Ni E.S. GODIN
Bisaya Hulyo 6, 2011
NING gulaa mopalain ta aron sulayan pagsuta ang atong tagsa-tagsa ka sensibilidad isip mga Bisaya-- kon pareho pa ba tag panugkad, panan-awon, panabot o pakahulogan sa mga pulong diha sa atong pinulongang Binisaya.
Tupong pa kaha tag panabot sa mga pulong isip mga Bisaya?
Buyno, sulayi pagtubag kining pipila ka pangutana. Sulayi pagsuta kon unsay imong nahibaloan bahin sa pinulongan nga namat-an natog kahayag. Susiha kon tupong pa ba tag panabot ug panghunahuna.
Direksiyon sa Pagtubag: Lingini o tseki ang tukmang pulong diha sa mga gipapiliang mga pulong sulod sa parentesis. Ayaw pagtinonto. Dili ni tiaw-tiaw. Usa sa maong gipapiliang mga pulong ang sakto ug ang uban sayop. Hala, sukda ang imong kaugalingon.
1. Ang sakit nga naggikan [kun; kon] hinatag sa labaw natong Magbubuhat mao lamay dili nako malikayan.
2. Bulahan ka [kon; kun] mipatuo ka pa lang unta sa tambag sa imong mga ginikanan.
3. Dakog ganansiya sila si Fred [og; ug] Javier sa pagpaninda nilag isda.
4. Kon mipalit ka pa unta [og; sa] isda nga gisuroy nila ni Fred ug Javier, may sud-an ka na unta karon.
5. Kon mopalit ka [og; sa] isda, seguroa nga pula pa kinig hasang.
6. Ang tawong [mapaubsanon; mahiubsanon] kuli gayod nga masuko.
7. Apan ang tawong [mapaubsanon; mahiubsanon] ikaamgid sa kapayas sa kadaling pahilakon.
8. Unsa ba gayod diay [matuod; tinuod] mong ngalan?
9. Kay ikaw may nasayod sa tanan, palihog tug-ani ko sa [matuod; tinuod].
10. Palihog sultihi kog [asa; diin; hain] ka gikan.
11. Ngano bang dili ka man mosultig [asa; diin] ka paingon karon.
12. [Diin; hain; asa] mo ba diay ibutang ang tinagoang bahandi?
13. Kaban sa [pare; pari] ukbon dili mauli.
14. Kay wala si [Pare; Pari] mikundat si Mare.
15. “Ang kabataan maoy paglaom sa nasod,” matod pa [kang; ni] Rizal.
16. Ang masusong si Petra gipugos niya pagkuha [kang; ni] Alma nga iyang asawa.
17. [Nakit-an; nakita] ba ni Norma ang iyang gipangita?
18. Wala pa gayod niya [nakit-an; makit-i] ang iyang libro.
19. Kon [nakit-an; nakita] mo pa lang si Thalia nga mihilak, tingalig matandog ka usab.
20. Ngano ba intawon nga wala man niya [namatikdi; mamatikdi] ang kawatan nga mikuha sa iyang payong.
Komosta na. Lisod o hayahay pas polis? Sakto kaha imong mga tubag? Pareho kaha tag panugkad? Aron masuta, tan-awa ang mga TUBAG sa ubos ning pagtuki. Ug aron pagdugang sa lingaw, niay akong grado para nimo: kon lima paubos ray imong sipyat, saludo ko nimo ug puyde ka nang mag-writer sa Binisaya. Pero kon kapin sa katunga ang imong sipyat, duda ko nga dili ka na gyod Bisayag panghunahuna.
Oppss! Wala lay suk-anay. Total, kining ato lingaw-lingaw ra man. Angkonon man nato o dili, kini nay kamatuoran— resulta sa wala nato pagdala sa atong pinulongang Binisaya sa mga silid sa tulunghaan. Wala maintelektuwalays, matod pa.—
Mga TUBAG
1. kun
2. kon
3. ug
4. sa
5. og
6. mapaubsanon
7. mahiubsanon
8. tinuod
9. matuod
10. diin
11. asa
12. hain
13. pari
14. Pare
15. ni
16. kang
17. Nakit-an
18. makit-i
19. nakita
20. mamatikdi
Friday, July 1, 2011
Friday, October 15, 2010
21 Ka Rason Nganong ang Bata Mas Makakat-on Kon Gamiton Ang Kaugalingong Pinulongan
Ni RICARDO MA. DURAN NOLASCO, Ph.D.
Departamento sa Linguistika, Unibersidad sa Pilipinas-Diliman
Bisaya Okt. 27, 2010
Basahong Panugdanan sa Mother-tongue based Multilingual Education (o MTBMLE) ug Uban Pang Isyu Bahin sa Lengguwahe ug Pagkat-on sa Pilipinas
1. Unsa man kining mother tongue-based multilingual education o MTBMLE?
Ang MTBMLE usa ka paagi nga naggamit og sobra sa duha ka pinulongan alang sa literasiya ug sa pagtudlo. Magsugod kini gikan sa asa ug unsa nay nahibal-an sa magtutuon. Kini nagpasabot sa pagkat-on sa pagsulti, pagbasa, pagpaminaw ug paghunahuna diha sa unang pinulongan o L1 (Sinugboanon, Tinagalog, Inilokano, Winaray, Mineranao ubp.) ug usab sa pagtudlo sa matematika, siyensiya, panglawas ug panulun-ang katilingbanon pinaagi pod sa L1.
2. Kanus-a man pagatun-an sa mga bata ang Filipino ug English?
Samtang nadebelop nila ang lig-ong pundasyon sa ilang L1, anam-anam nga iintrodyus ngadto sa mga bata ang ikaduha nilang pinulongan o L2 (Filipino ug English) una sa binaba, ug unya sa sinulat. Sa igo nga pagtudlo sa L1/L2, ang katakos sa pag-ila ug ang uyok sa mga suhetong (subject) nakat-onan diha sa L1 mahimong ikabalhin ngadto sa L2.
3. Buot bang ipasabot sa MTBMLE, ilisdan ang pinulongan sa pagtudlo (MOI) ug hubaron ang materyales ngadto sa bernakular?
Gawas sa paggamit og pipila ka pinulongan, ang MTBMLE naglambigit usab sa: (a) pagpalambo og maayong kurikulum sa L1/L2 (i.e. makaiikag sa pagsayod); (b) pagbansay og maayong mga magtutudlo diha sa gikinahanglang pinulongan alang sa kurikulum ug pamaagi; (c) paghimo og maayong mga basahonon (i.e., walay sayop ug may kulturanhong kalabotan); ug (d) pagpalig-on sa katilingban (i.e. pinasikad-sa-tulunghaang pagdumala). Ang MTBMLE dili mosalir kon igo lang usbon ang lengguwahe pinaagi sa simpleng paghubad sa eksisting nang materyales ngadto sa L1.
4. Unsang klaseha sa manunuon ang gitinguhang mamugna sa MTBMLE?
Maoy tumong sa MTBMLE nga ang mga tinun-an mangahimong (a) multilitereyt— may katakos sa pagbasa, pagsulat ug igong panabot sa lumadnong pinulongan, sa nasodnong pinulongan, ug sa Iningles; (b) multilingguwal— may kahanas sa paggamit sa maong mga lengguwahe sa lainlaing sitwasyon; ug (c) multikultural— makatrabaho sila ug makapuyo uban sa mga tawong lahi og kultura sa ilaha.
5. Unsay tataw nga mga kahuyang sa sistema sa Pilipinhong edukasyon nga buot sulbaron sa MTBMLE?
“Usa ka nasod nga pulos anaa sa kinto grado”, usa ka edukador, si Propesor Josefina Cortes, nagkanayon kalabot sa atong nasod nga dugay nang nag-antos sa taas nga functional illiteracy ug kabos nga resulta sa pagkat-on. Sumala sa usa ka surbey sa literasiya niadtong 2003, 1 sa 3 ka Pilipinhon, nag-edad 10-64 anyos, wala makasabot sa ilang gibasa. Ang resulta sa 2008-2009 National Career Advancement Examination (NCAE) nagpakita nga ang katakos sa atoang mga gradwado sa hayskol sa siyensiya, matematika, pagbasa ug pagsabot, ingon man sa berbal nga pakigkomunikar nahulog sa mubo nga 45.4. Niadtong test sa 1999 ug 2003 Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS), ang mga estudyanteng Pilipinhon nahimutang sa kinaubsan (apil ta sa lima nga kinaiwitan). Ang TIMSS nagpahayag nga ang mga estudyante sa tibuok kalibotan makakuhag mas taas nga marka sa matematika ug siyensiya kon ang lengguwahe sa eksamin mao pod ang pinulongang gigamit sa balay.
6. Nganong kinahanglang gamiton ang L1 sa eskuylahan?
Ang kaugalingong pinulongan o L1 naghatag sa mga bata og tumang kasayon sa pagpadayag sa ilang kaugalingon, sanglit wala na may kabalak-an nga basig masayop sila. Magamit dayon nila ang L1 sa paghan-ay ug pag-esplikar sa ilang kalibotan, pagtataw sa ilang hunahuna ug pagdugang og bag-ong mga konsepto sa unsay nangahibal-an na nila. Tungod kay makapahayag na ang mga bata, ang ilang mga magtutudlo mas makasukod sibo sa unsa nay nakat-onan ug makatumbok sa mga dapit asa nga nagkinahanglan pa sila og panabang. Pinaagi sa ilahang lokal nga mga magsusulat ug mga artist, makaugmad pod ang katilingban og mga galamiton sa pagtudlo nga may kalabotang kultural.
7. Apan kahibalo na man ang mga bata sa atong lengguwahe.
Ang nahibal-an sa atong mga bata mao lang ang kombersasyonal nga lengguwahe o ang inadlaw nga gigamit sa pakighinabi. Ang kalamposan sa pagtungha nagadepende sa akademiko ug naintelektuwalisar nga lengguwaheng gikinahanglan sa pagtuki sa mas tulugkarong mga konsepto. Nagkinahanglan og 4 -7 ka tuig nga hitsas sa mga tinubdan aron kini mahanas.
8. Nganong gikinahanglan ang Filipino sa eskuylahan?
Ang Pilipinas usa ka nasod nga daghan og pinulongan sa nagkadaiya usab nga mga kultura. Usa ka lig-on nga himan ang nasodnong pinulongan alang sa inter-etnikong panaglambigit, sa panaghiusa nga politikanhon ug nasodnong kailhanan.
9. Nganong gamiton ang Iningles sa eskuylahan?
Kinahanglan gayod nga maapil sa kurikulum ang mga pinulongan nga gigamit sa mas lanatad nga komunikasyon sama sa Iningles. Ang mga gradwado ubos ning maong sistema kinahanglan makakaplag og kalabotan dili lang sa ilahang katagilungsod ug kataginasod kundi sa langyaw pod. Kasagaran sa kahibalo sa kalibotan maakses pinaagi sa Iningles, busa mapuslanon gayod ang kahibalo sa Iningles. Hinuon, dili pod tinuod nga ang mga estudyante dili makakat-on sa sayans ug math kon dili kamao moiningles. Ang mga mitna sa siyensiya ug matematika wala gaposa sa usa lang ka pinulongan ug kultura.
10. Unsa may baroganan sa DepEd ug sa bag-ong administrasyong Aquino bahin sa MTBMLE?
Niadtong Hulyo 14, 2009, giusab sa DepEd pinaagi sa Department Order No. 74 ang polisiyang “bilingguwal” (duha ka L2 isip MOI) ngadto sa paggamit sa L1 isip MOI “gikan sa pre-school hangtod sa labing menos tirsero grado.” Si Presidente Aquino usab maalamon nga misukip sa rasyonalisasyon sa MOI sulod sa iyahang 10-point agenda alang sa edukasyon. Matod pa niya, kinahanglan tang makakat-on og Iningles aron makakonektar ta sa kalibotan, Filipino aron makakonektar ta sa nasod, ug ang namat-ang pinulongan aron makakonektar ta sa atong budayanhong kabtangan.
