Mga pulong minubo o linaktod

Ni E.S. GODIN Bisaya Mayo 28, 2008 KITANG katawhan mahiligon kaayong mopamubo (shorten) o mopalaktod sa litok sa mga pulong pahiuyon sa estilo ug uso o kaha pagpasayon sa paglitok nga dili bikil sa dila. Bisan sa ubang pinulongan anaa usab kining pagmubo, pananglit sa "because" nga gihimo na lang "coz", ubp. Sa Binisaya, may duha ngadto sa tulo ka pulong nga gimubo o gilangkob aron paglaktod sa litok. Kini pagasulaton nga sumpay o usa na lang ka pulong (one word) sanglit lisod man hisabtan kon ibulag ang letra o silabang gilaktod paglitok. Pananglit, ang pulong "ayaw", hisabtan pa ba kon sulaton na lang "ay"? Ania ang pipila nga akong nahagpat: akoy (ako ing)— Akoy nagkaon sa saling bahaw dihas lamesa ana (niana /ingon niana)— Sama ana ron, unsaon pa nimo pag-adto nga gauwan man! Aw, sige, ana na lang. ani (niani)— Unsaon ta man ani nga ngitngit man! awa (tan-awa)— Awa na nuon na ron. aybya (ayaw baya)— Aybya mo pangutot, ha! aybyag (ayaw baya og)— Aybyag lakaw kon di pa ko maabot. aygyod (ayaw gayod)— Aygyod paglakaw. aygyog (ayaw gayod og)— Aygyog kaon ana. ayko (ayaw ko)—Ayko ilara, Syo! aykog (ayaw ko og)— Aykog samoka, Ga, ha! aylag (ayaw lang og)— Aylag adto, Dong. aylang (ayaw lang)— Aylang paglakaw. aymig (ayaw kami og)— Aymig pakan-a anang pan-os. aymog (ayaw kamo og)— Aymog lakaw kon way pamahaw. ayna (ayaw na)— Ayna lang to bayri. aynag (ayaw na og)— Aynag usab, ha! ayni (ayaw kini)— Ayni palabya, Pre, kay tagsa ra ni mahitabo. aynig (ayaw kini og)— Aynig abseni, Pre. ayno (ayaw kuno)— Ayno pag-adtog gabii. aynog (ayaw kuno og)— Aynog kaon kon di siya maabot. ayra (ayaw ra)— Ayra god paglangas dinha. ayrag (ayaw ra og)— Ayrag pabadlong, god! dik-a (dili ka)— Dik-a patuo!dik-o (dili ko)— Dik-o moadto, uy! dim-an (dili man)— Dim-an sad sila mangadto. dim-i (dili mi / dili kami)— Dim-i kaadto kon dik-a moadto. din-a (dili na)— Aw, din-a lang. ingana (ingon niana)— Ingana man gyod nag mahubog bataa. inganaon (ingon anaon)— Inganaon pagluto og humba. ingani (ingon niani)— Ingani man pirme ilang sud-an. ingato/inato (ingon niadto)— Ingato baya ilang balay. ingini (ingon niini)— Di ingini ilang kahimtang, uy! ini (niini)— Sama ini kadako ilang balay. kato (kadto)— Kato diayng ila ni Undo, ingani man pod. katong (kadto nga)— Katong buanga to nga gadako lang mata. marika (umari ka)— Marika ka ra, Inday. mayna (maayo na)— Mayna kaayo ni ipares sa bahaw. maynana (maayo niana)— Maynana idespatsar na lang. maynani (maayo niani)— Maynani ibaligya gyod. maypa (maayo pa)— Maypa tuod. saman (unsa man)— Saman, sugot mo? samay (unsa man ing)— Samay dugayan god! siyay (siya ing)— Siyay nagkawat sa akong bawon. wam-an (wala man o wala na man)— Wam-an kahay problema? wam-ay (wala man ing)— Aw, wam-ay misupak. wan-a (wala na)— Wan-a man kaha, larga na. wan-ay (wala na ing)— Wan-ay lain? uska (usa ka)— Nalimtan nuon namo ang uska sakong bugas. silas (sila si) Nangadto silas Tomas ug Paeng sa Sugbo. Kining mga pulonga magamit kaayo labi na diha sa karakterisasyon o pagpakita og kaakto sa hitabo. Pipila lamang kini ug lagmit may daghan pa kon libwason gayod pagsiksik. Angay Timan-an: Kiniy usa sa mga hinungdan nga dili gayod angay butangan og apostrope ang mga pulong gitapo o gihugpong (contract) o giwagtang (omit) pagtimaan sa mga letrang nawala o nadugang sama sa gisagop nga estandard sa ubang pinulongan. Labihang daghana niini diha sa Binisaya ug busa ang paggamit sa apostrope, gawas nga makahatag nag kalaw-ay sa panan-aw, lagmit pa nga makamugna lang nuog inkonsistensi.

