon na nga giparesan sa patingog (vowel) nga “i/e” (pananglitan, “bi”). Kon ang tulbok naa mabutang sa ilalom sa simbolong katingog, litokon o basahon kini nga kauban ang patingog nga “u/o” (pananglit, “bu”).

Ang usa ka mamatikdan sa mga simbolong “baybayin” mao nga mao lamay girepresentaran niini ang mga silaba o silabol nga patingog ang tumoy (pananglitan, “ba” “bi” “bu”). Sa atò pa, walâ kiniy simbolo alang sa mga silaba o silabol nga katingog ang tumoy (sama sa “ab” “ib” “ub”). Mao tingali nga dihang niabot na ang Katsilà dunay naghimog dugang nga mga simbolo aron mahulipan kining maong kakulangon sa orihinal nga sistemang “baybayin”. Pananglitan, niadtong tuig 1620 gidugang ni Francisco Lopez ang “sabat” o simbolong pormag krus nga ibutang sunod sa simbolong katingog aron wad-on ang kauban niining patingog nga “a”. Apan morag walâ kaayo kini mahimong uso. Hinuon, maoy mas gigamit ang pagbutang sa simbolong “bawas” (minus sa Iningles) sa dilì pa ang usa ka simbolong katingog aron “papason” ang kauban niining patingog nga “a”.

Ubos sa kolonyal nga pagdumalà sa mga Katsilà, ngadto-ngadtong nagkahináy ang paggamit sa “baybayin” hangtod nga hingpit na kining napadaplin sa mga hinapos nga bahin sa ika-18 nga siglo (katuigang 1700). Human sa ika-18 nga siglo, “nakalimtan” na gyod kini. Dunay duha ka mapasanginlang hinungdan niining maong “paghikalimot” sa “baybayin”. Usa mao nga gipakgang kini sa mga Katsilà— diin segun sa pipila ka sugid gipangsunog sa ubang mga prayle ang mga sinulat nga “baybayin” nga ilang hingpalgan kay kuno kini iyaha sa mga “pagano” ug “gikan sa Yawà”. Lain pa mao ang impluwensiya sa sinulatan gamit ang alpabetong Latin o Romano nga maoy gipakaylap sa mga Katsilà ug gisagop sa “edukado” nga mga indio.

Mao nga pagka karon ang kadaghanang Pilipino walâ nay kalibotan bahin sa sinulatang “baybayin”. Sagad, ang pipila nga nagpabiling dunay kahiamgo niini mao ra kadtong mga anaa sa natad sa arte ug kultura kinsa dunay espesyal nga interes sa karaang kultura sa atong kapupud-an. Naa ganì pipila nga nagagamit sa “baybayin” isip disenyo alang sa mga patík sa lawas o body tattoo. Ug dinhà sa pipila ka simbolo o logo sa ubang ahensiya sa gobyerno (sama sa Armadong Puwersa sa Pilipinas ug sa Cultural Center of the Philippines) o sa mga pundok sama sa Magdalo ug Anak Bayan makità usab usahay ang mga simbolong “baybayin” (pero ang kasagarang tawo walâ ra ganì makaalinggat niini o makatugkad kon unsa kini). Sa laktod nga pagkasulti, ang “baybayin” isip sistema sa pagsulat maingon nga patay na o ba kahâ comatose.

House Bill 1022: Pagbanhaw sa “Baybayin”

Apan kon ugaling matigayon ang pagkahimong hingpit nga balaod sa usa ka balaodon nga gidusô karon dinhà sa Ubos nga Kamara sa Kongreso, lagmit nga mabanhaw ang karaan ug nahikalimtan na nga sistema sa sinulatang “baybayin”.

Sukad pa sa ika-15 nga Kongreso niadtong 2011, aduna nay gipangdusong balaodon nga nagtinguhang himoon nga “nasodnong sistema sa pagsulat” ang “baybayin”. Sa Ubos nga Kamara, ang maong balaodon gipasiugdahan ni Kongresista (kanhi Heneral sa Kapolisan) Leopoldo Bataoil sa Ikaduhang Distrito sa Pangasinan. Samtang sa Senado ang nagpasiugda og susamang balaodon mao si Senador Loren Legarda. Ang maong duha ka balaodon nagpabiling “pending” sa ang-ang sa komite sa ika-15 nga Kongreso. Gisublì pagdusô ang duha ka balaodon panahon sa ika-16 nga Kongreso, ug mao lang gihapoy gidangatan niini ang pagpabiling “pending” sa ang-ang sa komite.