11. Kining paggamit og pinulongang lokal, makadaot ba sa pagtukod og usa ka nasod?
Dili. Hinunoa, ang pagpukan sa lumadnong mga pinulongan maoy makaingon sa mabangis nga panagbingkil, kakulang sa panaghiusa, ug panagsumpaki. Mao kiniy nahitabo sa kanhing East Pakistan kansang mga nagdumala buot nga Urdu maoy bugtong opisyal nga lengguwahe nila. Agig linugdangan niini, ang mga taga East Pakistan nga nanaglitok sa Bangla nga pinulongan nanggirebelde ug mingtukod og lahi nga estado, ang Bangladesh.
12. Kining paggamit og L1, babag ba sa pag-kat-on og L2 sama sa Iningles?
Dili. Daghang panukiduki nagpakita nga ang mga estudyante nga gipangtudloan una pagbasa sa ilahang L1, ug unya sa L2, minglupig niadtong eksklusibong gipangtudloan pagbasa sa L2. Dinhi sa Pilipinas, ang programang MTBMLE sa Lubuagan, Kalinga nagpadayag nga ang mga eksperimental nga klase sa L1 nakatalig duol sa 80% komparar sa kapin lag gamay sa 50% sa mga control classes sa L2 diha sa mga Grade 1, 2 ug 3 nga eksamin. Ang L1 classes mas taas pod og marka tandi sa L2 classes bisan sa mga sabdyek nga English, Filipino ug Makabayan.
13. Kon dugangan ang oras para sa Iningles o himoon kining bugtong nga MOI, makapausbaw ba sa atong Ingles?
Dili. Kining maong popular nga pagtuo nagakadugang nga napamatud-ang dili tinuod. Ang dinagkong mga panukiduki sa ming-aging 30 ka tuig naghatag og madut-anong ebidensiya nga ang importanteng butang sa paglambo sa bata sa L2 dili diha sa kon pila ka oras ang ilang eksposyur kondili ang tayming ug pamaagi sa eksposyur. Ang 11-ka-tuig nga pangusisa nila ni Thomas ug Collier sa US nagpakita nga ang mga dili lumad nga magtutuon og Iningles kinsa gipangtudloan ubos sa panun-anan nga pulos Iningles, nangaiwit (anaa sa ika-11 ug ika-22 nga ranggo sa percentile) sa nasodnong mga eksamin. Kadtong mga magtutuon og Iningles nga gihatagan og L1 support sulod sa 6 ka tuig maoy nakakuhag kinatas-an (anaa sa ika-53 ug ika-70 nga ranggo sa percentile) nga diin mas labaw kaayo tandi sa tinudloag pulos Iningles nilang mga kauban.
14. Unsay labing maayong paagi para malihero sa Iningles?
Para sa mga dili lumad nga manlitokayg Iningles, sama nato, ang labing maayong paagi mao ang pagtudlo niini isip L2. Apan nag-agad pod ni sa katakos sa magtutudlo, ang pagka anaay igo nga sumbanan sa lengguwahe diha sa sosyal nga kahimtang sa magtutuon, ug supisyente nga materyales. Ang simple nga pagdugang og oras sa English dili gayod magsilbi. Dili pod mosalir ang pagdalag balik sa Thomasites ug sa ilang mga paagi. Adtong panahona, ang edukasyon para lang sa diyotay kay 1 lang sa 4 ka manunuon ang miabot sa ika-4 nga ang-ang.
15. Magamit ba pod ang mga L1 isip MOI?
Oo. Sugod 1957, ang L1 gihimong MOI sa Grade 1-2. Adtong 1974, gipatuman sa administrasyong Marcos ang polisiya nga bilingguwal. Sa 1999, gisugdan sa DepEd ang programa sa Lingua Franca. Nakapupo pod tag mapuslanong mga leksiyon sa edukasyong gamit ang L1 gikan sa First Language Component Bridging Program sa Nueva Vizcaya State University, Apo Palamguwan Cultural Education Center sa Bukidnon ug Lubuagan Kalinga MTBMLE Program. Sa 2002, giaprobahan sa Kongreso ang Early Childhood Care and Development Act nga nagmando sa paggamit sa L1 isip MOI sa sayo nga kurikulum ug mga aktibidad sa kabataan.
Kas-a, naghisgot si Rolando Tinio bahin sa kahadlok o kabalaka nato nga ang atong mga pinulongan kulang sa paglambo para gamiton sa hataas nga tulun-anan. Gipahinumdoman ta niya nga ang malamposon nga kahimtang sa Iningles naabot tungod sa paningkamot sa mga gumagamit niini. Maintelektuwalisar lang nato ang atong pinulongan kon kini atong gamiton.
16. Nganong dili man gamiton ang L1 isip MOI hangtod sa ika-3 nga Ang-ang ug pagkahuman niana, Iningles na tanan?
Morag mao kini ang gitulod sa mga proponente sa “English-only bill” sa Kamara de Representantes, labi na nila ni Kongresista Gullas ug Villafuerte. Mosugot na sila sa L1 ug Filipino isip MOI hangtod sa ikatulong Ang-ang apan opsiyonal lang. Igkahuman ani, kinahanglan kuno nga ang Ingles na maoy bugtong nga MOI.
Kining mga “early exit program” makatabang tuod, pero dili lig-on. Ang internasyonal nga kasinatian sa paggamit og L1/ L2 sa edukasyon, labi na sa Aprika, nagpadayag nga ang bata nagkinahanglan og dili momenos sa 12 ka tuig aron makakat-on sa L1. Dugang niini, kadtong mga bata nga may edad-edad na (10-14 anyos) mas maayong magtutuon sa L2 kaysa mas linghod nga mga bata. Nagkinahanglan pod og 6-8 ka tuig nga lig-ong pagtudlo sa L2 usa kini mahimong epektibong MOI. Sa kinupsan, ang sayo nga paggamit sa L2 mahimong mosangpot sa ubos nga kalamposan sa literasiya, siyensiya ug matematika.
17. Unsay maayong ikapuli sa English-only Bill?
Mas maayong alternatibo ang House Bill No. 162, nga gitawag pod og Multilingual Education and Literacy Bill nga gitanyag ni Rep. Magtanggol Gunigundo I sa Valenzuela City. Kining HB 162 nagdasig nga maoy gamiton ang L1 isip MOI sa mga Grado 1-6. Nagpasiugda pod kini sa lig-on nga pagtudlo sa English ug Filipino isip sabdyek sa dili pa kini mahimong MOI sa hayskol uban sa L1 isip abag (auxiliary) nga MOI. Giapil pod sa HB 162 nga ang lengguwahe nga gigamit sa pagtudlo mao poy gamiton sa mga eksamin o test.
18. Gikinahanglan ba nato ang Iningles para sa pag-uswag?
Kombensidong napakita ni Steve Walter sa Summer Institute of Linguistics nga kadtong mga nasod kansang populasyon naay akses sa edukasyon sa L1 maoy labing nagmalamboon samtang kadtong mga nasod kansang katawhan mingsalikway sa edukasyon sa L1 maoy labing diyotayg paglambo. Apil ang Pilipinas niining ikaduha. Dunay panagsukwahi karon nga naglungtad tali sa industriya ug sa atong sistema sa edukasyon. Matod ni kanhi Education Undersecretary Miguel Luz, ang sagad hunahuna sa mga employer mao nga ang atoang mga gradwado sa hayskol kulang sa ilang abilidad sa pakigkomunikar, paghunahuna pinasikad sa lohika, ug pagsulbad sa mga suliran, nga nakapahimo kanilang lisod mapasulod og trabaho. Kining mga abilidara labing mapalambo ug makat-onan sayo sa kinabuhi pinaagi sa L1.
19. Mahal ba kon mag-MTBMLE kita?
Ang binase-sa-L2 nga edukasyon mosangpot og mas daghang mangundang (drop-outs), nagbalik-balik (repeaters) ug nangahagbong (failures) komparar sa L1/L2 nga sistema. Kon hunahunaon nato ang kuwarta nga nausik niini, ang mga pagtuon nagpakita nga mas ekonomiya ang sistemang L1/L2 kaysa binase-sa-L2 nga sistema.
20. Unsa may pu’ng sa mga stakeholders bahin sa MTBMLE?
• The National Economic Development Authority (NEDA): “Sa punto sa ekonomiya ug pamuhunan, nanagtuo mi nga mas cost effective ang paggamit niining polisiya sa MTBMLE.”
• Philippine Business for Education (PBED): “Ang Iningles ug Filipino mga “langyaw” nga lengguwahe sa kadaghanan sa mga bata. Ang paggamit bisan hain niining duha isip MOI labing makadaot sa usa ka sistema sa edukasyon nga daan nang masakiton.”
• UNESCO National Commission of the Philippines: “Ang multilingguwalismo o pag-ila sa nagkadaiyang pinulongan mao nay panamdanan karon sa Tinipong Nasod (UN) ug sa kalibotan. Ang UNESCO nagsuporta sa pagtudlo gamit ang kaugalingong pinulongan isip pamaagi sa pagpalambo sa kalidad sa edukasyon diha sa pag-ugba sa kahibalo ug mga kasinatian sa mga magtutuon ug mga magtutudlo.”
• Linguistic Society of the Philippines (LSP): “Ang paggamit sa kaugalingong pinulongan maoy labing maayong opsiyon alang sa literasiya ug edukasyon sa mga katilingban nga nagkadaiya ang pinulongan sama sa Pilipinas.”
• NAKEM Philippines/International: “Alang sa mga prinsipyo sa hustisya ug demokrasya, ang kinaadman angay nga itudlo pinaagi sa kaugalingong pinulongan sa mga magtutuon.”
21. Mapatuman ba nato karon ang MTBMLE?
Sa pagka karon, ang DepEd mipaimplementar na sa MTBMLE sa kapin 100 ka payonir nga eskuylahan sa katibuk-an sa nasod. Ang mga magtutudlo gipangbansay karon bahin sa pagpalambo sa kurikulum sa L1 ug mga pamaagi sa pagtudlo niini. Gipanghimo na ang mga gamitonon sa pagtudlo ug pagbasa diha sa mga pinulongang lumad. Sa 2012, gilaoman nga duna na tay ubay-ubayng batid nga mga magtutudlo ug naugmad nga materyales alang sa MTBMLE nga igadapat sa Kindergarten ug Grade 1 nga lebel sa tanang mga rehiyon. Sa 2013 ug sa matag tuig nga mosunod, magadugang og bag-ong ang-ang nga grado (grade level) ubos sa panun-anan sa MTBMLE hangtod malakip na ang tibuok nga han-ay sa elementarya.-- (Gihubad sa Binisayang Sinugboanon nila ni Atty. Manuel Lino G. Faelnar ug E.S. Godin)
Mga Reperensiya:
Alidou, Hassana, Aliou Boly, Birgit Brock-Utne, Yaya Satina Diallo, Kathleen Heugh and H. Ekkehard Wolff. 2006. Optimizing learning and education in Africa—the language factor. A stock-taking research on mother tongue and bilingual education in sub-saharan Africa. Association for the Development of Education in Africa.
Dutcher, Nadine in collaboration with Richard Tucker. 1994. The use of first and second languages in education. A review of international experience. Pacific Islands discussion paper series no. 1. Washington D.C.: The World Bank.
Gonzales, Andrew, Allan B.I. Bernardo, Ma. Lourdes Bautista and Emy M. Pascasio. 2000. The social sciences and policy making in language. Philippine Journal of Linguistics, 31 (2): pp. 27-37.
