Pagkorehir sa kanhi sayop nga mga espeling

Ni E.S. GODIN

Bisaya Pebrero 27, 2019

SULOD sa katuigang nangagi, nunot sa paghingusog namo sa kampanya sa estandardisasyon sa espeling, may namatikdan ming pipila ka pulong nga kanunay hisaypan ang pagtitik, way klarong espeling o kaha naglungtad sa daan nang sayop nga espeling. Giingon tang sayop tungod kay nahisukwahi o nahisupak man ang iyang panitik sa tamdanang mga Lagda sa Espeling. Ug kay nahisukwahi man lagi, nga makaguba sa lagda kon pasagdan nga maglungtad, amo kining gipiho ug gipahiuyon nga matukma base sa mga lagda.

Ania ang pipila:

disenyo, n. (Sp. diseño) design.— Kaniadto, ang maong pulong sagad ginasulat nga “desinyo”. Apan kini dakong sayop, kay sumala sa lagda, ang mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. dili man angay usbon o ilisan ang mga vowel sa orihinal nga espeling. Ug kay “diseño” man ang orihinal nga Kinatsila, nan, “disenyo” ang tukmang espeling sa Binisaya, dili “desinyo” nga maoy nauso kanhi. Hinuon, puyde pod ang “desayn” nga maoy gikan sa Iningles nga “design”.

desidir, tr. & intr. (Sp. decidir) to decide, resolve.— Sama sa “disenyo”, ang “desidir” sagad usab nga ginatitik kaniadto nga “desider” (lagmit gibase sa Iningles nga “decide”). Apan klaro nga ang pulong “desidir” usa ka pulong Kinatsila ug busa angay nga adto ipasunod sa espeling sa Kinatsila. Gawas pa, kon patumanan ugod ang kanhi “desider”, ari na pod ta mosango sa iyang derivative nga “desidido”. Kay dili ba, “desidido” may sakto, dili ang “desidedo”? Busa ang tukma, mao kini…

desidido, adj. (Sp. decidido) determined, decided

kombensi/r, v. (Sp. convencir) convince.— Kaniadto, gikalibgan namo pag-ayo kon unsa gyoy labing maayong espeling: “kombensir” ba o “kombinser”. Apan sama sa “desidido”, naa poy derivative sa “kombensir” nga “kombensido”. Dinhi, gawas nga maoy iya sa Kinatsila, nakita namo nga dili maayo nga ang “kombinser” maoy palungtaron kay mosango gyod kon ari na sa “kombinsedo”. Busa, “kombensi/r” ug “kombensido” ang haom.

korehir, v. (Sp. corregir) correct, to exact (korehian)

kompesal, v. (Sp. confesar) confess; syn. tug-an, padayag

kometir, v. (Sp. cometir) commit

konsabo, (Sp. consaber) connive.— Kaniadto pod, dugay namong gipanid-an kon unsa gyoy sakto: “konsabo” ba o “kunsabo”. Nahimo namo kining kalibog tungod kay wala pa namo mapiho kon pulong hinulaman ba gayod ang maong pulong. Kay kon dili ni pulong hinulaman, base sa lagda, angayng espelingon kini nga “kunsabo” (U sa una ug sulod nga mga silaba ug ang O anha ra sa kataposang silaba sa mga gamotpulong). Lisod masubay ang maong pulong sa mga Spanish-English Dictionary. Apan salamat kay sa kadugayan, naukayan ra nako ang Kinatsilang “consaber” nga sa ato pa, kon dunay “consaber”, nan, duna poy “consabo” nga kon espelingon sa Binisaya, angayng mga konsonante ra ang ilisan ug ipabilin ang mga vowel sa orihinal. Sa ato pa, “konsabo”.

tenedor, n. (Sp. tenedor) owner; bearer; fork.— Sagad sab ning giespeling nga “tinidor” kaniadto. Apan way lalis nga ang “tenedor” (holder/bearer) gikan sa Kinatsilang “tener”.

banggira, n. a small cubicle or space in a kitchen where dishwashing are done and/or kitchen utencels are placed.— Sagad nga “banggera” ang pagtitik niini kanhi. Apan dili pulong hinulaman ang banggira. Ang lagda nag-ingon nga ang E ug O gamiton lang diha sa mga pulong hinulaman nga ipabilin ang orihinal nga mga bokal (vowel).

tiyanggi, n. marketplace.— Kini sagad sab ginatitik nga “tiyangge”. Apan sama sa “banggira”, dili masubay nga usa ka hinulaman ang maong pulong busa, pahiuyon sa lagda, I ang gamiton sa mga pulong lumad nga Binisaya. (Kon may makapamatuod nga kini pulong gyong Kinatsila, nan, angay nga ang espeling ipahiuyon agad sa orihinal.)