Gidusô na pod og usab niadtong 2016 ang maong mga balaodon dinhà sa kasamtangang ika-17 nga Kongreso. Sa Ubos nga Kamara, ang balaodon (House Bill 1022) nga gipasiugdahan ni Kongresista Bataoil sa kataposan naaprobahan ra gyod sa ang-ang sa komite niadtong Abril 23, 2018. Sa pikas bahin, nagpabilin pa gihapong “pending” sa komite ang katugbang niini nga balaodon (Senate Billl 433) nga gidusô ni Senador Legarda.

Sumalà sa press release gikan sa Press and Public Affairs Bureau sa Ubos nga Kamara sa Kongreso, ang House Bill 1022 o ang gisugyot nga “National Writing System Act” nagtinguhang ideklarar ang “baybayin” isip nasodnong sistema sa sinulatan sa Pilipinas ug sa ingon magpataas sa kahiamgo mahitungod niini ug pagpakaylap sa paghatag og bili sa kamahinungdanon ug katahom niini.

Segun sa maong balaodon, adunay panginahanglan sa pag-promote, pagprotektar, pagpreserbar ug pagkonserbar sa “baybayin” isip Nasodnong Sistema sa Pagsulat aron magamit kini nga heramenta alang sa kultural ug ekonomikanhong kalamboan aron pagmugnà og kaamgo, pagtahod ug garbo sa mga kabilin sa Pilipinhong kasaysayang kultural, erehinsiya, ug sa tiunay nga kailhanan sa nasod.

Kining maong balaodon gisuportahan sa Departamento sa Edukasyon (DepEd), National Commission for Culture and the Arts (NCCA) ug grupong Baybayin, Buhayin.

Kon kini nga balaodon mamahimong balaod, ang tanang tiggamâ sa lokal nga giprosesong produktong pagkaon gikinahanglan nang magbutang og “baybayin” nga marka sa putos sa ilang mga produkto.

Ingon man, ang mga yunit sa lokal nga gobyerno (LGU) gimandoan nga maglakip og “baybayin” nga sinulat dinhà sa ilang mga karatula sa mga ngalan sa dalan, mga publikong pasilidad, publikong gambalay, ug uban pang gikinahanglang karatula alang sa mga establisimento sa panerbisyong publiko sama sa ospital, estasyon sa bombero ug polis, sentrong pangkomunidad ug hawanan sa gobyerno.

Ang maong balaod magmando usab sa mga tigmantala sa pagbutang og “baybayin” nga hubad sa ngalan sa ilang mga peryodiko ug magasin.

Dugang pa, ang hingtungdang ahensiya sa gobyerno pagamandoan nga magpakaylap sa kahibalo ug kasayoran mahitungod sa “baybayin” pinaagi sa pagpang-apod-apod sa mga balasahon ngadto sa tanang ang-ang sa publiko ug pribadong institusyon sa edukasyon ug mga ahensiya ug opisina sa gobyerno ug pribado.

Ang pagprotektar, pagpreserbar ug pagkonserbar sa “baybayin” isip usa ka Nasodnong Bahandì nga Kultural (National Cultural Treasure) pagahimoong tahas sa National Council on Culture and the Arts (NCCA). Kini, uban sa DepEd, DILG, ug CHED, mao unyay magpanday sa implementing rules and regulations sa maong balaod puhon.

Angay Ba?

Dakong pangutana alang kanatò karon kon kining gidusong balaodon ni Kongresista Bataoil (ug ang katugbang niini nga gipasiugdahan ni Senador Legarda sa Senado) angay ba gyod nga mahimong usa ka hingpit nga balaod. Gikinahanglan ba natò ang ingon niining balaod? Duna bay kaayohang ikadulot ang maong balaod puhon?

Kon hinuktokan, ang maong balaodon maingon nga nagtinguhà sa “pagbanhaw” sa sinulatang “baybayin” nga pipila ka siglo na nga “mitaliwan” gikan sa inadlaw-adlawng kahimatngon ug buhat natong mga Pilipino. Subay niini, makapangutana kita: Unsa man ang kapuslanan sa ingon niining “pagbanhaw”?

Tingali, masulti natò nga maanindot ang ideya nga angay ipahiamgo og balik kanatong mga Pilipino (karon ug sa umaabot pang mga henerasyon) nga sa walâ pa kita hipandoli sa mga Katsilà (ug sa walâ pay nakaabot dinhing mga misyonerong nagsangyaw sa Islam), aduna nay sistema sa sinulatan nga nagtunhay sa pipila ka bahin sa atong kapupud-an. Ang pagtunhay sa maong sistema sa sinulatan timailhan nga ang mga lumulupyo sa atong kapupud-an niadtong panahona dili diay mga luog kondilì maingon nga sibilisado na. Ang kahiamgo sa ingon niini nga pangkasaysayang kamatuoran dakong tabang sa pagpabarog sa atong garbo isip usa ka kaliwat nga dunay kaugalingong kailhanang kultural. Busa makaingon kita nga ang balaodon ni Kongresista Bataoil morag nindot og katuyoan.

