Reaksiyon sa "Kagat"

Ni E.S. Godin NING gulaa maoy atong saw-an ug tubayan ang usa ka reaksiyon nga midangat sa among buhatan— usa ka reaksiyon nga sa akong tan-aw, nanginahanglan sa among hiniusang panahom ug baroganan isip mga editor ning magasin. Ania ang mensahe ni Magsusulat Satur P. Apoyon nga iyang gipadala pinaagi sa e-mail: Sa gula sa Bisaya Agosto 13, 2008, ang pulong KAGAT kabahin sa katibuk-an sa ulohan sa sugilanon ni Raul Acas - "Usa Ka Napungag Nga Kagat Sa Alimango". Kon mouyon tang tanan nga ang gituki nga pulong hulam sa Tinagalog, dan, nahisupak ang maong pagsagop sa atong panlimbasog nga palamboon pa ang daw gianemik nga Binisayang Sinugboanon. Nganong di man PINAAKAN ang gigamit sa awtor (o kaha sa mga editor)? Hinuon, sa bata pa ako, nadunggan ko na sa mga tiguwang nga maghisgot og "halas kamandag" ug "iring kumagat". Kon adunay unod kining akong panud-ong batok sa pulong KAGAT, palihog inatan tag panahon sa paglinaw ang kalubog sa isyu.— SPA Among Panud-ong Kon pulong Tinagalog ba gyod ang "kagat", butang nga malisod pang masubay. Ang tataw mao nga nag-eksist usab kining pulonga sa ubang pinulongan (sa Hiligaynon pananglit) ug bisan sa ubang diyalekto sa Binisaya sama sa Binisaya sa Isla sa Bantayan. Apan buot kong tin-awon pag-usab nga ning atong paninguha pagpatunhay sa pinulongan ug sa estandardisasyon sa Binisaya, wala intawon ta magdili sa pagpanghulam, kay kon nanghulam man gani ta sa Iningles, nganong dili man sa lengguwaheng igsoon ra sa atong Binisaya? Ang gipahinumdom ko lang kanunay nga angay natong bantayan ug likayan mao ang paggamit sa grammatically organic words— mga pulong nga nanagdulag hinungdanong papel sa estruktura sa pinulongan sama sa mga langgikit, preposisyon, panugtong, panumbok ubp. Ug ang pulong "kagat", sumala sa gipasabot sa sugilanon, usa lang ka ordinaryong noun. (Pasayloa ang pag-ingon nga labihang sayopa na nuon kon giilisan pag "pinaakan", segun sa gisugyot ni SPA, ang maong pulong sanglit dili ‘pinaakan’ ang gipasabot sa ‘napungag’ kondili ang "paak" o "sipit" kun "kagat" sa alimango.) Dili daotan ang pagpanghulam o pagsagop og mga pulong, kay kini kabahin sa paglambo, basta nga ang pulong gihulam dili kabahin sa organikong elemento sa estruktura sa pinulongan. Aniay pananglitan: Gusto kong mokain og saging suwaan ng asin. Si Helen ay labihang guwapaha na babaye. Ning maong eksampol, bisan ang langgikit nga ‘IN’ lang sa ‘MOKAIN’ (imbes MOKAON) ug ang partikulong Tinagalog nga ‘NG’ (inay OG) ang atong gigamit— samang pagkaagiha sa ikaduhang eksampol nga Tinagalog nga ‘AY’ ug ‘NA’ (imbes ‘NGA’)— apan klaro kaayo nga mas milutaw nga Tinagalog na ang maong pagkahan-ay. Kini maoy peligro sanglit kon kiniy magpasulabi, mogawas man nga Binisaya pa tuod ang mga pulong apan Tinagalog na nga han-ay. Ug kini maoy nanghitabo karon sa atong katilingban agig resulta sa Filipinisasyon diin gilakip nila sa bokabularyong Filipino ang mga pulong Binisaya ug ubang lengguwahe sa Pilipinas apan ubos sa estrukturang Tinagalog. Nan, may matawag pa kaha tang atoa kon kining programaha makabaton og hingpit nga katumanan?—

Ang Esensiya sa Haypen Diha sa mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