Ang Day-as Sa Binisaya (2)

Ni TOMAS V. HERMOSISIMA

(Ning maong serye kanhi ni T.V. Hermosisima— gisugdan pagpagula sa Bisaya, Enero 28, 1959— iyang gihukngay ang lainlaing tamdanan sa karaang mga Bisayista kalabot sa Ortograpiyang Bisaya ug iyang gipasabot sa unsang hinungdan nga misangpot man sila pagpili ning Lagda sa Panitik nga gitamdan sa Bisaya hangtod karon. Sa gihapon, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay, mga espeling, ubp., aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)— ESG

(2) Ang Karaang Sinulatan

(Bisaya, Pebrero 4, 1959)

SA pagtambog sa sinipit (angkla) sa 1521 sa galyon nga gisakyan ni Magallanes, ang mga apohan sa sungay sa mga Sugboanon daan nang may kaalam sa pagsulat ug pagbasa. Dihay kaugalingon nilang mga titik kun alpabeto nga gikan sa Malayo. Maoy ilang igsusulat ang sipol ug magsulat sila sa lunhaw nga kawayan. Ang tudling gikan sa itaas paingon sa ubos. Ang mga tudling magsunod-sunod gikan sa wala ngadto sa tuo. (Kining kasayoran gikuha gikan sa sinulat ni Pari Delgado, ang “Historia General Sacroprofana”.) Usahay migamit usab sila sa panit kun dahon sa kahoy.

Dihay duha ka panig-ingnan sa mga titik kun abakadhang karaan sa Sugbo. Diyotay lamang ang kalainan sa mga titik. Kini nagpasabot sa paglinay-anay sa atong mga ginikanan. 

Mahimo ang pag-ingon nga usa niining duha ka abakadhan (alpabeto) gigamit ug naandan sa taga-habagatan ug ang ikaduha sa taga-amihanan. Ang usa ka dagway maoy gigamit sa usa ka gisulat nga bokabularyo nga wala ikapatik. Anaa ang mga titik (twa: Hulagway A).

(Hulagway A)

Ang ikaduhang dagway gihisgotan ni Pari Encina, usa ka Agustino. Sumala sa iyang sinulat “Arte Bisaya-Cebuano” ang mga titik sa Sugbo mao kini (twa: Hulagway B).

Sumala sa makita, ang mga karaang Sugboanon, sama sa ubang mga Pilipinhon, nanggamit tulo lamang ka bokal. Mao ang A, I, O. Ang tanang mga konsonante (katunog) paubanan gayod sa A sa pagbasa, sa ingon niini: Ba, Ca, Da, Ga, Ha, La, Ma, Na, NGa, Pa, Sa, Ta, Va, Ya.

Niining duha ka dagway maoy giilang hingpit ang gihisgotan ni Pari Encina. Dunay tulo ka bokal (patunog) ug napulog upat ka katunog.

(Hulagway B)

(Hulagway K)

Ang gisunod ni Pari Encina hapit motukma sa mga titik nga gigamit sa mga Bisayang Hiligaynon sa Panay. Sa sinulat niya nga “Arte de La Lengua Bisaya Hiliguaina de la Isla de Panay”, si Pari Mentrida nagpakita tulo ka patunog ug napulog upat ka katunog. Labot pa inay C, K ang gigamit niya. Ang basahon ni Pari Mentrida gisulat sa 1818. Busa dili malalis nga ang Hiligaynon maoy unang naggamit sa K sa tibuok Pilipinas.

Anaa ang mga karaang titik sa Panay (twa: Hulagway K).