Bokabularyo sa mga Numero sa Binisaya

Ni E.S. Godin Bisaya, Mayo 14, 2008 NIA ang gisugyot nga standard nga paagi sa pagtitik sa mga numero o pang-ihap sa Binisaya: baynte, n & adj. (Sp. veinte) twenty * baynte uno, baynte dos – twenty one, twenty two. Syn. kawhaan katorse, n & adj. (Sp. catorce) fourteen. Syn. napulog upat kinse, n & adj. (Sp. quince) fifteen. Syn. napulog lima kinyentos, n & adj. (Sp. quinientos) five hundred * kinyentos nuybe – five hundred nine. Syn. lima ka gatos kuwarenta, n & adj. (Sp. cuarenta) forty * kuwarentay kuwatro – forty four. Syn. kap-atan kuwatro, n & adj. (Sp. cuatro) four. Syn. upat kuwatrosentos, n & adj. (Sp. cuatrocientos) four hundred * kuwatrosentos diyes – four hundred ten. Syn. upat ka gatos desinuybe, n. & adj. (Sp. diecinueve) nineteen. Syn. napulog siyam desiotso, n. & adj. (Sp. dieciocho) eighteen. Syn. napulog walo desisayis, n. & adj. (Sp. dieciseis) sixteen. Syn. napulog unom desisiyete, n. & adj. (Sp. diecisiete) seventeen. Syn. napulog pito diyes, n & adj. (Sp. diez) ten. Syn. napulo or napu dos, n & adj. (Sp. dos) two. Syn. duha dose, n & adj. (Sp. doce) twelve. Syn. napulog duha dosentos, n & adj. (Sp. doscientos) two hundred. Syn. duha ka gatos duha, n & adj. (Sp. dos) two. also (see) dos gatos, n & adj. (Sp. cien) hundred. * usa ka gatos ka pesos – one hundred pesos lima, n & adj. (Sp. cinco) five. also (see) singko mil, n & adj. (Sp. mil) thousand * mil kinyentos – one thousand five hundred. Syn. libo milyon, n. (Sp. million) million * napulog lima ka milyon or kinse milyones and/or kinse ka milyon – fifteen million napulo, n & adj. (Sp. diez) ten. also (see) diyes nobenta, n & adj. (Sp. noventa) ninety * nobentay nuybe – ninety nine. Syn. kasiyaman nuybe, adj. & n. (Sp. nueve) nine. Syn. siyam nuybesentos, n & adj. (Sp. novecientos) nine hundred * nuybesentos kinse – nine hundred fifteen. Syn. siyam ka gatos onse, n & adj. (Sp. once) eleven. Syn. napulog usa otsenta, n & adj. (Sp. ochenta) eighty * otsentay otso – eighty eight. Syn. kawaloan otso, n. & adj. (Sp. ocho) eight; a cardinal number seven plus one. Syn. walo otsosentos, n & adj. (Sp. ochocientos) eight hundred. Syn. walo ka gatos pito, n & adj. (Sp. siete) seven. also (see) siyete sayis, n & adj. (Sp. seis) six. Syn. unom saysenta, n & adj. (Sp. sesenta) sixty * saysentay sayis – sixty six. Syn. kan-oman saysentos, n & adj. (Sp. seiscientos) six hundred. Syn. unom ka gatos setenta, n & adj. (Sp. setenta) seventy * setentay siyete – seventy seven. Syn. kapitoan setesentos, n & adj. (Sp. setecientos) seven hundred. Syn. pito ka gatos singko, n & adj. (Sp. cinco) five. Syn. lima singkuwenta, n & adj. (Sp. cincuenta) fifty. * singkuwentay singko – fifty five. Syn. kalim-an siyam, n & adj. (Sp. nueve) nine. also (see) nuybe siyete, n & adj. (Sp. siete) seven. Syn. pito traynta, n & adj. (Sp. treinta) thirty * trayntay tres, trayntay kuwatro – thirty three, thirty four. Syn. katloan tres, n & adj. (Sp. tres) three. Syn. tulo trese, n & adj. (Sp. trece) thirteen. Syn. napulog tulo tresentos, n & adj. (Sp. trescientos) three hundred. Syn. tulo ka gatos tulo, n & adj. (Sp. tres) three. also (see) tres una, adj. (Sp. uno) first, prime uno, n & adj. (Sp. uno) one. Syn. usa unom, n & adj. (Sp. seis) six. also (see) sayis upat, n & adj. (Sp. cuatro) four. also (see) kuwatro usa, n & adj. (Sp. uno) one. also (see) uno walo, n & adj. (Sp. ocho) eight. also (see) otso