Ni E. S. GODIN Bisaya, Sept. 17, 2008 DAGHAN pa baya kanato wala makatino unsa gayoy esensiya niining giyon o haypen diha sa pagsulat sa atong pinulongang Binisaya. Hinungdan gani nga daghan sab kaayo dili makatumong unsa ug kanus-a kini gamiton. Sa "Lagda sa Espeling" nga gitamdan ning Bisaya, mabasa nato kining mosunod: 6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay (rootwords) nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon susama sa, ug sa kakulang ug diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen. Mga Pananglitan: lukso-lukso pula-pula tigom-tigom dakop-dakop 6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (rootword) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong. Mga Pananglitan: taudtaod hunahuna hugunhugon bukubuko habuhabo kutukuto bagulbagol (skull) tuwaytuway dihadiha duhaduha dipudipo Base niining maong tamdanan, masuta nato nga ang giyon o haypen maoy nagdeterminar kon gamotpulong (rootword) bang gisubli lamang paglitok ang usa ka pulong binalik-balik o mismo ang maong binalik-balik nga pulong mao gayod ang pulong. Sa laing pagpatataw, ang haypen maoy nagtug-an nga ang maong pulong binalik-balik usa diay ka rootword nga gisubli lamang paglitok. Gawas niini, ang haypen ning maong matang sa mga pulong mao usay nag-justify sa titik "o" nga anaa na sa tunga nga silaba sanglit ang lagda sa paggamit sa "U" ug "O" nag-ingon man: "Ang "U" anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay samtang ang "O" anha lamang gamita sa kataposang silaba, gawas sa mga pulong langyaw nga giadap nato sa Binisaya diin ipabilin ra ang vowel kon unsa may espeling sa maong pulong gihulaman. Kining maong duha ka importanteng rason maoy dakong hinungdan nganong angay gayong gamiton ang haypen sa tukmang paggamit diha sa mga pulong binalik-balik paglitok. Kay sa higayon nga dili kini magkadimao pagkahimutang, nan, wala ka lang makalapas sa tukmang paggamit sa haypen apan nakayatak ka usab sa lagda sa hustong paggamit sa "U" ug "O". Alang sa dugang katin-awan, mas maayong basahon ang kinatibuk-ang "Lagda sa Espeling" nga na-online sa http://bismag.pbwiki.com. —

Tulo ka Hugna; Usa ka Away

Ni E.S. GODIN 1. Ang Epekto sa Filipinisasyon Diha sa Binisaya SA tuyo nga magkasinabtanay ang mga Pilipino diha sa usa ka komun nga lengguwahe, gisugyot ni Pres. Quezon sa Phil. National Assembly niadtong Okt. 27, 1936 ang pag-ugba sa Institute of National Language (karon Komisyon sa Wikang Filipino). Ang misyon mao: "To undertake a study of all existing languages in the country and choose one as the basis of a common language." Tuod man, pagka Nob. 9, 1937, ang Institute of Nat’l Language nga gilangkoban sa mga representante sa pito ka nanag-unang pinulongan sa nasod mingdeklarar nga ang Tagalog maoy himoong basehanan (basis) sa pagatawgong Pilipino (nga sa ulahi gihimong Filipino) nga maoy National Language. Ug kini maoy gitawag nakog Filipinisasyon— nga sa ato pa, Filipinizing all Philippine languages. Ang proseso mao ang pagpalambo kuno sa National Language ginamit ang ubang mga pinulongan pinaagi sa paglakip niini sa bokabularyong Filipino. Sa laktod, anam-anam nilang gihimong Filipino (o Tagalog) ang 170 kapin ka lumad nga pinulongan sa Pilipinas. Abag niini, higpit nga gipaimposar sa mga eskuylahan ang language policy diin multahan ang mga bata nga magbernakular. Hinuon, kining Filipinisasyon o pag-ugbag usa ka nasodnong lengguwahe dili baya unta ngil-ad kon… kon ang atong mga pinulongan sa panimalay gilakip pa unta sa pagpalambo— giapil sa pagtudlo sa mga eskuylahan. Apan dakong wala! Sa kapi, daw igo lang gipangahoyan ug daw luog kining nahimong tinamay sa katilingban. Way class ang Binisaya, Inilokano, Hinilonggo, ubp. Gipakaubos ang molitok niini, samtang ang Iningles ug Filipino giisip nga class— mga pang-internasyonal. Ug ang mas grabe pang resulta, inanay nga nangadaot, nangaguba ug nangamatay ang atong lumad nga mga pinulongan. Ang mga batan-on hapit dili na makasabot sa lumad nilang lengguwahe. Dili