Ang paagi sa pagsulat sa karaang Bisaya walay kalainan sa mga tabunon sa ubang dapit sa Pilipinas. Dihay tulbok kun kudlit gigamit aron pag-ilis sa A nga gisabak sa konsonante. Pananglitan: ang titik nga Ba kon tulbokan sa ibabaw, basahon nga Bi; kon ang tulbok ari sa ilawom, kadto basahon nga Bu. Ang mga titik nga Ba ug Ka kon walay tulbok sa ibabaw, basahon sa ingon niini: BAKA. Kon dunay tulbok sa ibabaw ang Ka, basahon nga BAKI. Kon may tulbok sa ilawom ang Ka, kadto basahon nga BAKU.

Dunay mga pulong diin ang usa ka litok nagtapos sa konsonante. Unsay paagi aron dili magsabak sa A ang pagbasa sa kataposang konsonante kun katunog? Sumala sa paagi ni Pari Lopez, laing prayle nga nakatuon sa karaang sinulatan, ang titik nga hitungdan kulitan ug balabag kun kurus sa ilawom. Pananglitan ang mga titik nga KA P YA. Ang titik nga KA tulbokan sa ilawom ug basahon sa PU. Ang YA butangan ug balabag sa ubos ug kini dili na magsabak sa bokal nga A. Busa ang tibuok mao ang KAPUY. Sumala sa karaang titik kini sulaton sa ingon niini (twa: Hulagway D).

(Hulagway D)

Anaa ang karaang sinulatan sa mga katigulangan sa mga Sugboanon. Ang abakadhan kun alpabeto adunay napulog pito ka titik kun letra. Mao usab ang abakadhan sa mga karaang Tagalog, Kapangpangan, Ilokano, Samarnon, ug hangtod ang mga Tagbanwa.

Alang sa mga karaang Bisaya kana igo na sa ilang mga kinahanglanon pagsulat. Apan ang dilang Bisaya dili sama sa tubig nga nagluoy. Mikuyog usab sa lakaw sa kauswagan. Gumikan sa pagkatipon kanato sa mga ugis kun mga taga-kasadpan, nausab upod ang atong paningog sa pagbungat sa pulong. Busa nausab ang Pilipinhong abakadhan sa dihang mao nay gigamit ang mga titik Romanhon.

Karon ang atong abakadhan mao kini:

Ang mga bokal (patunog): A, E, I, O, U.

Ang mga konsonante (katunog): Ba, Ka, Da, Ga, Ha, La, Ma, Na, NGa, Pa, Ra, Sa, Ta, Wa, Ya.

Nganong nalima inay sa tulo ang mga patunog?

Sa iyang sinulat “Philippine Ortography”, pinatik sa Hulyo, 1918, si Mahistrado Norberto Romualdez nag-ingon: “Sa akong pagpuyo sa ubang mga dapit sa Pilipinas, akong napanid-an nga ang mga tawo klaro nang molitok sa e ug o. Kini gumikan sa pagkadala nato sa panlitok sa mga taga-oksidental.” Sa maong sinulat gisugyot niya ngadto sa Academia Filipina ang paggamit sa lima ka bokal. Sukad niadto nagkausa ang mga Pilipinhong magsusulat sa lima ka bokal.

Ang C sa alpabetong Kinatsila giilisan sa Pilipinhong K. Ingon man ang V (karaang U alang sa diptonggo) gipulihan sa W, nga konsonante.

Ang karaang Bisaya, sama sa ubang mga karaang Pilipinhon, walay R. Kining titika nahidugang sa atong abakadhan gumikan sa mga Katsila. Tungod sa mga Katsila, karon aduna nay mga pulong Binisaya nga adunay R. Ang mga Katsila ugod gilisdan sa paglitok sa D. Ang mga pulong nga Da, kabukidan, kadaan, ubp. gilitok nila nga Ra, kabukiran, karaan. Sanglit ang pinulongan molambo pinaagi sa kagamitan, duna na tay mga pulong may R. Busa ang R nahimong tipik ug kabahin sa atong abakadhan.

(MAY SUMPAY PA)

Ang Pagsulat Masayon Kaayo

Ni EUSTAQUIO GONZALEZ

Kanhi pangulo sa mga mantalaan: Bag-ong Kusog, Mag-uuna, Star, Public Opion, Ang Katarungan

(Kining maong sinulat unang napatik kanhi sa Bisaya sa Enero 28, 1935. Subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan diyotay— mga espeling, ubp.— aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)—ESG

(PAHIMANGNO:-- Nia gimantala namo usa ka sinulat sa usa ka sakop sa Akademya Bisaya kanhi sa walay pagkalawat sa tanang bahin sa iyang mga hunahuna.—PANGULO.)