Thomas, Wayne and Virginia Collier. 1997. School effectiveness for language minority students. National Clearinghouse for Education. http://www.crede.ucsc.edu/research/llaa/1.1_final.html
UNESCO. 2007. Advocacy kit for promoting multilingual education: including the excluded. Bangkok: UNESCO Bangkok.
Walter, Stephen L. 2003. “Does language of instruction matter in education?.” Nasa Mary Ruth Wise, Thomas N. Headland and Ruth M. Brend (eds.), Language and life: essays in memory of Kenneth L. Pike, 611-635. SIL International at The University of Texas at Arlington Publications in Linguistics, 139. Dallas: SIL International and University of Texas at Arlington.
Departamento sa Linguistika, Unibersidad sa Pilipinas-Diliman
Bisaya Okt. 27, 2010
Basahong Panugdanan sa Mother-tongue based Multilingual Education (o MTBMLE) ug Uban Pang Isyu Bahin sa Lengguwahe ug Pagkat-on sa Pilipinas
1. Unsa man kining mother tongue-based multilingual education o MTBMLE?
Ang MTBMLE usa ka paagi nga naggamit og sobra sa duha ka pinulongan alang sa literasiya ug sa pagtudlo. Magsugod kini gikan sa asa ug unsa nay nahibal-an sa magtutuon. Kini nagpasabot sa pagkat-on sa pagsulti, pagbasa, pagpaminaw ug paghunahuna diha sa unang pinulongan o L1 (Sinugboanon, Tinagalog, Inilokano, Winaray, Mineranao ubp.) ug usab sa pagtudlo sa matematika, siyensiya, panglawas ug panulun-ang katilingbanon pinaagi pod sa L1.
2. Kanus-a man pagatun-an sa mga bata ang Filipino ug English?
Samtang nadebelop nila ang lig-ong pundasyon sa ilang L1, anam-anam nga iintrodyus ngadto sa mga bata ang ikaduha nilang pinulongan o L2 (Filipino ug English) una sa binaba, ug unya sa sinulat. Sa igo nga pagtudlo sa L1/L2, ang katakos sa pag-ila ug ang uyok sa mga suhetong (subject) nakat-onan diha sa L1 mahimong ikabalhin ngadto sa L2.
3. Buot bang ipasabot sa MTBMLE, ilisdan ang pinulongan sa pagtudlo (MOI) ug hubaron ang materyales ngadto sa bernakular?
Gawas sa paggamit og pipila ka pinulongan, ang MTBMLE naglambigit usab sa: (a) pagpalambo og maayong kurikulum sa L1/L2 (i.e. makaiikag sa pagsayod); (b) pagbansay og maayong mga magtutudlo diha sa gikinahanglang pinulongan alang sa kurikulum ug pamaagi; (c) paghimo og maayong mga basahonon (i.e., walay sayop ug may kulturanhong kalabotan); ug (d) pagpalig-on sa katilingban (i.e. pinasikad-sa-tulunghaang pagdumala). Ang MTBMLE dili mosalir kon igo lang usbon ang lengguwahe pinaagi sa simpleng paghubad sa eksisting nang materyales ngadto sa L1.
4. Unsang klaseha sa manunuon ang gitinguhang mamugna sa MTBMLE?
Maoy tumong sa MTBMLE nga ang mga tinun-an mangahimong (a) multilitereyt— may katakos sa pagbasa, pagsulat ug igong panabot sa lumadnong pinulongan, sa nasodnong pinulongan, ug sa Iningles; (b) multilingguwal— may kahanas sa paggamit sa maong mga lengguwahe sa lainlaing sitwasyon; ug (c) multikultural— makatrabaho sila ug makapuyo uban sa mga tawong lahi og kultura sa ilaha.
5. Unsay tataw nga mga kahuyang sa sistema sa Pilipinhong edukasyon nga buot sulbaron sa MTBMLE?
“Usa ka nasod nga pulos anaa sa kinto grado”, usa ka edukador, si Propesor Josefina Cortes, nagkanayon kalabot sa atong nasod nga dugay nang nag-antos sa taas nga functional illiteracy ug kabos nga resulta sa pagkat-on. Sumala sa usa ka surbey sa literasiya niadtong 2003, 1 sa 3 ka Pilipinhon, nag-edad 10-64 anyos, wala makasabot sa ilang gibasa. Ang resulta sa 2008-2009 National Career Advancement Examination (NCAE) nagpakita nga ang katakos sa atoang mga gradwado sa hayskol sa siyensiya, matematika, pagbasa ug pagsabot, ingon man sa berbal nga pakigkomunikar nahulog sa mubo nga 45.4. Niadtong test sa 1999 ug 2003 Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS), ang mga estudyanteng Pilipinhon nahimutang sa kinaubsan (apil ta sa lima nga kinaiwitan). Ang TIMSS nagpahayag nga ang mga estudyante sa tibuok kalibotan makakuhag mas taas nga marka sa matematika ug siyensiya kon ang lengguwahe sa eksamin mao pod ang pinulongang gigamit sa balay.
6. Nganong kinahanglang gamiton ang L1 sa eskuylahan?
Ang kaugalingong pinulongan o L1 naghatag sa mga bata og tumang kasayon sa pagpadayag sa ilang kaugalingon, sanglit wala na may kabalak-an nga basig masayop sila. Magamit dayon nila ang L1 sa paghan-ay ug pag-esplikar sa ilang kalibotan, pagtataw sa ilang hunahuna ug pagdugang og bag-ong mga konsepto sa unsay nangahibal-an na nila. Tungod kay makapahayag na ang mga bata, ang ilang mga magtutudlo mas makasukod sibo sa unsa nay nakat-onan ug makatumbok sa mga dapit asa nga nagkinahanglan pa sila og panabang. Pinaagi sa ilahang lokal nga mga magsusulat ug mga artist, makaugmad pod ang katilingban og mga galamiton sa pagtudlo nga may kalabotang kultural.
7. Apan kahibalo na man ang mga bata sa atong lengguwahe.
Ang nahibal-an sa atong mga bata mao lang ang kombersasyonal nga lengguwahe o ang inadlaw nga gigamit sa pakighinabi. Ang kalamposan sa pagtungha nagadepende sa akademiko ug naintelektuwalisar nga lengguwaheng gikinahanglan sa pagtuki sa mas tulugkarong mga konsepto. Nagkinahanglan og 4 -7 ka tuig nga hitsas sa mga tinubdan aron kini mahanas.
8. Nganong gikinahanglan ang Filipino sa eskuylahan?
Ang Pilipinas usa ka nasod nga daghan og pinulongan sa nagkadaiya usab nga mga kultura. Usa ka lig-on nga himan ang nasodnong pinulongan alang sa inter-etnikong panaglambigit, sa panaghiusa nga politikanhon ug nasodnong kailhanan.
9. Nganong gamiton ang Iningles sa eskuylahan?
Kinahanglan gayod nga maapil sa kurikulum ang mga pinulongan nga gigamit sa mas lanatad nga komunikasyon sama sa Iningles. Ang mga gradwado ubos ning maong sistema kinahanglan makakaplag og kalabotan dili lang sa ilahang katagilungsod ug kataginasod kundi sa langyaw pod. Kasagaran sa kahibalo sa kalibotan maakses pinaagi sa Iningles, busa mapuslanon gayod ang kahibalo sa Iningles. Hinuon, dili pod tinuod nga ang mga estudyante dili makakat-on sa sayans ug math kon dili kamao moiningles. Ang mga mitna sa siyensiya ug matematika wala gaposa sa usa lang ka pinulongan ug kultura.
10. Unsa may baroganan sa DepEd ug sa bag-ong administrasyong Aquino bahin sa MTBMLE?
Niadtong Hulyo 14, 2009, giusab sa DepEd pinaagi sa Department Order No. 74 ang polisiyang “bilingguwal” (duha ka L2 isip MOI) ngadto sa paggamit sa L1 isip MOI “gikan sa pre-school hangtod sa labing menos tirsero grado.” Si Presidente Aquino usab maalamon nga misukip sa rasyonalisasyon sa MOI sulod sa iyahang 10-point agenda alang sa edukasyon. Matod pa niya, kinahanglan tang makakat-on og Iningles aron makakonektar ta sa kalibotan, Filipino aron makakonektar ta sa nasod, ug ang namat-ang pinulongan aron makakonektar ta sa atong budayanhong kabtangan.
11. Kining paggamit og pinulongang lokal, makadaot ba sa pagtukod og usa ka nasod?
Dili. Hinunoa, ang pagpukan sa lumadnong mga pinulongan maoy makaingon sa mabangis nga panagbingkil, kakulang sa panaghiusa, ug panagsumpaki. Mao kiniy nahitabo sa kanhing East Pakistan kansang mga nagdumala buot nga Urdu maoy bugtong opisyal nga lengguwahe nila. Agig linugdangan niini, ang mga taga East Pakistan nga nanaglitok sa Bangla nga pinulongan nanggirebelde ug mingtukod og lahi nga estado, ang Bangladesh.
12. Kining paggamit og L1, babag ba sa pag-kat-on og L2 sama sa Iningles?
Dili. Daghang panukiduki nagpakita nga ang mga estudyante nga gipangtudloan una pagbasa sa ilahang L1, ug unya sa L2, minglupig niadtong eksklusibong gipangtudloan pagbasa sa L2. Dinhi sa Pilipinas, ang programang MTBMLE sa Lubuagan, Kalinga nagpadayag nga ang mga eksperimental nga klase sa L1 nakatalig duol sa 80% komparar sa kapin lag gamay sa 50% sa mga control classes sa L2 diha sa mga Grade 1, 2 ug 3 nga eksamin. Ang L1 classes mas taas pod og marka tandi sa L2 classes bisan sa mga sabdyek nga English, Filipino ug Makabayan.
13. Kon dugangan ang oras para sa Iningles o himoon kining bugtong nga MOI, makapausbaw ba sa atong Ingles?
Dili. Kining maong popular nga pagtuo nagakadugang nga napamatud-ang dili tinuod. Ang dinagkong mga panukiduki sa ming-aging 30 ka tuig naghatag og madut-anong ebidensiya nga ang importanteng butang sa paglambo sa bata sa L2 dili diha sa kon pila ka oras ang ilang eksposyur kondili ang tayming ug pamaagi sa eksposyur. Ang 11-ka-tuig nga pangusisa nila ni Thomas ug Collier sa US nagpakita nga ang mga dili lumad nga magtutuon og Iningles kinsa gipangtudloan ubos sa panun-anan nga pulos Iningles, nangaiwit (anaa sa ika-11 ug ika-22 nga ranggo sa percentile) sa nasodnong mga eksamin. Kadtong mga magtutuon og Iningles nga gihatagan og L1 support sulod sa 6 ka tuig maoy nakakuhag kinatas-an (anaa sa ika-53 ug ika-70 nga ranggo sa percentile) nga diin mas labaw kaayo tandi sa tinudloag pulos Iningles nilang mga kauban.
14. Unsay labing maayong paagi para malihero sa Iningles?
Para sa mga dili lumad nga manlitokayg Iningles, sama nato, ang labing maayong paagi mao ang pagtudlo niini isip L2. Apan nag-agad pod ni sa katakos sa magtutudlo, ang pagka anaay igo nga sumbanan sa lengguwahe diha sa sosyal nga kahimtang sa magtutuon, ug supisyente nga materyales. Ang simple nga pagdugang og oras sa English dili gayod magsilbi. Dili pod mosalir ang pagdalag balik sa Thomasites ug sa ilang mga paagi. Adtong panahona, ang edukasyon para lang sa diyotay kay 1 lang sa 4 ka manunuon ang miabot sa ika-4 nga ang-ang.