Ang Latib Sa Binisaya

Nazario D. Bas Bisaya; Mayo 15, 1991 ADUNAY mga pulong sa Binisaya nga mausab ang kahulogan kon sal-otan sa latib (hyphen) (-). Gitawag og giyon sa Kinatsila, ang latib maoy puntuwasyon nga mahimo tingaling ilhon nga katipik sa atong abakada. Kon walay latib nga isal-ot, unsaon man pagbasa, pag-ila ug pagsabot, pananglit, niining duha ka pulong: mangil-ad ug mangilad? Aniay pipila lamang ka popular nga Binisaya nga magkinahanglan sa hyphen aron masayran ang buot ipasabot. Aron matataw ang kalainan, parehong may tugbang Iningles ang may latib ug ang walay latib. Duna pa tingaliy daghang sama niining mga pulonga kon libwason ang pag-research sa atong pinulongan. bag-ang, dakong ngipon (molar) – bagang, baga nga (thick). bag-on, himoong baga (to make thick) – bagon, kotse sa tren (railway coach); bagon, (ba’gon), tanom nga mokatay (vine). balak-an, kabalak-an (to worry) – balakan, padunggon o sulatan og balak (to recite or write a poem). bana-bana, dili tinuod nga bana (not the real husband) – banabana, tantiya, kalkula (estimate). ban-og, bang-og, lang-og; baho (stench) – banog, langgam manunubad, kauban sa tikwi (hawk). bat-ang, dapidapi (hip) – batang, gapo, pinutol sa punoang kahoy o troso (a piece of log or driftwood); bata nga (a child that). bay-ad, bantang, tiso (erect; upright) – bayad, pagbayad (pay, payment). bun-i, bugais (ringworm) – buni, magbuni, magtambak (to fill up a digging or excavation). kas-a, kausa (once) – kasa, balay (house); kasa, pusta (wager). kaw-ang, haw-ang (vacuum) – kawang, anugon, sayang (in vain). kip-ot, hiktin (narrow) – kipot, mokipot, molahos (to proceed without delay). dag-om, itom nga panganod (raincloud) – dagom, alpiler, aguha (needle). dag-on, daogon (to win) – dagon, tangil, habak (amulet). dal-og, walog (valley) – dalog, dawog, dangog (slippery). dap-ig, dip-ig, simpig, sandig (to lean) – dapig, laban, abin (to favor; defend). dul-ang, hapit (almost) – dulang, duwang (a wooden basin). dul-og, dulhog, tugbong (descend; go down) – dulog, pagdulog (to sleep together). dul-ong, tumong (to go towards; to aim at) – dulong, prowa; atubangan (bow of a ship or boat; the front part of a vehicle). gilay-on, kahalayo, distansiya (distance) – gilayon, dayon, dihadiha (immediately). lab-ang, lat-ang, laktaw (skip; interval) – labang, tabok (to go across; to cross). lak-ang, sal-ang, kal-ang (gap; spacing) – lakang, bikang (step; stride). lan-og, lang-og, nanimahong dunot (fetid; putrid) – lanog, tunog; lagingling (sound; echo). lat-ang, lab-ang, laktaw (interval; space between) – latang (lata nga), layot, sobrang pagkahinog (overripe). law-ay, hilas; biga-biga, paulag (obscene, indecent; porno) – laway, luwa; ilob (saliva; spittle). lung-ag, pagluto (to cook; boil) – lungag, bangag (hole). luy-a, iglalamas (ginger) – luya, maluya; huyang, kulang sa kalagsik (weak; tired, to become tired). mangil-ad, bati, laksot; daotan (bad, no good; ugly) – mangilad, manghukhok, manuwitik (to swindle). pak-ang, pak-an nga, may