DUHA na ka hinungdanong sinulat ang nahimantala sa mga tudling sa inila ug binasang mantalaan BISAYA nga naghisgut mahitungod sa lainlaing lagda ug paagi aron sa paghingpit sa atong pinulongan; ang nahiuna mao ang kang Delegado Paul Gullas nga naghatag pipila ka sumbanan sa pagsulat sa pinulongang binisaya ug ang usa usab ang kang G. Rafael Bautista nga nagtiwas nga aron sa kalampusan sa maong mga lagda kinahanglan ang usa ka akademya nga binisaya sa mga inilang bisayista.

Kanhi sa pangulo pa ako sa “ANG MAG-UUNA” (El Precursor) ug unya sa BAG-ONG KUSOG (Nueva Fuerza), mga mantalaan sa Sugbo, nahisakop ako sa gitukod kanhi ni G. Jose Vaño nga Akademya Bisaya. Uban sa mga sakop sa maong kapunongan mao si anhing Dionisio Jakosalem, Pari Jose Ma. Cuenco, Manlalaban Cayetano Villamor, Uldarico Alviola, GG. Antonio Kiyamko, Pio Kabahar, Cesar Sotto, Temestocles Rosales, Rep. Vicente Rama, ug uban pang mga magsusulat nga sugboanon nga dili ko na madumduman ang ilang mga ngalan.

Makadaghan kami magkamiting ug hangtud karon dili pa nako hikalimtan ang daghang hinungdanong butang nga among pagakahisgutan sa maong Akademya. Apan sa takulahaw lamang nahanaw ang maong kapunongan.

Ang unang mga buhat sa maong kapunongan nakatukma kaayo sa mga hunahuna ni G. Rafael Bautista kay may gikauyonan man kami nga mga ispiling sa lainlaing mga pulong nga ipagamit sa mga mantalaan nga among gipangulohan. Kon nagpadayon pa unta kadtong maong kapunongan, hayan dili na kaayo dakung gimbuhaton karon ang paghingpit sa atong binisaya, kay may mga 16 ka tuig na tingali hangtud karon sukad sa pagkatukod sa maong namatay nga Akademya Bisaya.

Ang mantalaan nga wala gayud mosunod niadtong pipila ka lagda nga among giuyonan mao ang “Ang Kagubut” ni Hal. Filemon Sotto. Pananglit, gikauyonan namo sa Akademya nga ang pulong “akong,” sulaton gayud sa akong ug dili na ingnon nga “ako’ng”, apan si Momoy Sotto nagpadayon gayud sa iyang pagbutang mga apostrophe (’) sa mga pulong imong, akong, unsay, ug uban pa. Pananglit, kadaghanan kanamong mga sakop sa Akademya, sa among mga sinulat sa mga mantalaan nga among gipangulohan, maoy gamiton namo ang titik “K” ug dili ang titik nga “C”, apan si Pari Cuenco sa iyang mga sinulat kanhi nga binisaya sa iyang “El Boletin Catolico” wala gayud siya mobiya sa “C” ug sa tanang mantalaan sa siyudad sa Sugbo ang “El Boletin Catolico” maoray nahilahi kanhi. Apan gitalikdan ni Pari Cuenco ang paggamit sa “C” karon sa iyang mantalaang “ATONG KABILIN” ug misunod na siya sa ispiling nga gigamit karon sa mga mantalaang binisaya.

Ako uyon kaayo sa mga hunahuna sa mga magsusulat Hal. Paulino Gullas ug Rafael Bautista nga kinahanglan atong sabutsabutan kining atong binisaya, kay aron sa ingon niana adunay “uniformity” ang atong mga ispiling ug kwestiyon sa pagbutang sa mga “apostrophe” ug mga “guion”.

Apan ang akong buot unta unahon mao ang pagbuhat sa mga lagda sa mga magsusulat nato karon. Ang lagda nga buot ko nga masulat unta sa atong mga bantugang magsusulat sa binisaya, ingon sa mga Hal. Vicente Sotto, Vicente Rama, Paul Gullas, Elpedio Rama, Pio Kabahar, Antonio Kiyamko, Flaviano Boquecosa, F. Tecson, ug uban pa nga nanagpangulo mga mantalaan mao ang MGA BUTANG NGA ANGAY HISGUTAN UG ANGAY IPATIK SA MGA MANTALAAN.