na sila ganahang mamasa sa mga sinulat sa pinulongan sa ilang katigulangan kay laglom kaayo ug kinaraan pa gyod. Alang-alang og di mangalimot ang atong kabataan nga ang impluwensiya sa Filipino o Tagalog ingon man sa English mingsaka man sa atong panimalay pinaagi sa mga radyo ug TV. Mao nay namat-ag mahayag sa mga bata karon ang pinulongang dili ila diha sa TV, ug busa nangahimo silang mga mestiso kon dili man langyaw sa pinulongan sa ilang kaliwat. Sa Binisaya pananglit, tinuod makasulti pag Binisaya, apan labihang gubaa na. Wala na magkadimao ang gramar. Ug dili lang mga bata, hasta pang mga hamtong kun mga propesyonal. Pananglit, sagad na natong madungog ang "wala gidakpi", "hapit nadakpan", "wala gidunggab", "wala naigo", ubp. Ug kon nagkasayop-sayop na ang atong pagpamulong sa Binisaya, unsa pa kaha diha sa pagsulat? Mao kana nga luwas kaayo ang pag-ingon nga halos tanang Bisaya dili kamaong mosulat og grammatically correct nga Binisaya. Ug gumikan sa kusog nga impluwensiya sa Filipino o Tagalog sa atong mga panimalay, mingkuyanap na hangtod ang grammatically organic nga mga pulong Tinagalog diha sa sistema sa atong pinulongan. Pipila ka tataw kaayong grammatically organic Tagalog mao ang nag-exist nang NA diha sa Binisaya imbes unta NGA, ang KAY imbes KANG, ang KUNG inay sa KON, ang PINAKA, ang AY (UG sa atoa), ang mga langgikit, ug daghan pang uban. Kining mga pulonga nagdula og importante kaayong papel sa grammatical structure, nga makaguba lakip sa tono sa atong Binisaya. Dili ko supak sa pagpanghulam, kay kini kabahin sa paglambo. Apan ang atong hulaman o adapon kadtong mapuslan nato, ang makadaot ug makaguba atong salaon. Sa pagkakaron gidut-an tag maayo sa impluwensiya sa Filipinisasyon. Hinuon, ang KWF nakabantay na niining kadaot nga nahimo. Apan di pa angayng magsaulog kay ang pagpahiuli dili malalim. Ang sistema nga anaa na sa katawhan dili sayon libwasan. Ang impluwensiya anaa pa. Naa ang TV, naa ang mga basahon nga hapit tanan Tinagalog. Karon ang sukna: Unsay atong mahimo? Moduko ba lang tag magpaawot sa padayong paglamay sa kamandag sa Filipinisasyon? Mosugot ba lang ta nga mahimong Filipino sa madugayg sa madali ang atong Binisaya ug ubang lumadnong mga pinulongan? Para nako, wala nay laing sulbad: Hingusgan ang pagpakabana sa pagtuon sa atong kaugalingong pinulongan. Palig-onon ug tamdan ang estandardisasyon sa Binisaya. 2. Ang Nakurakot Natong Panghunahuna GAWAS sa Filipinisasyon, ang laing mas grabeng hinungdan sa inanayng pagpangaguba kon dili man pagpangapuo sa lumad natong mga pinulongan mao ang corrupted natong panghunahuna. Gikan sa pagsakop kanato sa mga Espanyol ngadto na sa mga Amerikano, ang atong panghunahuna gihaskan sa mga panlantaw ug gumaran nga iya sa mga kolonisador. Hinuon, wala kaayo ta madani sa mga Katsila, tingali gumikan sa gipakita nilang taras— diin dili sila buot nga makakat-on ta ug maedukar— kay kon maedukado ta, makaamgo na unya ta ug malisod nang pasundon sa ilang kamandoan ug mosukol na nuon kanila. Apan kon diin ta wala mapukan sa kaping 300 ka tuig nga pagdominar sa mga Katsila mao usay dakong kadaogan sa mga Amerikano sulod lang sa hamubong katuigan. Oo, malamposon kaayo ang mga Kano sa ilang pagpangharana sa kasingkasing sa dalagang Pilipinhon. Tiaw mo, nahurot atong belib kanila nga mipaedukar kanato. Nahimo natong dakong garbo ang unsa mang butang nila nga atong mapanag-iya. Stateside lagi! Nangandoy ta nga makapuyo sa ilang yuta ug bisan unsa na lay gipangnusnos nato sa atong lawas nga maputi ug matag-as ang mga ilong sama nila. Gihimo nato silang idolo sa walay pag-aninaw