pako (winged) – pakang, hapak; lambos (to beat; batter, pummel). pang-os, magpang-os, paakon ug usapon, sama sa magpang-os og tubo (to bite and chew, as in biting and chewing sugar cane) – pangos, pawot, gadlas, garas (bruise; abrasion). pat-ak, magpat-ak, maduhig, mapuno sa mansa (smeared; splattered with dirt) – patak, tulo, (drip, drop, trickle). pat-ol, idat-ol (to lay upon) – patol, sakit nga patol, epilepsiya (epilepsy). pay-ag, mapay-ag, mapayhag; maguba, magun-ob (to destroy or be destroyed; to ruin or be ruined) – payag, gamayng balay nga pawod (a nipa hut). pik-on, pikoon; bawogon; pil-on (to bend; to fold) – pikon, daling masilo (easily piqued or irritated). pug-on, puga, pugaon; pug-an sa tubig o likido o duga (to squeeze to get rid of water or liquid; to squeeze to produce juice) – pugon, lutoanan, hudnohan (oven). pul-ong, pung-ol, pagtibtib sa tumoy sa sanga sa tanom (to prune; lop off) – pulong, pamulong, sulti (a word). sab-ong, isab-ong, isab-it (to hung) – sabong, pagsabong, away sa manok (a fight among fowls). Note: sabong is distinguished from bulang (buwang) which is a real cockfight, and a cockpit is called bulangan (buwangan). sal-ot, isal-ot, isukip, isuksok (to insert; interlope) – salot, sawot, masalot, masawot, masusot, mapugngan ang pagtubo o pagdako (to retard growth of; be retarded in growing). sang-ay, sanglay, sambilay (to carry across the shoulder; to sling) – sangay, tokayo (namesake). saw-a, saloa, lihok sa pagsalo (to catch) – sawa, dakong bitin (python). saw-an, salohan (to eat with someone) – sawan, tupay; himbig, bikog (spasm). sul-ong, sugmat; bughat, mobalik ang sakit (to suffer a relapse) – sulong, pagsulong, mosulong (to attack; challenge). tab-ang, lad-ang, kulang sa templa o lami (tasteless); tubig tab-ang (fresh water) – tabang, hinabang (aid; help); tabang, motabang (to assist). tab-on, taob, taobon, dako ang dagat, sunggat sa hunas (high tide) – tabon, takob, taklob (lid, cover); tabon, tabonan (to cover). tak-al, kang-a (partly open, ajar) – takal, takos; sukod (a unit of measurement). tag-ana, lihok o sugo sa pagtag-an (to guess) – tagana, hikay, andam; gahin (something ready or prepared; allotment). tag-as, kapin sa usa nga taas, plural sa taas (long, tall; modifying plural objects) – tagas, tagak, hulog (fall, falling, fallen) – dahong tagas (falling leaves). tuk-on, tuok, tuokon; tuklo, tukloon (to straggle); tuk-on, tuka, tukaon (to peck) – tukon, gamayng bulos kawayan nga igtutulod sa balsa o sakayan (a pole). tul-on, tulo, tuloon, pil-on katulo, bahinon sa tulo (to make 3 times, to multiply or divide by 3) – tulon, lamoy (to swallow). tung-an, patung-an (to stay in a middle or center of) – tungan, tuhog, igtutuhog sa aslonon o igsusugba (a tapered bamboo pole for roasting pig; a skewer for broiling or grilling). tun-og, hamog, kamig nga huyuhoy (a cold, chilly breeze) – tunog, tingog, paningog, lanog (sound). ub-an, uboan, kabay-an o patongan nga mag-ubo (to lie on someone or something in a prone position) – uban, kuyog (companion); uban, mouban, ubanan (to accompany); uban (u’ban), puting buhok (gray hair). ut-ot, maut-ot, mahurot, mahapay (to be depleted; to become bankrupt) – utot, hangin gikan sa lubot (fart).