15. Magamit ba pod ang mga L1 isip MOI?
Oo. Sugod 1957, ang L1 gihimong MOI sa Grade 1-2. Adtong 1974, gipatuman sa administrasyong Marcos ang polisiya nga bilingguwal. Sa 1999, gisugdan sa DepEd ang programa sa Lingua Franca. Nakapupo pod tag mapuslanong mga leksiyon sa edukasyong gamit ang L1 gikan sa First Language Component Bridging Program sa Nueva Vizcaya State University, Apo Palamguwan Cultural Education Center sa Bukidnon ug Lubuagan Kalinga MTBMLE Program. Sa 2002, giaprobahan sa Kongreso ang Early Childhood Care and Development Act nga nagmando sa paggamit sa L1 isip MOI sa sayo nga kurikulum ug mga aktibidad sa kabataan.
Kas-a, naghisgot si Rolando Tinio bahin sa kahadlok o kabalaka nato nga ang atong mga pinulongan kulang sa paglambo para gamiton sa hataas nga tulun-anan. Gipahinumdoman ta niya nga ang malamposon nga kahimtang sa Iningles naabot tungod sa paningkamot sa mga gumagamit niini. Maintelektuwalisar lang nato ang atong pinulongan kon kini atong gamiton.
16. Nganong dili man gamiton ang L1 isip MOI hangtod sa ika-3 nga Ang-ang ug pagkahuman niana, Iningles na tanan?
Morag mao kini ang gitulod sa mga proponente sa “English-only bill” sa Kamara de Representantes, labi na nila ni Kongresista Gullas ug Villafuerte. Mosugot na sila sa L1 ug Filipino isip MOI hangtod sa ikatulong Ang-ang apan opsiyonal lang. Igkahuman ani, kinahanglan kuno nga ang Ingles na maoy bugtong nga MOI.
Kining mga “early exit program” makatabang tuod, pero dili lig-on. Ang internasyonal nga kasinatian sa paggamit og L1/ L2 sa edukasyon, labi na sa Aprika, nagpadayag nga ang bata nagkinahanglan og dili momenos sa 12 ka tuig aron makakat-on sa L1. Dugang niini, kadtong mga bata nga may edad-edad na (10-14 anyos) mas maayong magtutuon sa L2 kaysa mas linghod nga mga bata. Nagkinahanglan pod og 6-8 ka tuig nga lig-ong pagtudlo sa L2 usa kini mahimong epektibong MOI. Sa kinupsan, ang sayo nga paggamit sa L2 mahimong mosangpot sa ubos nga kalamposan sa literasiya, siyensiya ug matematika.
17. Unsay maayong ikapuli sa English-only Bill?
Mas maayong alternatibo ang House Bill No. 162, nga gitawag pod og Multilingual Education and Literacy Bill nga gitanyag ni Rep. Magtanggol Gunigundo I sa Valenzuela City. Kining HB 162 nagdasig nga maoy gamiton ang L1 isip MOI sa mga Grado 1-6. Nagpasiugda pod kini sa lig-on nga pagtudlo sa English ug Filipino isip sabdyek sa dili pa kini mahimong MOI sa hayskol uban sa L1 isip abag (auxiliary) nga MOI. Giapil pod sa HB 162 nga ang lengguwahe nga gigamit sa pagtudlo mao poy gamiton sa mga eksamin o test.
18. Gikinahanglan ba nato ang Iningles para sa pag-uswag?
Kombensidong napakita ni Steve Walter sa Summer Institute of Linguistics nga kadtong mga nasod kansang populasyon naay akses sa edukasyon sa L1 maoy labing nagmalamboon samtang kadtong mga nasod kansang katawhan mingsalikway sa edukasyon sa L1 maoy labing diyotayg paglambo. Apil ang Pilipinas niining ikaduha. Dunay panagsukwahi karon nga naglungtad tali sa industriya ug sa atong sistema sa edukasyon. Matod ni kanhi Education Undersecretary Miguel Luz, ang sagad hunahuna sa mga employer mao nga ang atoang mga gradwado sa hayskol kulang sa ilang abilidad sa pakigkomunikar, paghunahuna pinasikad sa lohika, ug pagsulbad sa mga suliran, nga nakapahimo kanilang lisod mapasulod og trabaho. Kining mga abilidara labing mapalambo ug makat-onan sayo sa kinabuhi pinaagi sa L1.
19. Mahal ba kon mag-MTBMLE kita?
Ang binase-sa-L2 nga edukasyon mosangpot og mas daghang mangundang (drop-outs), nagbalik-balik (repeaters) ug nangahagbong (failures) komparar sa L1/L2 nga sistema. Kon hunahunaon nato ang kuwarta nga nausik niini, ang mga pagtuon nagpakita nga mas ekonomiya ang sistemang L1/L2 kaysa binase-sa-L2 nga sistema.
20. Unsa may pu’ng sa mga stakeholders bahin sa MTBMLE?
• The National Economic Development Authority (NEDA): “Sa punto sa ekonomiya ug pamuhunan, nanagtuo mi nga mas cost effective ang paggamit niining polisiya sa MTBMLE.”
• Philippine Business for Education (PBED): “Ang Iningles ug Filipino mga “langyaw” nga lengguwahe sa kadaghanan sa mga bata. Ang paggamit bisan hain niining duha isip MOI labing makadaot sa usa ka sistema sa edukasyon nga daan nang masakiton.”
• UNESCO National Commission of the Philippines: “Ang multilingguwalismo o pag-ila sa nagkadaiyang pinulongan mao nay panamdanan karon sa Tinipong Nasod (UN) ug sa kalibotan. Ang UNESCO nagsuporta sa pagtudlo gamit ang kaugalingong pinulongan isip pamaagi sa pagpalambo sa kalidad sa edukasyon diha sa pag-ugba sa kahibalo ug mga kasinatian sa mga magtutuon ug mga magtutudlo.”
• Linguistic Society of the Philippines (LSP): “Ang paggamit sa kaugalingong pinulongan maoy labing maayong opsiyon alang sa literasiya ug edukasyon sa mga katilingban nga nagkadaiya ang pinulongan sama sa Pilipinas.”
• NAKEM Philippines/International: “Alang sa mga prinsipyo sa hustisya ug demokrasya, ang kinaadman angay nga itudlo pinaagi sa kaugalingong pinulongan sa mga magtutuon.”
21. Mapatuman ba nato karon ang MTBMLE?
Sa pagka karon, ang DepEd mipaimplementar na sa MTBMLE sa kapin 100 ka payonir nga eskuylahan sa katibuk-an sa nasod. Ang mga magtutudlo gipangbansay karon bahin sa pagpalambo sa kurikulum sa L1 ug mga pamaagi sa pagtudlo niini. Gipanghimo na ang mga gamitonon sa pagtudlo ug pagbasa diha sa mga pinulongang lumad. Sa 2012, gilaoman nga duna na tay ubay-ubayng batid nga mga magtutudlo ug naugmad nga materyales alang sa MTBMLE nga igadapat sa Kindergarten ug Grade 1 nga lebel sa tanang mga rehiyon. Sa 2013 ug sa matag tuig nga mosunod, magadugang og bag-ong ang-ang nga grado (grade level) ubos sa panun-anan sa MTBMLE hangtod malakip na ang tibuok nga han-ay sa elementarya.-- (Gihubad sa Binisayang Sinugboanon nila ni Atty. Manuel Lino G. Faelnar ug E.S. Godin)
Mga Reperensiya:
Alidou, Hassana, Aliou Boly, Birgit Brock-Utne, Yaya Satina Diallo, Kathleen Heugh and H. Ekkehard Wolff. 2006. Optimizing learning and education in Africa—the language factor. A stock-taking research on mother tongue and bilingual education in sub-saharan Africa. Association for the Development of Education in Africa.
Dutcher, Nadine in collaboration with Richard Tucker. 1994. The use of first and second languages in education. A review of international experience. Pacific Islands discussion paper series no. 1. Washington D.C.: The World Bank.
Gonzales, Andrew, Allan B.I. Bernardo, Ma. Lourdes Bautista and Emy M. Pascasio. 2000. The social sciences and policy making in language. Philippine Journal of Linguistics, 31 (2): pp. 27-37.
Thomas, Wayne and Virginia Collier. 1997. School effectiveness for language minority students. National Clearinghouse for Education. http://www.crede.ucsc.edu/research/llaa/1.1_final.html
UNESCO. 2007. Advocacy kit for promoting multilingual education: including the excluded. Bangkok: UNESCO Bangkok.
Walter, Stephen L. 2003. “Does language of instruction matter in education?.” Nasa Mary Ruth Wise, Thomas N. Headland and Ruth M. Brend (eds.), Language and life: essays in memory of Kenneth L. Pike, 611-635. SIL International at The University of Texas at Arlington Publications in Linguistics, 139. Dallas: SIL International and University of Texas at Arlington.
Thursday, February 4, 2010
Pag-edukar sa Atong Kabataan sa Ilang Lumad nga Pinulongan
Ni RICARDO MA. NOLASCO Ph.D.
Bisaya Peb. 17, 2010
SA usa ka tigom ning bag-o lang, pipila sa mga magpapili sa pagka pangulo sa 2010 election nagpagawas sa ilang panahom nga ang Ingles maoy angay mahimong medyum sa pagpanudlo sa mga tunghaan sa nasod.
Sumala ni Patricia Licuanan, may kalapoy pa nga naglimin sa kontrobersiya sa lengguwahe. Ug kini dili tungod kay kulang sa empirical research bahin niini. Ang tinuod, duna kitay tinonelada niini, gikan sa internasyonal nga mga pagtuon ug gikan usab sa atong kaugalingong pagtuon, ang tanan nagpakita nga ang kabataan labing makat-on ug paspas usab kon sila maedukar sa una nilang lengguwahe kun L1.
Daghang tawo ang wala masayod nga unom ka bulan ang minglabay, sa Hulyo 14, 2009, ang mga awtoridad sa edukasyon sa kataposan mingbasura sa 35-ka-tuig nga bilungual policy sa paggamit sa duha sa ikaduhang mga lengguwahe (ang Ingles ug Filipino) isip medyum sa pagpanudlo. Ang bag-ong polisiya, Department Order No. 74, nagtumong sa paggamit sa mother tongue-based multilingual education, o sa yanong pagkasulti MLE, alang sa atong kabataan sa nasod, sa pormal ug dili pormal nga paagi.
Ang gibasehan sa kausaban yano lang kaayo ug masabtan sa tanan. Sugdan nato diin gikan ang mga magtutuon ug unsa na ang ilang nakat-onan.
Ubos sa bag-ong direktiba, ang unang medyum sa pagpanudlo gikan sa pre-school ngadto sa Grade 3 mao ang L1 sa tanang suheto apil na ang Ingles ug Filipino. Sa Grade 4 ngadto sa Grade 6 mao ang panahon sa transisyon. Kon ang mga magtutuon makaabot sa hayskol, makabaton na silag igong kabatid sa ilang ikaduhang lengguwahe (Ingles ug Filipino) aron nga kini mahimong nag-unang medyum sa pagpanudlo. Ang L1 magsilbing pang-ayuda nga medyum.
Ang estratehiya mao ang pag-ugmad sa kognitibo ug rasonableng pangrason sa mga magtutuon una sa ilang L1 ug sa pagbalhin sa kabatid sa ilang L2 unya. Busa, ang bag-ong polisiya maoy pang-ayuda, diin ang duha o sobra pang L2s, dugangan imbes nga hulipan sa L1.
Pipila ka semana ang minglabay, ang DepEd Valenzuela division, nga gipangulohan ni Superintendent Flordeliza Mayari, nagpahigayon og eksperimento nga naglangkob sa Grade 4, 5 ug 6 sa mga magtutuon sa Serrano Elementary School. Ang duha ka klase (ang seksiyon sa mga honor ug dili honor) alang sa mga grade-level gihatagan og 10 ka pangutanang pasulit sa Math. Ang matag seksiyon gibahin sa duha ka grupo, ang usa ka grupo mitubag sa pasulit sa Ingles ug ang laing grupo sa Filipino.