kon unsay dangatan sa unahan. Ug tan-awa. Gagmay pa lang gani ang atong kabataan, gusto na kaayo ta nga mahanas nas pinulongan nila. Kon makaya lang, adto gyod nato paeskuylaha sa eksklusibong eskuylahan kay nindot kaayong tan-awon ang bata nga maantigo nang moiningles. Ug bisan sa balay, ingnon gyod nato ang bata nga, "Ayg duwai nang slippers, Nak, kay dirty." Nahunahuna ba nato nga niini, gihimo lang nato silang mga munyekang mosulti? Nga sa paghimo niini, gipahimulag hinuon nato sila sa ilang kaugalingong kultura ug gihikawan sa ilang lumad nga pinulongan sa kaliwatan? Sa laktod nga pagkasulti, gipadako ug gimatuto nato ang atong kabataan sa sensibilidad nga iya sa langyaw (Western), inay unta sa sensibilidad nga atoa— sa sensibilidad sa atong pagka kita isip mga pumuluyo sa nasod nga Pilipinas, o sa atong pagka Bisaya sa partikular. Gani, nanagko sab ta ubos niini nga sensibilidad hinungdan nga nangahingkod ta nga haguka sa panabot nga haom sa atong kalikopan ug kaliwat. Ug ang pait nga resulta, halos nawad-an tag garbo sa atong pagka kita; lisod ikabaligya ang atong mga produkto kay kita mismo wala may pagtuo nga kini taas og kalidad, lokal ra; nawad-an tag gugma sa atong gidak-ang yuta; nalimot ta sa atong lumad nga mga pinulongan; ug kay nahailawom man ta ining corrupted nga panghunahuna, nan, nag-antos sab ta sa usa ka korap nga nasod. Tungod sa sistema sa edukasyon karon nga nag-andar ubos sa sensibilidad nga iya sa langyawng nagpasiugda ning maong sensibilidad, padayon kitang nag-ani og mga gradwado nga sumusunod o tumutuman usab sa maong sensibilidad. Tinuod, daghan kitag propesyonal nga batid sa nagkalainlaing natad—ang gipasigarbo natong mga globally competitive. Apan bugti niini mao ang pagkapapas sa maanindot natong kultura, tradisyon ug ang pagkapuo kun pagkatuyamok sa lumad natong mga pinulongan nga mao untay tatak nga kailhanan sa atong pagka kita isip usa ka kaliwatan. Sa pinulongang Binisaya lang pananglit, alang-alag dili ni matuyamok o mapuo sa kadugayan nga wala may paninguha sa pagtudlo niini diha sa mga eskuylahan. Sa media personalities (print ug broadcast) nga maoy numero unong makaimpluwensiya sa katawhan, pila kaha kanila ang nagpraktis sa ilang propesyon ginamit ang pinulongang Binisaya? Pila ang gustong mag-editor karon sa mga publikasyon nga namatik og Binisaya ug pila ang gustong mahimong magsisibya sa mga radyo ug TV ginamit gihapon ang lumad nga sinultihan? Daghan, di ba? Apan may training ba sila bahin sa tukmang paggamit ning maong pinulongan? Kon duna man, kinsa ug giunsa pagtudlo? Kita sayod nga sila nanggradwar sa ilang kurso ubos sa English ug Filipino isip maoy medyum sa pagtuon segun sa gilatid sa sistema sa atong edukasyon. Nan, kinsang lengguwahea ang dili matuyamok sa sayop? 3. Mga Timailhan sa Langyawng Sensibilidad Diha sa Binisaya GUMIKAN sa dili balanseng medyum sa pagtudlo kanato ubos sa kasamtangang sistema sa edukasyon diin maoy gipalabi ang nagdominar nga pinulongan sa kalibotan (English) ug ang giilang nasodnong lengguwahe sa nasod (Filipino), samtang ang atong lumad nga mga pinulongan gipasagdang magpabilin lamang pinulongan sa panimalay, ang katawhan inanay nang nanagpangalimot niini nunot usab sa kusog nga pagpangausab diin anam-anam nga mingpuli ang mga termino kun gambalay (structure) nga iya o impluwensiyado sa langyawng sensibilidad. Tatawng timailhan niini mao ang pagtungha sa saksak-ninagol nga sinultihan—Tagalog-English (Taglish) o sa Vistaglish (Visayan-Tagalog-English) o sa uban pang lumad nga mga lengguwahe sa atong kapupud-an. Ug kini maila kaayo diha sa dagko ug