Akong ginganlan kining mga tawhana nga angayan unta maoy managsulat sa maong mga lagda kay sila batid na man ning mga buhata ug sila makadaghan na man usab makabasket sa libo ka libong mga sinulat nga walay unod nga mapadala sa ilang kamantalaan nga ipamantala. Apan bisan pa gani ning batasan sa mga pangulo nga mao ang paghulog sa “waste basket” sa mga sinulat nga walay unod, walay ulo ug walay tiil, daghan gihapong mga sinulat nga atong himay-ungan nga manggula sa panid sa mga mantalaang binisaya nga walay ulo ug walay tiil. Mao kana ang giingon ko sa akong ulohan, nga masayon kaayo ang pagbirisbiris; labing masayon pa gayud ang pagtuman sa mga ispiling kon adunay ipatuman sa pangulo. Ang malisud mao ang paghatag ug unod sa sinulat nga atong mahimantala sa mantalaan. Pagkadaghan kaayong panahon nga giusikan ning ubang mga kugihang tigsulat sa mga mantalaang binisaya ug kadaghang mga tudling sa mantalaan usab nga nausik nga sa kapi unta maoy mahimutang ang mga sinulat nga undanon ug matulon-anon, manggula na hinoon ang pulos dahon, hangtud nga dili nato hibaloan kon hain magtago ang bunga nga maoy gikinahanglan nga kan-unon sa atong utok ug kalag. Apan dili nato mabasul ang tagsulat, kay unsaon ta man kon mao day kinutoban sa iyang utokan. Ang angayan lagi unta mao nga ang atong mga utokang magsusulat, maoy maghimog mga lagda sa ngadtongadto aron da usab intawon ang atong mga apisyonawo sa pagsulat makakat-on kon unsay mga butang nga angay itabi sa mga tudling sa kamantalaan.

Si G. Leod Salazar naghisgut mahitungod sa mga sugilanong binisaya, unsaon sa paghan-ay aron adunay lami ang sugilanon. Mao kanay mga lagda nga gikinahanglan nato G. Salazar. Buot ko nga imo pa untang dugangan ang maong mga lagda. Nakasugod na ikaw, apan wala pa nimo matiwas.

Ang labing dakung butang nga gihatagan nimog “importancia” mao ang mga “style”. Kini maayo, dalayegon ug hinungdanon. Apan usa lamang kini ka bahin. Kini mao man lamang ang paagi sa pagbalay. Ikaw G. Salazar himatngonan ko nga makadaghan ikaw maggama sa mga matahum nga sugilanon ug uban pang mga sinulat. Badlongon usab unta nimo kanang ubang mga modernong magsusulat. Ambut kon nahisubay ba sa bag-ong mga “style” nga manggula kanang mga “unod’ nga dunot sa mga bag-ong sugilanon karon. Daghang mahilas, “suggestive,” ug makahatag dautang hulagway sulod sa atong handurawan.

Ang mga sinulat ni Hal. Paulino Gullas mahitungod sa kauswagan sa pinulongang binisaya nagpadayon pa hangtud karon apan paabuton ta nga sanglit siya nahimutang na man sa tudling sa “seniors” sa atong mga magsusulat sa binisaya, mahimutang unta unya sa mga sinulat ang mga mahinungdanong lagda.

Ang akong ibilin nga hunahuna sa akong mga kaubang magsusulat mao kini: Hinungdanon kaayo nga adunay atong “uniformity” sa paagi sa pagsulat sa binisaya; apan labing hinungdanon ang pagtudlo pag-una kon unsay mga butang nga angay ibatbat sa mga tudling sa mantalaan.—

(Mamatikdan nga sila kaniadto nanag-spell pa sa ingon niini: "hisgut, kalampusan, madumduman, hangtud, ispiling, gayud, kagubut, dakung, malisud, matulon-anon, hinoon, kan-unon, mabasul" ug daghan pang uban nga nahisukwahi sa gigamit karon nga pinasubay na sa Lagda sa Espeling ilabi na sa tukmang paggamit sa U ug O. Nagpasabot nga sila kaniadto wala pa gyoy klarong gitamdan nga sumbanan.)--ESG