Ang resulta mao ang mga mosunod:
Ang mga magtutuon (honor ug dili honor) nga mingtubag sa pasulit sa Filipino nakatubag og husto labaw sa kaubanan nga mingtubag sa pasulit sa Ingles (4.33 vs. 2.42);
Ang honor nga mga magtutuon sa Grade 4 kinsa mingtubag sa pasulit sa Filipino labaw pang nakatubag sa honor nga mga magtutuon sa Grade 5 kinsa mingtubag sa pasulit sa Ingles (3.86 vs 3.25);
Ang Grade 5 honor students nga mingtubag sa pasulit sa Filipino labaw nga nakatubag kaysa Grade 6 honor students nga mingtubag sa pasulit sa Ingles (5.70 vs. 4.84);
Ang Grade 6 honor students nga mitubag sa pasulit sa Filipino labaw pang nakatubag kaysa mga honor classmate nga mingtubag sa pasulit sa Ingles (7.63 vs. 4.84)
Ang resulta makahinuklog kaayo labi na nga ang mga magtutuon kasagaran gitudloan sa mga suheto ginamit ang lengguwaheng Ingles. Kini hugot nga nagsugyot nga ang mga magtutuon nga gitudloan sa ilang L1, labi pang makatubag sa mga pasulit.
Gani, kini ang gitaho sa Trends and Mathematics and Science Study (TIMSS) niadtong 1995, 1999, 2003 ug 2007. Nakaplagan sa TIMSS nga, sa tanang natad sa suheto ug ang-ang sa grado, ang mga magtutuon nga nanaglitok sa lengguwahe diha sa ilang panimalay sa gigamit nga lengguwahe sa pasulit mas taas og makab-ot nga score.
Ang atong nasod dako nag nagasto sa pagsagop sa duha ka L2 sa pagtudlo sa atong kabataan. Apan mga 15 ka milyong Pilipino pa ang nag-antos gikan sa basic and functional illiteracy. Ug ang gidaghanon padayong nagasaka.
Ang hinayng kahibalo sa pagbasa moresulta sa ubos nga pagkat-on sa mga abilidad ug dili maayong resulta sa mga grado. Pananglitan, ang National Career Assessment Examination (NCAE) nga gihatag ngadto sa mga magtutuon sa hayskol sa 2008-2009 nagpakita nga ang ilang kasarangang abilidad anaa sa 43.2 sa Science, 41.7 sa Mathematics, 51.1 sa pagbasa ug pagsabot ug 45 sa verbal skills.
Sa miaging tuig, ang silingan natong Malaysia nag-usab sa ilang 2003 English policy sa edukasyon sa siyensiya ug matematika tungod usab sa samang rason nga kita nag-usab. Mibalik sila sa orihinal nga polisiya sa paggamit sa L1 sa bata (Bahasa Malaysia, Chinese, Tamil ug uban pang lokal nga mga lengguwahe) isip medyum sa pagpanudlo.
Milanat og unom ka tuig una mag-usab og polisiya ang Malaysia; apan kita milanat unag 35 ka tuig usa mag-usab sa atong polisiya.
Apan dili kini angayng ikahasol. Ang mga nanagpakabana sa edukasyon sa Pilipinas seryoso kaayo sa pagpatuman sa bag-ong polisiya ug aron maapsan ang abanteng silingang mga nasod.
Sa miaging Nobiyembre, ang Department of Education nga gipangunahan ni Undersecretary of Education Vilma L. Labrador ug Bureau Director Yolanda S. Quijano nakigkita sa mga eksperto sa Tagaytay City, aron mahan-ay ang estratehikong mga plano sa pagpatuman sa MLE. Ang pokus nagtumbok sa pagbansay sa mga magtutudlo sa bag-ong mga pamaagi sa pagpanudlo ug ang kaugmaran sa materyal sa pagpanudlo sa lokal nga mga lengguwahe.
Karong Pebrero 18-20, 2010, ang 1st Philippine Conference Workshop on Mother Tongue-Based Multilingual Education ipahigayon sa Capitol University sa Cagayan de Oro City. Ang komperensiya magdala sa temang "Reclaming the right to learn in one’s own language." Ang komperensiya nagtumong nga magkatapok ang public and private education stakeholders gikan sa nagkalainlaing dapit sa nasod aron hisgotan ang pilosopiya, mga estratehiya, mga direksiyon ug mga plano ubos sa bag-ong MLE education policy sa nasod.—
Bisaya Peb. 17, 2010
SA usa ka tigom ning bag-o lang, pipila sa mga magpapili sa pagka pangulo sa 2010 election nagpagawas sa ilang panahom nga ang Ingles maoy angay mahimong medyum sa pagpanudlo sa mga tunghaan sa nasod.
Sumala ni Patricia Licuanan, may kalapoy pa nga naglimin sa kontrobersiya sa lengguwahe. Ug kini dili tungod kay kulang sa empirical research bahin niini. Ang tinuod, duna kitay tinonelada niini, gikan sa internasyonal nga mga pagtuon ug gikan usab sa atong kaugalingong pagtuon, ang tanan nagpakita nga ang kabataan labing makat-on ug paspas usab kon sila maedukar sa una nilang lengguwahe kun L1.
Daghang tawo ang wala masayod nga unom ka bulan ang minglabay, sa Hulyo 14, 2009, ang mga awtoridad sa edukasyon sa kataposan mingbasura sa 35-ka-tuig nga bilungual policy sa paggamit sa duha sa ikaduhang mga lengguwahe (ang Ingles ug Filipino) isip medyum sa pagpanudlo. Ang bag-ong polisiya, Department Order No. 74, nagtumong sa paggamit sa mother tongue-based multilingual education, o sa yanong pagkasulti MLE, alang sa atong kabataan sa nasod, sa pormal ug dili pormal nga paagi.
Ang gibasehan sa kausaban yano lang kaayo ug masabtan sa tanan. Sugdan nato diin gikan ang mga magtutuon ug unsa na ang ilang nakat-onan.
Ubos sa bag-ong direktiba, ang unang medyum sa pagpanudlo gikan sa pre-school ngadto sa Grade 3 mao ang L1 sa tanang suheto apil na ang Ingles ug Filipino. Sa Grade 4 ngadto sa Grade 6 mao ang panahon sa transisyon. Kon ang mga magtutuon makaabot sa hayskol, makabaton na silag igong kabatid sa ilang ikaduhang lengguwahe (Ingles ug Filipino) aron nga kini mahimong nag-unang medyum sa pagpanudlo. Ang L1 magsilbing pang-ayuda nga medyum.
Ang estratehiya mao ang pag-ugmad sa kognitibo ug rasonableng pangrason sa mga magtutuon una sa ilang L1 ug sa pagbalhin sa kabatid sa ilang L2 unya. Busa, ang bag-ong polisiya maoy pang-ayuda, diin ang duha o sobra pang L2s, dugangan imbes nga hulipan sa L1.
Pipila ka semana ang minglabay, ang DepEd Valenzuela division, nga gipangulohan ni Superintendent Flordeliza Mayari, nagpahigayon og eksperimento nga naglangkob sa Grade 4, 5 ug 6 sa mga magtutuon sa Serrano Elementary School. Ang duha ka klase (ang seksiyon sa mga honor ug dili honor) alang sa mga grade-level gihatagan og 10 ka pangutanang pasulit sa Math. Ang matag seksiyon gibahin sa duha ka grupo, ang usa ka grupo mitubag sa pasulit sa Ingles ug ang laing grupo sa Filipino.
Ang resulta mao ang mga mosunod:
Ang mga magtutuon (honor ug dili honor) nga mingtubag sa pasulit sa Filipino nakatubag og husto labaw sa kaubanan nga mingtubag sa pasulit sa Ingles (4.33 vs. 2.42);
Ang honor nga mga magtutuon sa Grade 4 kinsa mingtubag sa pasulit sa Filipino labaw pang nakatubag sa honor nga mga magtutuon sa Grade 5 kinsa mingtubag sa pasulit sa Ingles (3.86 vs 3.25);
Ang Grade 5 honor students nga mingtubag sa pasulit sa Filipino labaw nga nakatubag kaysa Grade 6 honor students nga mingtubag sa pasulit sa Ingles (5.70 vs. 4.84);
Ang Grade 6 honor students nga mitubag sa pasulit sa Filipino labaw pang nakatubag kaysa mga honor classmate nga mingtubag sa pasulit sa Ingles (7.63 vs. 4.84)
Ang resulta makahinuklog kaayo labi na nga ang mga magtutuon kasagaran gitudloan sa mga suheto ginamit ang lengguwaheng Ingles. Kini hugot nga nagsugyot nga ang mga magtutuon nga gitudloan sa ilang L1, labi pang makatubag sa mga pasulit.
Gani, kini ang gitaho sa Trends and Mathematics and Science Study (TIMSS) niadtong 1995, 1999, 2003 ug 2007. Nakaplagan sa TIMSS nga, sa tanang natad sa suheto ug ang-ang sa grado, ang mga magtutuon nga nanaglitok sa lengguwahe diha sa ilang panimalay sa gigamit nga lengguwahe sa pasulit mas taas og makab-ot nga score.
Ang atong nasod dako nag nagasto sa pagsagop sa duha ka L2 sa pagtudlo sa atong kabataan. Apan mga 15 ka milyong Pilipino pa ang nag-antos gikan sa basic and functional illiteracy. Ug ang gidaghanon padayong nagasaka.
Ang hinayng kahibalo sa pagbasa moresulta sa ubos nga pagkat-on sa mga abilidad ug dili maayong resulta sa mga grado. Pananglitan, ang National Career Assessment Examination (NCAE) nga gihatag ngadto sa mga magtutuon sa hayskol sa 2008-2009 nagpakita nga ang ilang kasarangang abilidad anaa sa 43.2 sa Science, 41.7 sa Mathematics, 51.1 sa pagbasa ug pagsabot ug 45 sa verbal skills.
Sa miaging tuig, ang silingan natong Malaysia nag-usab sa ilang 2003 English policy sa edukasyon sa siyensiya ug matematika tungod usab sa samang rason nga kita nag-usab. Mibalik sila sa orihinal nga polisiya sa paggamit sa L1 sa bata (Bahasa Malaysia, Chinese, Tamil ug uban pang lokal nga mga lengguwahe) isip medyum sa pagpanudlo.
Milanat og unom ka tuig una mag-usab og polisiya ang Malaysia; apan kita milanat unag 35 ka tuig usa mag-usab sa atong polisiya.
Apan dili kini angayng ikahasol. Ang mga nanagpakabana sa edukasyon sa Pilipinas seryoso kaayo sa pagpatuman sa bag-ong polisiya ug aron maapsan ang abanteng silingang mga nasod.
Sa miaging Nobiyembre, ang Department of Education nga gipangunahan ni Undersecretary of Education Vilma L. Labrador ug Bureau Director Yolanda S. Quijano nakigkita sa mga eksperto sa Tagaytay City, aron mahan-ay ang estratehikong mga plano sa pagpatuman sa MLE. Ang pokus nagtumbok sa pagbansay sa mga magtutudlo sa bag-ong mga pamaagi sa pagpanudlo ug ang kaugmaran sa materyal sa pagpanudlo sa lokal nga mga lengguwahe.