Reaksiyon sa "Sagad nga mga Sayop sa mga Magsisibya, mga Tigbalita ug mga Komentarista"

(Dili pa lang dugay may nadawat kaming sulat-reaksiyon kalabot sa sinulat-hinikay ni G. Dela Serna (mabasa sa ubos) nga napatik sa Bisaya kaniadtong Pebrero 13, 2008. Ania ang sulat:) Mr. Edgar Godin Associate Editor Bisaya Magasin Bay Edgar, Nahimuot gyod ko sa artikulo ni Lorenzo M. dela Serna "Sagad nga mga Sayop sa mga Magsisibya, mga Tigbalita ug mga Komentarista", Bisaya Pebrero 13, 2008 kay nasayop man pod siya. Sa Kinatsila, duhay kahulogan sa ‘Señor’ ug ‘Señora’. Kon bahin sa relihiyon, ang buot ipasabot sa ‘Señor’ mao ang ‘Lord’, dili ‘Mr.’; ug ang buot ipasabot sa ‘Señora’ mao ang ‘Lady’, dili ‘Mrs.’ Busa: ‘Señor Jesus Cristo’ – ‘Lord Jesus Christ Nuestra Señora Virgen de la Regla – Our Lady Virgin of the Rule The Lord be with you – El Señor sea con vosotros – Ang Ginoo maanaa kaninyo Bless us o Lord – Bendiga nos Señor – Panalangini kami Ginoo Our Lady of Fatima – Nuestra Señora de Fatima – Mahal nga Birhen sa Fatima. Best regards, Manuel Lino G. Faelnar Director, DILA Philippines Foundation, Inc. (Defenders of the Indigenous Languages of the Archipelago) E-mail: manuelfaelnar@gmail.com

Sagad nga mga Sayop sa mga Magsisibya, mga Tigbalita ug mga Komentarista

Hinikay ni LORENZO M. DE LA SERNA Lapulapu City SAYOP: Human nadunggaban -- TUKMA: Human madunggabi SAYOP: Human nahulog -- TUKMA: Human mahulog SAYOP: Human gisumbong -- TUKMA: Human isumbong SAYOP: Human gikulata -- TUKMA: Human kulataha SAYOP: Human gidakop -- TUKMA: Human dakpa SAYOP: Human gipusilan -- TUKMA: Human pusila / mapusili SAYOP: Human gipabuthan -- TUKMA: Human pabuthi SAYOP: Wala nadunggaban -- TUKMA: Wala madunggabi SAYOP: Wala napusilan -- TUKMA: Wala maigo sa pusil / mapusili SAYOP: Wala nahulog -- TUKMA: Wala mahulog SAYOP: Wala gisumbong -- TUKMA: Wala isumbong SAYOP: Wala gikulata -- TUKMA: Wala kulataha SAYOP: Wala gidakop -- TUKMA: Wala dakpa SAYOP: Mga kaigsoonan -- TUKMA: Mga igsoon / Kaigsoonan SAYOP: Mga kabataan -- TUKMA: Mga bata / Kabataan SAYOP: Mga kapolisan -- TUKMA: Mga polis / Kapolisan SAYOP: Duha ka mga tawo -- TUKMA: Duha ka tawo SAYOP: Lima ka mga babaye -- TUKMA: Lima ka babaye SAYOP: Unom ka nga rebelde -- TUKMA: Unom ka rebelde SAYOP: Pito ka mga buok -- TUKMA: Pito ka buok SAYOP: Pipila ka mga sundalo -- TUKMA: Pipila ka sundalo SAYOP: Pipila ka mga konsehal -- TUKMA: Pipila ka konsehal SAYOP: Pipila ka mga butang -- TUKMA: Pipila ka butang SAYOP: Mahimo sa pagdunggab -- TUKMA: Midunggab SAYOP: Mihimo sa pagpahigayon -- TUKMA: Mipahigayon SAYOP: Mihimo sa pagkompesal -- TUKMA: Mikompesal SAYOP: Mihimo sa pagkuha -- TUKMA: Mikuha SAYOP: Mihimo sa pag-adto -- TUKMA: Miadto SAYOP: Gikan kang -- TUKMA: Gikan ni SAYOP: Alang ni -- TUKMA: Alang kang SAYOP: Mag-unsa ka ngadto? -- TUKMA: Mag-unsa ka didto? SAYOP: Nagpaabot sa imo (sa imong unsa?) -- TUKMA: Nagpaabot kanimo / nimo SAYOP: Naghulat sa ila (sa ilang unsa) -- TUKMA: Naghulat kanila / nila SAYOP: Naglagot sa imo (sa