mauswagong mga siyudad diin kusog ang media nga maoy usa nga nakatampo sa pag-uso niini. Sa sambog nga English, dili kaayo tantong apektado ang lumad nga pinulongan sanglit tataw man nga lahi kinig gambalay tandi sa atoa, sa Binisaya pananglit. Gawas pa sab, aware kita nga kana nga pulong, usa ka pulong Iningles. Ang pait ug dakong dangan sa atong gagmayng mga pinulongan, mao kining Filipino ubos sa katuyoang Filipinisasyon nga gipalig-on sa iyang pagka nasodnong lengguwahe. Ang nakangilngig pa kay daw wala ta makabantay nga hilom na kining misapaw sa atong lumad ug tinuod nga pinulongan. Gani, wala gyod ta kamatngon nga daghan kanato o sagad na kanato nanagsulti, pananglit, sa Binisaya nga mga pulong apan sa Tinagalog nga han-ay o sensibilidad. Sa laktod, Binisaya tuod nga pagkasulti, apan sa panabot o sensibilidad sa Tagawog o sa Filipino nga maoy atong natun-an sa eskuylahan. Usa ka pananglitan. Di ba, sagad sa atong kabataan karon moingon man, "Lyn, nakagusto gyod ko sa imo", o "nahigugma ko sa imo." Kining estrukturaha sakto sa sensibilidad nga Tagalog ("Lyn, may gusto talaga ako sa ‘yo" o "umiibig ako sa ‘yo.) Apan kon tukion ta kini sa panabot nga Bisaya, kini nga sentens dakong sayop— usa ka incomplete sentence. Kon akoy babayeng ingnan ining pagkasultiha, tingalig hitamparosan nako. "Nakagusto/nahigugma ko sa imo…?" Sa imong unsa? Sa akong atubangan? Ang sakto unta niini sa Binisaya gyod nga panabot mao: Nakagusto/nahigugma ko nimo (dili sa imo). Kini gong "imo", "ako o akong", "iya", "ila", "ato", ubp. sa Binisaya, mga pronoun man nga possessive. Busa, kon moingon man nga "sa imo", suknaon ka sab og "sa akong unsa"? Ug kini usa lang sa daghan pa kaayong sitwasyon diin Binisaya nga pagkasulti, apan Tinagalog kon sabton. Ang lain pang timailhan mao ang sensibilidad nato sa pagtitik kun pag-espeling diha sa pagsulat sa Binisaya. Kasagaran, labi na sa wala masayod sa Lagda sa Espeling nga gisagop sa Bisaya, mosulat sa Binisaya binase sa iyang nakat-onan unsaon pagsulat sa Filipino o Tagalog. Ang uban sab, labi na sa mga pulong nga may sikit nga vowel, modayog sal-ot og haypen sa tunga sa maong duha ka vowel— pananglit, ang pulong ANIA, sulatong ANI-A, ang DALIA, sulatong DALI-A. Lagmit mitungha sa hunahuna sa nagsulat nga angayng dunay haypen sa kahadlok nga tingalig basahong ANYA (nia) ang ANIA, ang DALIA basahong DALYA (lia). Nga sa ato pa, nabalaka ang nagsulat nga tingalig basahon base sa sensibilidad nga English o Spanish ang NIA, sanglit kini may gitudlo o iyang nakat-onan sa eskuylahan. Unta, kon dungan pang gitudlo kanato ang langyaw ug ang lumad natong pinulongan, dungan sab untang mohimsog ang atong mga panabot—sa langyaw mang natad o sa ato rang kasilinganan— ug dili unta magkasaag-saag ang atong mga panghunahuna. Labaw sa tanan, wala unta tay katawhang kuwang sa himangkaagan sa iyang kaugalingong pinulongan ug dili unta matuyamok sa sayop ang atong lengguwaheng namat-ag mahayag.—

Ang “ON” ug “HON”; ang “AN” ug “HAN” ug ang di makita nga “H”

Ni E.S. GODIN Bisaya, Hulyo 30, 2008 ANG “ON” ug “HON” ug ang “AN” ug “HAN” mga ulhinggikit (suffixes) sa Binisaya nga baryasyon lang sa usag usa, managsama rag kahulogan, apan may linain o iya-iyang gamit. Ang “ON” ug “AN” gamiton sa mga gamotpulong kansang kataposang silaba (last syllable) pagalitokon nga pinagahi o pinahagsa (maragsa). Mga Pananglitan: dato (rich) – datoON gara (siaw) – garaON gahi – gahiAN (mobayad sa utang) dako (big) – dakoAN (dak-AN) liko (curve) – likoON biga (lust) – bigaON baga (thick) – bagaON Ang “HON” ug “HAN”, sa laing bahin, gamiton sa mga gamotpulong