Karong Pebrero 18-20, 2010, ang 1st Philippine Conference Workshop on Mother Tongue-Based Multilingual Education ipahigayon sa Capitol University sa Cagayan de Oro City. Ang komperensiya magdala sa temang "Reclaming the right to learn in one’s own language." Ang komperensiya nagtumong nga magkatapok ang public and private education stakeholders gikan sa nagkalainlaing dapit sa nasod aron hisgotan ang pilosopiya, mga estratehiya, mga direksiyon ug mga plano ubos sa bag-ong MLE education policy sa nasod.—
Monday, January 11, 2010
Disklimer
Mga igsoon,
Naay diksiyonaryong giposte sa usa ka balayan o blogsite nga sa akong pagsabot, hinikay kuno ni ESG, Jr. Kon kinsa kini si ESG, Jr. wa ko masayod, kay nagtuo kong nagtago lang siya sa iyang tinuod nga pagka tawo.
Gikasubo lang ang pag-ingon nga naay daghang sayop sa espeling sa mga entri sa pulong. Usa ka mapuslanon ug dalaygong lakang ang pagdelegar sa kaugalingon aron makamugnag diksiyonaryong Binisaya nga katamdan sa kaliwatan.
Apan tinguhaon lang unta nga mahitakdo ang mga entri sa establisadong mga lagda ug sumbanan ilabi na sa espeling aron dili kita makapakatap og dugang sayop. Niini usang paagiha nga makakuhag respeto ang gihagoang obra ug dawaton sa kinabag-an uban sa dakong paghangop.
Ang espeling sa Binisaya dako kaayo og kalahian sa Tinagalog. Ang Binisaya higpit nga nagsunod sa rootword basing samtang ang Tinagalog, sa kinatibuk-an, nagausar sa finished word basing.
Ang Tinagalog sagad nga mogamit nag "u" diha sa tunga nga mga silaba (KALITUHAN, KAGULUHAN ubp.) bisan sa mga pulong nga linanggikitan (affixed). Ug daghan kanatong mga Bisaya nagtuo nga ingon usab niini ang tinitikan o pag-espeling sa atong Binisaya.
Ang batakan sa pagtitik sa Binisaya nagsandig sa rootword basing, nga kon unsa ang espeling sa gamotpulong, magpabilin kini bisan sa paglanggikit-- diin sa maong paagi, ang mga iglalanggikit (affixes) dili usab mausab ang espeling.
Pipila sa mga pananglitan sa pangulhinggikit (suffix) sa Binisaya mao ang ON, ONON, AN, ANAN. Kon kini sila idugtong sa gamotpulong, magpabilin gayod kon unsay espeling sa maong gamotpulong ug magpabilin usab ang maong mga iglalanggikit sa ilang pagka mao. Pananglit ang pulong BALOD o BAWOD (wave) kon dugtongan og ON mahimo nang balodON o balorON; ang BUWAD mahimong buwarAN o kaha buwarANAN.
Lahi sa Tinagalog nga ang pulong LITO, kon langgikitan mahimo nang KALITUHAN (mawala na ang “O” kay gihimo nang “U”), ang BIGO mahimo nang KABIGUAN, ang GULO mahimo nang KAGULUHAN.
Kon ang gitamdan sa pag-ugba sa maong diksiyonaryo ni ESG, Jr. mao ang eksisting nga mga diksiyonaryong Binisaya karon nga gipamaligya sa mga bookstore, nan, pasayloa ang pag-ingon nga ang mga espeling niana dili pa tukma, ug gibase lamang sa ilang reperensiya nga dili sab consistent sanglit kasagaran sa maong mga diksiyonaryo namugna sa wala pa mahingpit ang Batakan sa Panitik sa Binisaya. Si Father Rodolfo Cabonce mismo miingon nga maayo unta, ug gikinahanglan gayod nga mahusay na ang kaguliyang sa espeling sa Binisaya.
Sama sa akong naunang mga sinulat dinhi, hinay-hinayan nato pagkat-on ang atong pinulongan pinasikad sa establisado nang mga lagda nga gisagop sa nauna na kanatong mga Bisayista. Dili ta mag-iyahay aron hibatonan nato ang gitinguhang panaghiusa.—
ESG (nga dili junior)
Naay diksiyonaryong giposte sa usa ka balayan o blogsite nga sa akong pagsabot, hinikay kuno ni ESG, Jr. Kon kinsa kini si ESG, Jr. wa ko masayod, kay nagtuo kong nagtago lang siya sa iyang tinuod nga pagka tawo.
Gikasubo lang ang pag-ingon nga naay daghang sayop sa espeling sa mga entri sa pulong. Usa ka mapuslanon ug dalaygong lakang ang pagdelegar sa kaugalingon aron makamugnag diksiyonaryong Binisaya nga katamdan sa kaliwatan.
Apan tinguhaon lang unta nga mahitakdo ang mga entri sa establisadong mga lagda ug sumbanan ilabi na sa espeling aron dili kita makapakatap og dugang sayop. Niini usang paagiha nga makakuhag respeto ang gihagoang obra ug dawaton sa kinabag-an uban sa dakong paghangop.
Ang espeling sa Binisaya dako kaayo og kalahian sa Tinagalog. Ang Binisaya higpit nga nagsunod sa rootword basing samtang ang Tinagalog, sa kinatibuk-an, nagausar sa finished word basing.
Ang Tinagalog sagad nga mogamit nag "u" diha sa tunga nga mga silaba (KALITUHAN, KAGULUHAN ubp.) bisan sa mga pulong nga linanggikitan (affixed). Ug daghan kanatong mga Bisaya nagtuo nga ingon usab niini ang tinitikan o pag-espeling sa atong Binisaya.
Ang batakan sa pagtitik sa Binisaya nagsandig sa rootword basing, nga kon unsa ang espeling sa gamotpulong, magpabilin kini bisan sa paglanggikit-- diin sa maong paagi, ang mga iglalanggikit (affixes) dili usab mausab ang espeling.
Pipila sa mga pananglitan sa pangulhinggikit (suffix) sa Binisaya mao ang ON, ONON, AN, ANAN. Kon kini sila idugtong sa gamotpulong, magpabilin gayod kon unsay espeling sa maong gamotpulong ug magpabilin usab ang maong mga iglalanggikit sa ilang pagka mao. Pananglit ang pulong BALOD o BAWOD (wave) kon dugtongan og ON mahimo nang balodON o balorON; ang BUWAD mahimong buwarAN o kaha buwarANAN.
Lahi sa Tinagalog nga ang pulong LITO, kon langgikitan mahimo nang KALITUHAN (mawala na ang “O” kay gihimo nang “U”), ang BIGO mahimo nang KABIGUAN, ang GULO mahimo nang KAGULUHAN.
Kon ang gitamdan sa pag-ugba sa maong diksiyonaryo ni ESG, Jr. mao ang eksisting nga mga diksiyonaryong Binisaya karon nga gipamaligya sa mga bookstore, nan, pasayloa ang pag-ingon nga ang mga espeling niana dili pa tukma, ug gibase lamang sa ilang reperensiya nga dili sab consistent sanglit kasagaran sa maong mga diksiyonaryo namugna sa wala pa mahingpit ang Batakan sa Panitik sa Binisaya. Si Father Rodolfo Cabonce mismo miingon nga maayo unta, ug gikinahanglan gayod nga mahusay na ang kaguliyang sa espeling sa Binisaya.
Sama sa akong naunang mga sinulat dinhi, hinay-hinayan nato pagkat-on ang atong pinulongan pinasikad sa establisado nang mga lagda nga gisagop sa nauna na kanatong mga Bisayista. Dili ta mag-iyahay aron hibatonan nato ang gitinguhang panaghiusa.—
ESG (nga dili junior)
Tuesday, December 29, 2009
Lantugi sa SAAD
Komento ni ESG
Maayong pagkabatbat ug pagkahulagway ang argumento nga gibarogan ni Joseph. Tukma. Ang gikalibgan ko lang, nganong gigamitag hyphen ang SAAD (SA-AD)?
Kon ang maong hyphen usa lang ka device alang sa diskusyong gramatikanhon (syllabication), nan, wa koy pagsupak. Apan kon ang hyphen, ingnon niyang uban gayod sa pagsulat sa pulong SAAD sa tanang higayon, morag maingon na tingaling nahisukwahi na sa tradisyon. (Pasayloa ang pagtipas kun paglikoy sa laing isyu sa hilisgotan, apan nagtuo ko nga hinungdanon gihapon ni sa ngalan sa pagtuon sa pinulongan).
Sa Binisaya, dili angayng ulangog hyphen ang managsunod nga vowel sama sa SAAD, ANAA, DAAN, DALIA, GAAN, TUO, GUOD, ubp. Gamiton lamang ang hyphen diha sa silabikasyon nga magtapos og consonant nga sundan og vowel ingon sa: MUG-OT, BAG-O, DAD-A (dalaha), KAN-A (kaona), PUN-A (punoa), WAD-A (walaa), PUS-ON, BUN-I (BUN-I is ringworm; BUNI is kanang lungag o buho nga napilot o natambakan, maong naBUNI na), ubp.
Hinuon, ang paggamit og hyphen sa managsunod nga vowel komun kaayo sa mga wala magpraktis sa pagpanulat og Binisaya (sa kahadlok nga tingalig Iningleson unya pagbasa ug malain hinuon ang buot ipasabot). Ang giparentesis ako-ako rang panaghap apan posible kaayo nga mao gyoy rason.
Nagsukad pod ni sa kawala nato maanad sa pagbasa ug pagsulat og Binisaya. Ang Iningles nga paagi sa pagbasa maoy naa sa atong panghunahuna, maong instinct ang nagmando nga butangan og hyphen bisag wala kinahanglana.-- (ES Godin)
Maayong pagkabatbat ug pagkahulagway ang argumento nga gibarogan ni Joseph. Tukma. Ang gikalibgan ko lang, nganong gigamitag hyphen ang SAAD (SA-AD)?
Kon ang maong hyphen usa lang ka device alang sa diskusyong gramatikanhon (syllabication), nan, wa koy pagsupak. Apan kon ang hyphen, ingnon niyang uban gayod sa pagsulat sa pulong SAAD sa tanang higayon, morag maingon na tingaling nahisukwahi na sa tradisyon. (Pasayloa ang pagtipas kun paglikoy sa laing isyu sa hilisgotan, apan nagtuo ko nga hinungdanon gihapon ni sa ngalan sa pagtuon sa pinulongan).
Sa Binisaya, dili angayng ulangog hyphen ang managsunod nga vowel sama sa SAAD, ANAA, DAAN, DALIA, GAAN, TUO, GUOD, ubp. Gamiton lamang ang hyphen diha sa silabikasyon nga magtapos og consonant nga sundan og vowel ingon sa: MUG-OT, BAG-O, DAD-A (dalaha), KAN-A (kaona), PUN-A (punoa), WAD-A (walaa), PUS-ON, BUN-I (BUN-I is ringworm; BUNI is kanang lungag o buho nga napilot o natambakan, maong naBUNI na), ubp.
Hinuon, ang paggamit og hyphen sa managsunod nga vowel komun kaayo sa mga wala magpraktis sa pagpanulat og Binisaya (sa kahadlok nga tingalig Iningleson unya pagbasa ug malain hinuon ang buot ipasabot). Ang giparentesis ako-ako rang panaghap apan posible kaayo nga mao gyoy rason.
Nagsukad pod ni sa kawala nato maanad sa pagbasa ug pagsulat og Binisaya. Ang Iningles nga paagi sa pagbasa maoy naa sa atong panghunahuna, maong instinct ang nagmando nga butangan og hyphen bisag wala kinahanglana.-- (ES Godin)
Friday, December 11, 2009
Questionaire interview on Dialectology
From Angeli Endriga to ESG
1.) For you, how is Cebuano defined?
Para nako, Cebuano is the native people (in blood) of Cebu and also the English name of their language.