imong unsa?) -- TUKMA: Naglagot kanimo / nimo SAYOP: Nagtan-aw sa iya (sa iyang unsa?) -- TUKMA: Nagtan-aw kaniya / niya SAYOP: Ilado (Spanish, dagom nga nagtangag og hilo) -- TUKMA: Inila / Bantogan SAYOP: Asa gikan -- TUKMA: Diin gikan / Asa paingon SAYOP: Asa si Gloria -- TUKMA: Hain si Gloria / Asa si Gloria paingon SAYOP: Asa gibutang -- TUKMA: Hain / Diin ibutang SAYOP: Sa may Barrio Luz -- TUKMA: Sa Barrio Luz SAYOP: Dapit sa Barrio Luz (May and Dapit indicate distance from/near the point of reference) -- TUKMA: Sa Barrio Luz SAYOP: Basin pag gikawat (Basin denotes wish; not fear, apprehension) -- TUKMA: Tingalig gikawat SAYOP: Suspetsado nga wala mailhi (How can you suspect a person whose identity is unknown?) SAYOP: Giserad-an -- TUKMA: Giserhan SAYOP: Mintinar -- TUKMA: Mantener SAYOP: Submitir -- TUKMA: Sumiter / Tugyan SAYOP: Bata nga apohan ni -- TUKMA: Apo (Grandchild) SAYOP: Tigulang nga apo ni -- TUKMA: Apohan (Grandparent) SAYOP: Gioktaba sa usa ka tuig (Octava means Eight. Postponed to 8 days only) SAYOP: Pinakadako (Tagalog superlative) -- TUKMA: Kinadak-an / Labing dako SAYOP: Pinakagamay (Tagalog superlative) -- TUKMA: Kinagamyan / Labing gamay SAYOP: Sr. Santo Niño (Mr. Holy Child?) -- TUKMA: Santo Niño SAYOP: Sr. Santa Cruz (Mr. Holy Cross?) -- TUKMA: Santa Cruz SAYOP: Ibutang ngadto -- TUKMA: Ibutang didto SAYOP: Nuestra Señora Birhen de la Regla (Our Mrs. Virgen of the Rule?) -- TUKMA: Birhen de la Regla SAYOP: Barangay Poblacion sa Opon (A poblacion canot be converted into a barangay) -- TUKMA: Barangay Opon SAYOP: Tulay sa Opon (Tulay means bridge; Muelle Osmeña is not a bridge but a wharf or port: pantalan / dunggoanan SAYOP: Isda nga Lapulapu (Cebuano name for the fish is pugago) SAYOP: Viva! Sr. San Agustin (Long live, Mr. San Augustine?) -- TUKMA: Viva! San Agustin

Ang pulong kadaghan masaypi pagsulat

Tingali usa ka sa nakamatikod sa lainlaing pagkasulat sa ngalang Lapulapu (usahay may haypen, apan usahay sab wala) sa lainlaing mga basahon, mga peryodiko, plakard, baner, karatula ug hangtod gani sa mga dokumento. Kini balewala lamang sa uban, apan alang sa pipila nga metikuloso, kini nakahatag kalibog kon unsa ba gayoy saktong espeling kun paagi sa pagsulat niini-- may haypen (-) ba, o wala. Kining maong kalibogang butang amo nang nasulbad sa magasing Bisaya partikular sa pagsulat sa Binisaya. Apan di tiaw ang akong kalipay dihang usa ka higala, si G. Lorie dela Serna, mipadala kanako (sinukip sa iyang tampo alang sa Bisaya) di pa dugay, og usa ka tarheta sa pangampanya nga nagkanayon: "STOP putting a hyphen in the name Lapulapu. It's not necessary; it only makes the name fishy and silly!" -- Mactan Heritage Foundation Nalipay ko tungod kay nahitukma kini sa gikalagda namong sumbanan sa pagsulat sa mao ug susamang mga pulong. Salamat sa Mactan Heritage Foundation sa maong pangampanya. Palihog tan-awa (iklik) ang "Lagda sa Espeling" kansang link anaa ning atong saydbar (sa tuo).

Tubag Sa Sinulat ni G. Rafanan: "Unsay Angayng Gamiton?"