nga ang kataposang silaba (last syllable) pagalitokon nga dili pinahagsa (malumanay), ug daw daan nang may dili makita nga “H”. Mga Pananglitan: gasa (gift) – gasaHAN gisa – gisaHON bira – biraHON/biraHAN aduna – adunaHAN ayo – ayoHON giya – giyaHAN atake -- atakeHON Ang “ON” (“nHon”) ug ang “AN” (“nHan”) Mao ra usab kining prinsipyoha -- ang daan nang may daw dili makita nga “H” -- ang basehanan diha sa mga ulhinggikit nga "ON" nga usahay mahimong “nHon”, ug sa "AN" nga ma-“nHan”. Ang “ON” mahimong “nHon” ug ang “AN” mahimong “nHan” kon ang kataposang silaba sa pulong gilanggikitan ginalitok nga daw daan nang may di makita nga “H” diin sagad ining mga pulonga, kon dili man tanan, nagtapos og patingog (vowel). Mga Pananglitan: banika – banikanHon banika – kabanikanHan politika – politikanHon kultura – kulturanHon (dili kulturaON o kulturaHON) literatura – literaturanHon Mga pananglitan sa wala magtapos og patingog (vowel): katitikan – katitikanON (dili katitikanHon) katilingban – katilingbanON (dili katilingbanHon) kalikopan - kalikopanON (dili kalikopanHon) kalibotan - kalibotanON (dili kalibotanHon) Dugang hisgot: Ang “ON” ug “HON”, “AN” ug “HAN” ug ang di makita nga “H” KON buot sabton, ang “ON” ug “AN” ra gyoy maisip nga lehitimong mga iglalanggikit sanglit ang “HON” ug “HAN” resulta man lang sa pagtumaw sa “H” sa higayon nga ilanggikit sa mga pulong o gamotpulong kansang kataposang silaba (last syllable) daan nang may daw dili makita nga “H”. Pananglit, ang pulong “basa” (read) diin pagalitokon ta ang kataposang silaba nga daan nang daw dunay “H” apan dili lang makita, kon langgikitan sa “ON” o kaha sa “AN”, awtomatik nang mopatim-aw ang “H”— “basaHON”, “basaHAN”. Klaro kaayo ni ug dili nato masupak, kay kon dili ta patunghaon ang di makitang “H”, ang resulta mahimo mang “basaON” ug “basaAN”, diin tataw nga nawad-an sa tiunay niining kahulogan ang pulong “basa” (read). Sa mga pulong o gamotpulong sab nga walay dili makita nga “H”, komo ang kataposang silaba pagalitokon man nga pinagahi o pinahagsa (maragsa), ang mga ulhinggikit nga “ON” ug “AN” niini labi pang tataw kaayo ug dili malalis. Pananglit, ang pulong “basa” (wet) diin dayag kaayong walay gihikom nga di makitang “H”, kon langgikitan sa “ON” o sa “AN”, ang mahitabo mao nga mahimo na kining “basaON” ug “basaAN”— “Basaon (bas-on) ko ba kaha ning akong sinina, wa ra ba koy dalang ilisan”; “Basaon gyod na nga klase sa balanghoy”; “Diha gyod to sa imong gibasa-basaan ganiha lagmit mahulog imong singsing”. Mao sab ang pulong “luto” (cook), diin mahimo nang “lutoAN” ug “lutoON”. Sa ato pa, ang paggamit sa iglalanggikit niining puntoha nag-agad sa kon unsaon paglitok ang pulong. Ug kon ang usa wala pa masayod ni masinati unsay tukmang litok sa pulong, nan, dili siya makaseguro kon unsa say tukmang gamiton nga iglalanggikit. Ug niini, posible nga masipyat siya paglanggikit. Gani, mao ni kasagarang gumonhap sa mga porener nga buot magtuon og Binisaya. Ug mismo sa mga Bisaya nga nahimo na sang porener. Ug tungod kay ang pagtantiya sa tukmang ilanggikit nag-agad man sa unsay litok sa pulong, kini magakausab usab depende sa paagi sa paglitok sa matag dapit— sanglit may mga dapit man sa katilingbang Bisaya nga pinagahi og linitokan samtang sa lain may pinahumok o pinaluray. Ug kini tingaliy hinungdan nganong may mga pulong man nga samang gigamit ang duha: “AN” ug “HAN”, ug “ON” ug “HON”. Mga Pananglitan: bato (stone) – batoON {puyde sang “batoHON”} lubi (coconut) – (KA)lubiAN {puyde pod ang “(KA)lubiHAN”} buta (blind) – butaAN [puyde pong “butaHAN”

Ang ‘tig’ ug ‘tag’: unsay kalainan?