2.) In common/everyday parlance, Bisaya is the term used to refer to Cebuano. Whenever a person or a language is called Bisaya, it is a common notion or it would immediately refer to Cebuano despite the fact that there are many languages in the Visayas which in general are called Visayan or Bisaya. Is Bisaya any different from Cebuano? How do they differ?
There is a misconception on this matter. Sa akong pagsabot, ang terminong Bisaya (in our sensibility as Bisdaks) dili mahimong sabton nga pinulongan. "Binisaya" ang pinulongan, para natong mga Bisaya. But to non-Visayans (naa sad nuoy daghan nato nga mipalit sa ideya labi na tong Iningles o langyaw na kaayog panghunahuna, sorry to say), the term Bisaya can be both understood as people and language. Ang labi pa gyong nakadaot kay ang Binisaya/(Bisaya) sabton ra sad dayong Cebuano, which is dako kaayong sayop. For me, "Bisaya" is different from "Binisaya" and the later is totally not just a Cebuano language. But sad to say, at present practice, almost all uses the term Cebuano (the foreign-sensible equivalent) to mean "Binisaya". Angay untang hunahunaon nga ang terminong Cebuano, literally, came from the word Cebu, after governing authorities named Sugbo as Cebu, the official name of the place. Now, naunsa mang pagkahitaboa nga ang Binisaya/(Bisaya) of the entire Visayas nahimo na man lang Cebuano? My own findings on this are as follows:
a. Tungod ni kay ang atong mga educator ug researcher who possibly introduces first the idea are mostly influence by foreign sensibility, infact, also uses foreign terminologies.
b. "Binisaya" is a general term that has no phonetically-fit English equivalent, that’s why the term Cebuano would always comes first to mind.
c. "Binisaya" (b+IN+isaya) is a Visayan grammar-structured term that’s why non-Bisaya sensible would rather use the term Bisaya or Cebuano instead.
3.) Among the varieties of Cebuano, what is considered as the standard variety?
To make it clearer, let me use the term Binisaya instead of Cebuano because for me, Binisaya in Davao and Bohol or elsewhere can never be a variety of Cebuano. Ok, what is considered as standard? My answer is obviously ‘none or all of the above’. Para god nako, walay diyalekto sa Binisaya nga menos og klase, pinihig or marginalized.
4.) Does Cebuano in general have a distinct way of speaking that sets it apart from other languages, like when you hear it, it’s easy to identify? [ex. Hiligaynon is recognized as a ‘malambing’ language because of its sing-song tone]
Absolutely, there is… as far as intonation and accentuation is concerned. Infact, a Cebuano who speaks Tagalog or English (except those who are very fluent) can easily be identified. Cebuano or Bisaya in general maybe known for the "pahagsa" accent.
5.) What are the distinct sounds of Cebuano? (i.e. does i vary with e, o with u, etc).
There are several varieties of accentuation in Binisaya. It varies from one place or even barrio to another. In Bogo, north of Cebu for example, the Gairanons (of Barangay Gairan) have a different and unique accent from those who are not, and the Nailongnons (Brgy. Nailon, next Barangay to Gairan) have also their own way of speaking which is totally different to those from the Poblacion, just a 3 and 5 kilometers away respectively. Lisod lang ika-explain ang kalainan sa mga paglitok ani. Mas nindot ug mas sayon ma-appreciate ang mga variant sa accentuation kon ma-record in audio form.
In case of the orthography, the E, U or O vowels on this matter does not make any sense. Mostly, if not all, ordinary speakers of Binisaya do not really care to what is the exact or ideal spelling of words it may. In my experience, only writing practitioners (not even all) in Binisaya had this in mind.
(Dunay mga obserbasyong nag-ingon nga originally, tulo ra ka vowel ang Binisaya [a, i, u]. Tinuod man ni o dili, walay problema ani. Apan dihang mingsulod ang mga foreign word sa atong pinulongan, mingsulod usab ang E ug O [as the retention in our spelling rule] isip respeto sa atong gihulaman, gawas pa nga kini usab maoy komun nga paagi sa pagpanghulam sa ubang progresibong mga lengguwahe.)
6.) Among the three varieties/dialects included in the study, how do they differ from each other? What are the peculiarities of each dialect, with regards to sounds and lexicon?
Binisaya in Cebu, Binisaya in Bohol & Binisaya in Davao are variations or dialect of Binisaya, the language of Visayans. Para nako, halos managsama ra ni sila except sa pipila lang ka aspeto especially in phonology. Una, these (3) dialects shared the same grammatical structures, the same pronouns, the same linkers, identifiers. Ang nakalahi ra gyod mao ang nagkalainlaing variations sa paglitok, ug pipila ka variations sa mga pulong sa iyang colloquial nga gamit.
Ang dakong kalainan sa Binol-anon tandi sa Sinugboanon mao ra ang J sound nga Y sa naulahi, i.e. PANJO sa Bohol, PANYO sa Cebu, KABAJO sa Bohol, KABAYO sa Sugbo. Naa poy daghang linitokan sa Bohol nga alang-alang A ug alang-alang U, pero kon sulaton na nila kay Sinebuhano man ilang gamiton. So, maingon ra gihapon nato nga sa panlitok ra nagkadiperensiya.
Hinuon, naay pipila ka kalahian sa kahulogan sa pulong.
Pananglitan:
buto - in Bohol means testicles or male animals
buto – in Cebu (also in Davao) means female sexual organ
Pero managlahi ni silag accentuation, busa masabtan ra gihapon.
Ang Binisaya sa Davao, sa karon nga sitwasyon (bisag sa tinuoray wa pa ko kaadtog Davao, apan dugay ko sa Bukidnon), usa na ka mixture sa Binisaya, Tinagalog, Hinilonggo, Ilocano, Muslim, Chavacano, ug uban pang nahasagol nga mga lengguwahe. Mao nga kon tukion gyod pag-ayo, hilabihan na pod ni kadaghan og diyalekto. Sa akong pinobreng pagsabot, ang orihinal gyod nga Binisaya sa Davao pareho ra sa Binisaya sa Cebu. Pero samtang nagkadako ang komunidad nunot sa panagsagol-sagol sa katawhan, nahimong misteso ang ilang Binisaya. Ang tinuod, nagtuo ko nga adjustable o flexible kaayo ni sila, depende sa dominanteng lengguwahe sa panagtapok. They can easily switch-in from one language to another. For example, from Tagalog to Ilonggo or to Sinebuhano. Ug komun nga mahitabo ang paghulam-hulam o pagbaylo-baylo not just in words but also in structure. Pero kining sitwasyona sagad naa ra mahitabo sa urban nga mga dapit. Ang tua sa hilit nga mga barangay, lunsay pa kaayo silag Binisaya, ug kon mamulong sila in public, diskurso pananglit, maningkamot man pod ni sila pagsultig lunsayng Binisaya.
9.) Popular media has somehow shown Cebuano in a negative light, and it is often used in comedy shows, or in general, it is used to evoke humor and laughter. It is also stereotyped as the language of the helpers and the low class people. The manner of speaking [especially not being able to pronounce the e and o of Tagalog/Filipino] is used as a judgment. Does the manner of speaking employed in these shows reflect the real way of speaking Cebuano or it is just stereotyping?
Makapasubo kaayo ni ug maoy usa ka dakong binuang. Kasagaran, eksaherado ang ilang pag-portray, kay hibawo ka, dili kaayo moepekto ang humor kon dili i-exagerate. Therefore, an act of stereotyping, a discriminatory act. Angay na unta ning undangon, badlongon, kon may pagtahod sila sa ilang isigkaingon. Why make us Bisaya as object of humor? Why make our beloved "Indays" as atsays?
10.) Are there differences in syntax/word-order?
Sa paniid nako, wala man gyoy kalahian sa word order sa tulo ka diyalektong gihisgotan. Sa ako nang gikaingon, ang Binisaya ning tulo ka dapit, pareha ra originally. Pareho ra ni silag mga pronoun, pareho rag affixes, sama rag mga particle, linklers, etc. Tinuod nga mahimong magkausab-usab ang word order, pero kana mga characteristic ra gihapon nga parehong anaa sa tulo. Kini tungod kay usa ra man lagi ilang grammatical structure, so kon mahimong tualihon ang usa, nan, puyde pod ang usa.
11.) Are there differences in the pronoun system?
Sa akong tan-aw, wala. Kon duna man, ginagmay ra kaayo ug kasagaran naggumikan lang sa intonation o accentuation sa matag usa. Pananglit, ang ako sa Cebu, litokong aho/ajo sa Bohol. Ang iya, litokong ija/idya, ang inyo mahimong injo.
Ang sa Davao sad, sumala sa akong mga nabasahan sa mga blog, wala gihapoy mga kalainan gawas sa ilang paggamit na gyod sa Tinagalog, Hinilonggo, ubp. Pero kini gong panagsambog, o panagsagol-sagol, nanghitabo sad sa tanang dapit diin nagkasagol ang lainlaing kaliwat. So, dili gihapon maisip nga distinction.
Ang unang apektado kaayo niining impluwensiya sa kasilinganan, sa ako nang gikaingon, mao ang urbanized nga mga dapit ug nagkasagol-sagol ang rasa sa katawhan. Numero unong hinungdan mao ang media partikular sa impluwensiya sa Tinagalog. (Kaniadto ang usa ka edarang Bisaya kon makaanhag Manila, luoy kaayo kay dili man makasabot og Tinagalog apan karon, ang 6 anyos nga batang naa sa urban nga dapit sa Kabisay-an, maayo na kaayong mosunod sa mga teleserye sa TV). Ug kay ang Davao dapit man nga daghag klase sa katawhan, nahitabo nga mas dominante hinuon ang Tinagalog isip maoy komun nga lengguwahe (common language).
Ug kining panagsambog-sambog, laing kuwestiyon na sab tingali kalabot sa pag-ila sa pinulongan labi na kay flexy basis lang ang paggamit ani. Angay tingali natong ipangutana, Binisaya pa ba? O Tinagalog na? Kini matubag pinaagi sa pag-ila sa estrukturang gigamit sa pagsulti. Pananglit, kon estruktura sa Tinagalog ang gigamit nga gisaglan lag mga pulong Binisaya, nan, dili na kana Binisaya kondili Tagalog or Filipino language na.
12.) Please list words which differ from one variety to another (between two dialects or the three of them). It would include words which are different but have the same meaning and words which are the same in form but have different meanings (between varieties).
Bahin sab sa pipila ka panaglahi sa kahulogan sa mga pulong, para nako, bunga lang sa kalimitado sa pagtuon sa atong katawhan sa pinulongang Binisaya. Sayod ta nga kining atong Binisaya wala itudlo sa mga eskuylahan busa kon unsa ray komun nga gigamit sa usa ka komunidad, mao ra say mahibaw-an sa mga bata. Ang pinulongan god nga wala itudlo academically, mo-evolve lang sulod sa komunidad nga naggamit agad usab sa mga impluwensiya sa mga silingan. Kon ang usa ka bata nagdako nga dili tigbasa-basa og mga sinulat nga Binisaya, mosamot nga ang iyang nahibaw-ang bokabularyo limitado ra kaayo. Ug ang mas milambo hinuon sa iyang sistema mao ang pinulongang gitudlo kaniya, ang pinulongang mabasahan niya kanunay, ug ang mga impluwensiya nga kanunay niyang madungog (sa TV).
Ug kay wala lagi itudlo ang tukma o husto gyod nga kahulogan ug paggamit sa mga pulong Binisaya ingon man ang han-ay niini, nahitabo ang lainlaing pagsimang-simang sa ebolusyon sa Binisaya sa matag dapit (Panaglahi-lahi nga lisod ma-distinguish tungod kay walay consistent pattern sanglit resulta man lang sa pagkasimang o pagkasayop, pag-evolve nga nanghitabo usab sa laing dapit). Wala itudlo sa atong kabataan kon unsa gyod ang mga article nga Binisaya, ang mga preposisyon, ang hustong paglanggikit (affixation), ubp. Resulta, nagkayamukat ang Binisaya, labi na gyod sa Binisaya sa mga batan-on karon, ug kasagaran sa maong mga kalainan— dili gramatically correct. Nga sa ato pa, kayamukat nga maoy pagkaguba sa pinulongan gumikan sa kakulang sa kahibalo bahin niini.