E.S. GODIN Abril 28, 2004 Bisaya DALAYGON ang pagpakabanang gipakita ni G. Gumer M. Rafanan sa iyang sinulat nga napatik sa gula Pebrero 11, 2004 ning Bisaya nga nagtumong sa kalibogang mga pulong nga matod pa niya, "Maglibog ko kay mag-usab-usab ang spelling." Tinuod ang giingon ni Ginong Rafanan nga may mga higayon nga nausab ang pagkasulat sa pipila ka pulong. Ug kining sulirana motumaw matag karon ug unya sukad pa gayod kaniadto. Ang unang hinungdan mao ang kaliban usahay (makalusot nga wa himatikdi); ikaduha, mao ang gihisgotan usab niya (Rafanan) nga panaglahi sa baroganan sa editor; ug ikatulo mao ang kalisod sa pagmatang sa pulong sumala sa iyang gamit gumikan sa wa pa matino nga basehanan o lagda unsaon paggamit ang maong mga pulong. Sa maong mga hinungdan, ang naulahi maoy tinuod tang suliran. Ug salamat ni G. Rafanan nga mibukas sa pagtuki niining mga pulonga. Sa pagkatinuod, dili sayon ang pagmatang (classify) sa mga pulong. Ug dili maayong basta na lang kita modesidir o moingon nga kini o kana ang angay o husto sa walay igong pagtuon sa kinaiya sa pulong. Una sa tanan, kinahanglang ilhon ta ang pulong sumala sa iyang matang, ang iyang kagikan (etymology) ug ang iyang gamit o kapuslanan una kita mohukom sa niini o niana nga espeling o paagi sa pagsulat sa usa ka pulong. Kinahanglang magasandig kitag lig-ong basehanan aron sa ingon molungtad ug higugmaon sa atong mga sumusunod. Ang Baroganan Sa Bisaya SA kalibogang mga pulong (gobiyerno, goberno ug gobyerno) nga gihisgotan ni G. Rafanan, ang naulahi (gobyerno) maoy gigamit sa Bisaya. (Sa Lagda sa Panitik, mahimo usab nga gamiton ang kanhiayng "gobiyerno".) Sa minubo sa "ug uban pa", ‘ubp.’ ang sa Bisaya. Gimatuod kini ning mosunod: "Katawa" (lindog ni Piux Kabahar) Hunyo 3, 1964, p. 78; "Panglantaw" ni N. D. Bas Dis. 24, 1986, p. 7 / Hulyo 15, 1987, p. 19 / Hulyo 22, 1987, p. 14; ug sa iyang "Eng-Ceb-Tag Dictionary" Sept. 4, 1996 / Hulyo 15, 1987, p. 19 / Dis. 24, 1986 / Mayo 15, 1996 sa pagkutlo lamag pipila. Sa "Lagda Sa Paggamit sa "U" ug "O", Hulyo 15, 1987, p. 13 (nga malagmit naggikan pa sa orihinal nga draft ni T.V. Hermosisima et al) makita usab ang ‘ubp.’ nga makanunayon (consistent) nga gigamit ingon nga minubo sa "ug uban pa" ug mao usab sa "Francis Batomalaque…" ni M. Geocallo, Mayo 15, 1996 ug "Sinugdan: Reenactment sa Limasawa" ni L. C. Sardovia sa Mayo 15, 1996 gihapon nga gula. Ang katarongan niini mao: Ang "ug uban pa" adunay tulo ka pulong (lahi sa et cetera nga duha lamang) busa angay nga ang gamitong minubo magrepresentar sa maong tulo ka pulong diin haom kaayo ang ‘ubp.’ Hinuon, dili malalis nga may laing minubo (ugp., ugb., ug ugbp.) nga nakagula apan kini mugna na lamang sa kaliban. Ang ‘ugb.’ nga gipaboran ni G. Rafanan (diin pipila ka tuig nang nagbansiwag sa hapin ning Bisaya) napakyas pagrepresentar sa "pa" nga maoy ikatulong pulong. Ang ‘ugbp.’ maingong haom usab unta apan daw naghinobra na ug taas ra usab. Mahitungod sa mga pulong "ilabi na" ug "labi na" ug sa "maora" ug "mora", ang Bisaya wala makalantaw og dag-om niini. Kini sila ing mga variations o short form lamang ug mapuslanon uyamot nga atong kapailin-ilinan. Ang "labi na" laktod (variation) sa "ilabi na" ug ang "mora" laktod usab sa "maora" sama sa "wala" nga may "wa", "gayod" nga may "gyod", "dili" nga may "di", "ugod" nga may "god" ubp. Ang nakalahi lang sa "labi na" o "ilabi na" mao