Pero, yunà diay, nganong “baybayin” man lang ang gihisgotan sa maong balaodon? Kini lang ba diay ang matawag nga lumadnong Pilipinhong sinulatan gikan sa karaang panahon? Hala ka, dilì bayâ! Segun sa mga tigpanukîdukî kalabot sa kasaysayan ug mga pinulongan, ang “baybayin” usa lang sa nagkadaiyang sinulatan nga nagtunhay dinhi sa atong kapupud-an sukad pa sa unang panahon. Ug kini gigamit sa mga dapit sa Katagalogan. Pipila sa uban pang lumadnong sinulatan sa atong kapupud-an (nga kolektibong gitawag og “suyat”) mao ang “kulitan” sa mga Kapampangan, “badlit” sa mga Bisayâ, “iniskaya”, “buhid/buid” ug “hanunó’o” sa mga Mangyan, “apurahuano” sa mga Tagbanwa, “palaw’an” sa mga taga Palawan, ug “kur-itan” sa mga Ilokano.

Ayay! Mora na pod nig sublì sa panghitabò diin ang Tagalog (ubos sa takoban nga “Pilipino/Filipino”) nahimong nasodnong pinulongan sa Pilipinas. Kon tuyò gyod sa balaodon nga mahatagan og pagtagad ang kanhiayng lumadnong mga sinulatan, nganong walâ man maapil og hisgot ang uban niini nga daghan man pod bayâ diay?

Makahinuktok pod ta nganong ang “baybayin” himoon o ideklarar man gyod isip Nasodnong Sistema sa Pagsulat sa Pilipinas? Walâ man poy probisyon sa balaodon nga nag-ingon nga “baybayin” na gyod maoy gamiton pagsulat sa mga opisina ug eskuylahan, busa nganong mahimo man ning nasodnon sistema sa pagsulat?

Lain pa, morag dakô tingaling gasto ang gikinahanglan aron nga mapatuman ang mga probisyon sa balaodon pananglit alang sa mga LGU pagbutang og “baybayin” sa tanan nilang karatula ug ingon man sa paghimo sa mga balasahon nga ipang-apod-apod aron ipakaylap ang “baybayin”. Sa pagka karon bayang bersiyon sa balaodon, walay gisulti asa maggikan ang pundong gamiton alang sa mga kalihokan sa pagpatuman niini.

Adunay mga nag-ingon nga tinuod angay lang nga mohimo ta og mga lakang aron nga dilì hingpit nga makalimtan ang karaang lumadnong mga sinulatan sa atong kapupud-an isip kabahin sa atong nasodnong kultural nga kailhanan ug kabilin. Apan ingon pod nila nga dilì man tingali kinahanglan nga magtakdà og usa ka gibansagang nasodnong sistema sa sinulatan alang sa maong katuyoan. Bitaw pod, unsa man diay pulos anang lainlaing ahensiya sa atong gobyerno nga gitahasan sa pag-amping sa atong kultural nga kabilin ug kailhanan? Unyà, naa man sab nang pribadong mga pundok nga nagatagad sa pag-atiman sa atong kultural nga kailhanan, dilì ba?

Nagkayamukat pa man ganì ta karon aning pagpalambò sa atong lumadnong mga pinulongan (pananglit, pinaagi sa MTBMLE sa DepEd), maghimo na sab tag laing labad sa ulo pinaagi aning gisugyot nga Nasodnong Sistema sa Sinulatan? Ug unsa man gyod kunoy benepisyong makuhà natò sa pagsagop sa usa ka “gibanhaw” nga karaang sinulatan isip nasodnon kintahay nga sistema sa sinulatan?

Matod pa ni Patricio Diaz sa iyang kolum sa online nga Mindanews niadtong Mayo 2, ang paghimog balaod nga maghimo sa “baybayin” nga nasodnong sistema sa pagsulat “sama ra sa pagbuhat og balaod nga magmandò sa paggamit sa bahag isip inadlaw-adlaw nga nasodnong sapot sa mga lalaki.” Nagkanayon pa gyod siya sa panak-op nga bahin sa iyang kolum, “Baybayin? Binuang! Bahag na lang.”

Dilì ingon nianà kamabulokon ang reaksiyon sa usa nakò ka higala, pero morag makapahimuot pod gihapon. Matod pa niya, “Baybayin? Mas mapuslan pa tingalig magtuon na lang tag sulat ug basag Ininsek!” (Ambot pod nganong nakasulti siya og ingon niadto?)—