Ni E.S. GODIN Bisaya Hunyo 25, 2008 ANG ‘tig’ ug ‘tag’ pipila lang sa daghang iglalanggikit (affixes) nga kanunay hisaypan paggamit. Daghan ang malipat sa tukmang gamit niini bisan gani ang ubang mga magsusulat. Unsa ba diay kining ‘tig’ ug ‘tag’ ug unsay kalainan sa paggamit niini? Ang ‘tig’ ug ‘tag’ parehong mga unanggikit (prefixes) nga may iya-iyang buot ipatunhay nga kahulogan diha sa tukma nga paggamit. Ania ang mga kalainan: Ang ‘tag’ usa ka unanggikit (prefix) nga igadugtong sa mga pulong pagpasabot og kapanag-iyahan (referring to ownership). Mga Pananglitan: tagsulat (author) tagmugna (creator) tagbalay (host/ house owner) tag-iya (owner) Ang ‘tig’ usa ka unanggikit (prefix) nga nagpasabot og tagbuhat sa naandang mga lihokon o trabaho (referring to a doer of habitual works or jobs). Mga Pananglitan: tigbugha tighatod tigsulat tiglimpiyo tigluto tigkaon tigkawos Niining puntoha, sayop ang pag-ingon: Siyay taglaba namo sa amo. Siyay tiglaba ang husto. Sayop usab ang pag-ingong "Si Marianne maoy tigluto sa ‘humba’ nga midaog sa kontes." Ang sakto: Si Marianne maoy tagluto sa ‘humba’ nga midaog sa kontes. Matikdi ang dugang kalainan: Si Omar Khalid tigsulatan og mga balak ug sugilanon. Gani, siya may tagsulat sa sugilanong "Dayaspora" nga midaog og ikaduhang ganti sa Palanca Awards. Siya usay tigsulat sa editoryal sa usa ka lokal nga mantalaan sa Sugbo. Hinuon, dili siya maoy tagsulat adtong editoryal nga migula gahapon. Sa dugang pagtuki, ang ‘tag’ gigamit usab isip laing unanggikit nga igadugtong sa mga pulong pagpasabot og balor o gidaghanon (referring to a value or quantity). Mga Pananglitan: Tagpila na ba ang kilo sa bugas karon? Tag-45 pesos na ang dili NFA. Tagbaynte singko ra ang NFA. Matikdi: Tagsa (tag-usa) kun tagurha (tagduha) ka sako ang banabana nga among mabahin sa pagpananggi. Tagkinyentos ang matag sako. Busa, lagmit makasapi mig tagsa ka libo puhon. Ang haypen gamiton lamang kon ang ‘tag’ gidugtong sa pigura sa mga numero, Arabiko man o Romano. Ug kon ang numero gisulat sa pulong (in words), ang haypen dili na gamiton. —

Ang pulong "Pagka"

Ni E.S. GODIN Bisaya Hunyo 11, 2008 MAY pipila nga nanagtuong ang 'pagka' sa Binisaya usa lang ka iglalanggikit (affix) ug busa, para nila, kini kanunay gayong idugtong o isumpay sa mga pulong langgikitan. Apan para namo sa karong nanimon ning magasing Bisaya, ang "pagka" nagbaton og birtud sa iyang duha ka gamit— ang buwag ug dugtong. Sa Tagalog kun Filipino, anaa kanang ilang 'pagiging' nga pagasulatong buwag. Pananglitan: "Tuwang-tuwa siya sa kanyang pagiging artista." "Sa kanyang pagiging abogado, marami na siyang natulungan." Sa Iningles, anaa sab ang 'being' nga sama sa 'pagiging', pagagamiton usab nga buwag. Ug sa akong tan-aw, usa ka dakong kawad-on sa Binisaya kon ilhon ta lang usa ka iglalanggikit ang 'pagka'. Dako ang mawalang birtud niini. Ingon sa mapugngan ang laing kapuslanan niini diha sa atong pakigkomunikar pinaagi sa panulat. Si kanhi Editor Nazario Bas, sa iyang kolum "Panahom", misulat sa iyang ulohan sa ingon niini: Ang pagkatawo ug pagka tawo ni Kristo. Sa mao niyang ulohan, tataw kaayo ang duha ka paagi sa pagsulat sa 'pagka'-- ang buwag ug dugtong. Ang gipasabot niya sa "pagkatawo" (ang 'pagka' nga gidugtong) mao ang "pagkahimugso" kun "birth", samtang ang "pagka tawo" (ang 'pagka' nga gibuwag) nagpasabot sa 'being' kun pagka Siya ni Kristo. Matikdi ang kalainan niining pipila ka pananglitan: Usa ka kawad-on ang pagka wala namoy kabaw. Labihang nakahilak ni Nanay sa pagkawala sa among kabaw. Matinud-anon siya sa iyang pagka mayor. Pagkamayor niya niadtong 2001, nahimo siyang kawatan. Gibarogan gayod niya ang iyang pagka lider. Nakahilak siya sa kalipay sa pagdaog niya sa pagka Ms. Philippines. Pagka-Ms. Philippines niya sa 1980, nangabot ang daghang kahigayonan. Ang kalainan niining "pagka" nga buwag (adverbial particle?) ug "pagka" nga pangunanggikit (prefix) masuta pinaagi sa pagnanaw o pagtuon sa mga sinulat nga nangapatik sa magasing Bisaya.—