nga ang ‘na’ dili gayod mahimong isumpay. Ang ‘na’ kinahanglang ibulag sanglit kining pulonga usa ka hingpit nga pulong (makabarog) nga gigamit ingong pamunto o panumbok (article) sama sa "dali na", "tala na", "ayaw na", "kana na lang", "wala na", "buntag na", "udto na", "Ikaw na na/kana?" ubp. Ang pulong ‘ra’ gigamit usab nga pamunto kun panumbok ("dali ra", "umari ka ra", "kusog ra", gahapon ra" ubp.) apan lahi ang kaso sa "mora/maora" sa "ilabi na" kay kon bulagon ta usab kini gikan sa "mora" (same, as a, like) ngadto sa "mao ra" (?), kawad-an na kini sa iyang lintunganayng kahulogan-- magpausab sa iyang kahulogan. Pananglit: "Mao ra intawong usa."; "Mao ra kanay akong nahimo."; "Mao ray akong natilawan." ubp. Bahin usab sa mga pulong "pagkalalaki", "pagka presidente", "pagkaminyo" nga laing gitumbok ni G. Rafanan nga nag-usab-usab ang pagkasulat, ang among ikasulti mao kini: Wala sa mga pulong ang isyu o problema kondili anaa sa PAGKA. Sa among pagtuon, kining PAGKA sa atong Binisaya daw wala pa gayod matuki sa hingpit. Ug busa, karon ang tukmang higayon sa pagtugkad. Unsa ba gayod kining PAGKA? Unsay kapuslanan niini sa atong pinulongan? Usa ka butang ang among naseguro. Nga kining "pagka" dili sa tanang higayon mahimong ikasumpay o ikalanggikit sa ubang mga pulong. Ug kini may duha ka bug-at nga katarongan sa among tan-aw. Una, law-ay o dili maayong tan-awon sa higayon nga mahaapil paggamit sa ulohan o mga subhead diin gikinahanglan nga kapitalon (capitalized) ang mga o unang mga titik kun letra. Ikaduha, makakomplikar kon mahasumpay sa mga pulong nga daan nang capitalized. Pananglitan: pagka U.S. citizen, pagka Pilipino o pagka Pinoy, pagka Domingo, pagka 2004, pagka Geocallo ubp. Sa "pagkapresidente", "pagkaminyo", "pagkalalaki" tingali okey lang kay kini wala man manginahanglan nga ikapital. Ang pangutana, unsaon man nga kini mahusay aron magkahiusa ang tanan sa usa ka masamahong pagkagamit? Hinuon, kining problemaha hagbay pa namong gibantayan. Ug may inisyal na kaming kaplag nga basehanan sa pagmatang niini ug kini idalit ra unya sa linain nga sinulat (matikdi ang pagkagamit sa "pagka" ning Bisaya). Sa mga pulong Tinagalog nga gigamit o gisagop sa uban, sama sa giingon ni G. Rafanan, kini dili daotan kon wala na gayod kitay atong kaugalingon nga magamit. Apan sa laing bahin, ang Bisaya wala magtagad sahi sa gikabalak-an sa premyadong magsusulat sa Iligan tungod kay alang sa Bisaya, ang tinuod nga alagad sa arte ug nagmahal sa kaugalingong pinulongan dili gayod magmantenel pagpanibo sa kabtangan sa iyang mga silingan. Kanunay siyang maghago pagnanaw niadtong mga pulong bulawan nga tingali namisik lang sa kadaplinan. Kana ang tinuod nga Bisayista. (Panawagan: Giawhag ang tanang Bisayista ilabi na sa kadagkoan sa tanang kapunongan sa mga magsusulat o sa mga publikasyon nga nagpatik sa Binisayang Sinugboanon sa paghatag sa ilang panahom o kaha reaksiyon kalabot niini. Buligan ta paghusay kining pipila na lang gayod ka kalibogang mga pulong. Ang gihikyad sa itaas maingong ‘kasamtangang baroganan’ lamang ug mahimo pang usbon kon gipangayo sa katarongan. Kay kinsay nasayod nga may mas abante ug natugkad sa ilang pagtuon. Ang mahinungdanon nga kita karon naglantaw og kahingpitan ug kahiusahan.) Nota: Kini nasulat ug napatik sa wala pa mahingpit ang "Lagda sa Espeling" nga gihikay usab ning tagsulat niadtong Pebrero 2007.-- E.S.G.