Mga pulong minubo o linaktod

Ni E.S. GODIN Bisaya Mayo 28, 2008 KITANG katawhan mahiligon kaayong mopamubo (shorten) o mopalaktod sa litok sa mga pulong pahiuyon sa estilo ug uso o kaha pagpasayon sa paglitok nga dili bikil sa dila. Bisan sa ubang pinulongan anaa usab kining pagmubo, pananglit sa "because" nga gihimo na lang "coz", ubp. Sa Binisaya, may duha ngadto sa tulo ka pulong nga gimubo o gilangkob aron paglaktod sa litok. Kini pagasulaton nga sumpay o usa na lang ka pulong (one word) sanglit lisod man hisabtan kon ibulag ang letra o silabang gilaktod paglitok. Pananglit, ang pulong "ayaw", hisabtan pa ba kon sulaton na lang "ay"? Ania ang pipila nga akong nahagpat: akoy (ako ing)— Akoy nagkaon sa saling bahaw dihas lamesa ana (niana /ingon niana)— Sama ana ron, unsaon pa nimo pag-adto nga gauwan man! Aw, sige, ana na lang. ani (niani)— Unsaon ta man ani nga ngitngit man! awa (tan-awa)— Awa na nuon na ron. aybya (ayaw baya)— Aybya mo pangutot, ha! aybyag (ayaw baya og)— Aybyag lakaw kon di pa ko maabot. aygyod (ayaw gayod)— Aygyod paglakaw. aygyog (ayaw gayod og)— Aygyog kaon ana. ayko (ayaw ko)—Ayko ilara, Syo! aykog (ayaw ko og)— Aykog samoka, Ga, ha! aylag (ayaw lang og)— Aylag adto, Dong. aylang (ayaw lang)— Aylang paglakaw. aymig (ayaw kami og)— Aymig pakan-a anang pan-os. aymog (ayaw kamo og)— Aymog lakaw kon way pamahaw. ayna (ayaw na)— Ayna lang to bayri. aynag (ayaw na og)— Aynag usab, ha! ayni (ayaw kini)— Ayni palabya, Pre, kay tagsa ra ni mahitabo. aynig (ayaw kini og)— Aynig abseni, Pre. ayno (ayaw kuno)— Ayno pag-adtog gabii. aynog (ayaw kuno og)— Aynog kaon kon di siya maabot. ayra (ayaw ra)— Ayra god paglangas dinha. ayrag (ayaw ra og)— Ayrag pabadlong, god! dik-a (dili ka)— Dik-a patuo!dik-o (dili ko)— Dik-o moadto, uy! dim-an (dili man)— Dim-an sad sila mangadto. dim-i (dili mi / dili kami)— Dim-i kaadto kon dik-a moadto. din-a (dili na)— Aw, din-a lang. ingana (ingon niana)— Ingana man gyod nag mahubog bataa. inganaon (ingon anaon)— Inganaon pagluto og humba. ingani (ingon niani)— Ingani man pirme ilang sud-an. ingato/inato (ingon niadto)— Ingato baya ilang balay. ingini (ingon niini)— Di ingini ilang kahimtang, uy! ini (niini)— Sama ini kadako ilang balay. kato (kadto)— Kato diayng ila ni Undo, ingani man pod. katong (kadto nga)— Katong buanga to nga gadako lang mata. marika (umari ka)— Marika ka ra, Inday. mayna (maayo na)— Mayna kaayo ni ipares sa bahaw. maynana (maayo niana)— Maynana idespatsar na lang. maynani (maayo niani)— Maynani ibaligya gyod. maypa (maayo pa)— Maypa tuod. saman (unsa man)— Saman, sugot mo? samay (unsa man ing)— Samay dugayan god! siyay (siya ing)— Siyay nagkawat sa akong bawon. wam-an (wala man o wala na man)— Wam-an kahay problema? wam-ay (wala man ing)— Aw, wam-ay misupak. wan-a (wala na)— Wan-a man kaha, larga na. wan-ay (wala na ing)— Wan-ay lain? uska (usa ka)— Nalimtan nuon namo ang uska sakong bugas. silas (sila si) Nangadto silas Tomas ug Paeng sa Sugbo. Kining mga pulonga magamit kaayo labi na diha sa karakterisasyon o pagpakita og kaakto sa hitabo. Pipila lamang kini ug lagmit may daghan pa kon libwason gayod pagsiksik. Angay Timan-an: Kiniy usa sa mga hinungdan nga dili gayod angay butangan og apostrope ang mga pulong gitapo o gihugpong (contract) o giwagtang (omit) pagtimaan sa mga letrang nawala o nadugang sama sa gisagop nga estandard sa ubang pinulongan. Labihang daghana niini diha sa Binisaya ug busa ang paggamit sa apostrope, gawas nga makahatag nag kalaw-ay sa panan-aw, lagmit pa nga makamugna lang nuog inkonsistensi.