Tingali naay moingon nga buot na sad nakong gaposon sa gramar ang sinultihang gigamit sa katawhan. Nganong pagbut-an man ang katawhan sa gramar-gramar? Well, tinuod sab ni. Infact, kini man lagi ang actual nga sitwasyon karon. Kon dili kargadog Tinagalog, Binisaya sab nga nabulit sa sayop.
Karon, mahimo ba diayng masayop ang katawhan sa pinulongang ilang gigamit diin sila nagkasinabot? Ang akong tubag mao nga DILI. Dili mahimong masayop ang maglilitok. Apan kon Binisaya pa ba nang ilang gilitok, maoy butang nga maglisod na ko pagtubag. Para god nako, ang usa ka pinulongan maila o ma-identify man pinaagi sa iyang estrukturang gramatikanhon. Kon ang estruktura dili na iya sa Binisaya, nan, dili siya Binisaya o diyalekto sa Binisaya.
Usa ka maayong eksampol tingali niini mao ang Chavacano sa Mindanao (Zamboanga) ug Cavite. Ang Chavacano kon atong paminawon Kinatsila gyod kaayo. Apan, matod sa mga nanagtuon, ang usa ka Katsila sa Espanya, dili na pod makasabot niining Chavacano, sama nga ang Cavite ug Zamboanga dili na pod magkasinabot sa usag usa. Nga sa ato pa, ang Chavacano dili na gyod pinulongan sa Katsila. (Nahitabo ni tungod kay ang Zamboanga, Cavite ug Spain wala na may economic exchange sulod sa taas-taas nga panahon).
NOTE: Ms. Angie, Ang question 7 & 8 morag natubag na nako sa laing pangutana, maong ako na lang gitangtang.
Salamat sa imong pagsalig,
Manoy Egay
1.) For you, how is Cebuano defined?
Para nako, Cebuano is the native people (in blood) of Cebu and also the English name of their language.
2.) In common/everyday parlance, Bisaya is the term used to refer to Cebuano. Whenever a person or a language is called Bisaya, it is a common notion or it would immediately refer to Cebuano despite the fact that there are many languages in the Visayas which in general are called Visayan or Bisaya. Is Bisaya any different from Cebuano? How do they differ?
There is a misconception on this matter. Sa akong pagsabot, ang terminong Bisaya (in our sensibility as Bisdaks) dili mahimong sabton nga pinulongan. "Binisaya" ang pinulongan, para natong mga Bisaya. But to non-Visayans (naa sad nuoy daghan nato nga mipalit sa ideya labi na tong Iningles o langyaw na kaayog panghunahuna, sorry to say), the term Bisaya can be both understood as people and language. Ang labi pa gyong nakadaot kay ang Binisaya/(Bisaya) sabton ra sad dayong Cebuano, which is dako kaayong sayop. For me, "Bisaya" is different from "Binisaya" and the later is totally not just a Cebuano language. But sad to say, at present practice, almost all uses the term Cebuano (the foreign-sensible equivalent) to mean "Binisaya". Angay untang hunahunaon nga ang terminong Cebuano, literally, came from the word Cebu, after governing authorities named Sugbo as Cebu, the official name of the place. Now, naunsa mang pagkahitaboa nga ang Binisaya/(Bisaya) of the entire Visayas nahimo na man lang Cebuano? My own findings on this are as follows:
a. Tungod ni kay ang atong mga educator ug researcher who possibly introduces first the idea are mostly influence by foreign sensibility, infact, also uses foreign terminologies.
b. "Binisaya" is a general term that has no phonetically-fit English equivalent, that’s why the term Cebuano would always comes first to mind.
c. "Binisaya" (b+IN+isaya) is a Visayan grammar-structured term that’s why non-Bisaya sensible would rather use the term Bisaya or Cebuano instead.
3.) Among the varieties of Cebuano, what is considered as the standard variety?
To make it clearer, let me use the term Binisaya instead of Cebuano because for me, Binisaya in Davao and Bohol or elsewhere can never be a variety of Cebuano. Ok, what is considered as standard? My answer is obviously ‘none or all of the above’. Para god nako, walay diyalekto sa Binisaya nga menos og klase, pinihig or marginalized.
4.) Does Cebuano in general have a distinct way of speaking that sets it apart from other languages, like when you hear it, it’s easy to identify? [ex. Hiligaynon is recognized as a ‘malambing’ language because of its sing-song tone]
Absolutely, there is… as far as intonation and accentuation is concerned. Infact, a Cebuano who speaks Tagalog or English (except those who are very fluent) can easily be identified. Cebuano or Bisaya in general maybe known for the "pahagsa" accent.
5.) What are the distinct sounds of Cebuano? (i.e. does i vary with e, o with u, etc).
There are several varieties of accentuation in Binisaya. It varies from one place or even barrio to another. In Bogo, north of Cebu for example, the Gairanons (of Barangay Gairan) have a different and unique accent from those who are not, and the Nailongnons (Brgy. Nailon, next Barangay to Gairan) have also their own way of speaking which is totally different to those from the Poblacion, just a 3 and 5 kilometers away respectively. Lisod lang ika-explain ang kalainan sa mga paglitok ani. Mas nindot ug mas sayon ma-appreciate ang mga variant sa accentuation kon ma-record in audio form.
In case of the orthography, the E, U or O vowels on this matter does not make any sense. Mostly, if not all, ordinary speakers of Binisaya do not really care to what is the exact or ideal spelling of words it may. In my experience, only writing practitioners (not even all) in Binisaya had this in mind.
(Dunay mga obserbasyong nag-ingon nga originally, tulo ra ka vowel ang Binisaya [a, i, u]. Tinuod man ni o dili, walay problema ani. Apan dihang mingsulod ang mga foreign word sa atong pinulongan, mingsulod usab ang E ug O [as the retention in our spelling rule] isip respeto sa atong gihulaman, gawas pa nga kini usab maoy komun nga paagi sa pagpanghulam sa ubang progresibong mga lengguwahe.)
6.) Among the three varieties/dialects included in the study, how do they differ from each other? What are the peculiarities of each dialect, with regards to sounds and lexicon?
Binisaya in Cebu, Binisaya in Bohol & Binisaya in Davao are variations or dialect of Binisaya, the language of Visayans. Para nako, halos managsama ra ni sila except sa pipila lang ka aspeto especially in phonology. Una, these (3) dialects shared the same grammatical structures, the same pronouns, the same linkers, identifiers. Ang nakalahi ra gyod mao ang nagkalainlaing variations sa paglitok, ug pipila ka variations sa mga pulong sa iyang colloquial nga gamit.
Ang dakong kalainan sa Binol-anon tandi sa Sinugboanon mao ra ang J sound nga Y sa naulahi, i.e. PANJO sa Bohol, PANYO sa Cebu, KABAJO sa Bohol, KABAYO sa Sugbo. Naa poy daghang linitokan sa Bohol nga alang-alang A ug alang-alang U, pero kon sulaton na nila kay Sinebuhano man ilang gamiton. So, maingon ra gihapon nato nga sa panlitok ra nagkadiperensiya.
Hinuon, naay pipila ka kalahian sa kahulogan sa pulong.
Pananglitan:
buto - in Bohol means testicles or male animals
buto – in Cebu (also in Davao) means female sexual organ
Pero managlahi ni silag accentuation, busa masabtan ra gihapon.
Ang Binisaya sa Davao, sa karon nga sitwasyon (bisag sa tinuoray wa pa ko kaadtog Davao, apan dugay ko sa Bukidnon), usa na ka mixture sa Binisaya, Tinagalog, Hinilonggo, Ilocano, Muslim, Chavacano, ug uban pang nahasagol nga mga lengguwahe. Mao nga kon tukion gyod pag-ayo, hilabihan na pod ni kadaghan og diyalekto. Sa akong pinobreng pagsabot, ang orihinal gyod nga Binisaya sa Davao pareho ra sa Binisaya sa Cebu. Pero samtang nagkadako ang komunidad nunot sa panagsagol-sagol sa katawhan, nahimong misteso ang ilang Binisaya. Ang tinuod, nagtuo ko nga adjustable o flexible kaayo ni sila, depende sa dominanteng lengguwahe sa panagtapok. They can easily switch-in from one language to another. For example, from Tagalog to Ilonggo or to Sinebuhano. Ug komun nga mahitabo ang paghulam-hulam o pagbaylo-baylo not just in words but also in structure. Pero kining sitwasyona sagad naa ra mahitabo sa urban nga mga dapit. Ang tua sa hilit nga mga barangay, lunsay pa kaayo silag Binisaya, ug kon mamulong sila in public, diskurso pananglit, maningkamot man pod ni sila pagsultig lunsayng Binisaya.
9.) Popular media has somehow shown Cebuano in a negative light, and it is often used in comedy shows, or in general, it is used to evoke humor and laughter. It is also stereotyped as the language of the helpers and the low class people. The manner of speaking [especially not being able to pronounce the e and o of Tagalog/Filipino] is used as a judgment. Does the manner of speaking employed in these shows reflect the real way of speaking Cebuano or it is just stereotyping?
Makapasubo kaayo ni ug maoy usa ka dakong binuang. Kasagaran, eksaherado ang ilang pag-portray, kay hibawo ka, dili kaayo moepekto ang humor kon dili i-exagerate. Therefore, an act of stereotyping, a discriminatory act. Angay na unta ning undangon, badlongon, kon may pagtahod sila sa ilang isigkaingon. Why make us Bisaya as object of humor? Why make our beloved "Indays" as atsays?
10.) Are there differences in syntax/word-order?
Sa paniid nako, wala man gyoy kalahian sa word order sa tulo ka diyalektong gihisgotan. Sa ako nang gikaingon, ang Binisaya ning tulo ka dapit, pareha ra originally. Pareho ra ni silag mga pronoun, pareho rag affixes, sama rag mga particle, linklers, etc. Tinuod nga mahimong magkausab-usab ang word order, pero kana mga characteristic ra gihapon nga parehong anaa sa tulo. Kini tungod kay usa ra man lagi ilang grammatical structure, so kon mahimong tualihon ang usa, nan, puyde pod ang usa.
11.) Are there differences in the pronoun system?
Sa akong tan-aw, wala. Kon duna man, ginagmay ra kaayo ug kasagaran naggumikan lang sa intonation o accentuation sa matag usa. Pananglit, ang ako sa Cebu, litokong aho/ajo sa Bohol. Ang iya, litokong ija/idya, ang inyo mahimong injo.
Ang sa Davao sad, sumala sa akong mga nabasahan sa mga blog, wala gihapoy mga kalainan gawas sa ilang paggamit na gyod sa Tinagalog, Hinilonggo, ubp. Pero kini gong panagsambog, o panagsagol-sagol, nanghitabo sad sa tanang dapit diin nagkasagol ang lainlaing kaliwat. So, dili gihapon maisip nga distinction.
Ang unang apektado kaayo niining impluwensiya sa kasilinganan, sa ako nang gikaingon, mao ang urbanized nga mga dapit ug nagkasagol-sagol ang rasa sa katawhan. Numero unong hinungdan mao ang media partikular sa impluwensiya sa Tinagalog. (Kaniadto ang usa ka edarang Bisaya kon makaanhag Manila, luoy kaayo kay dili man makasabot og Tinagalog apan karon, ang 6 anyos nga batang naa sa urban nga dapit sa Kabisay-an, maayo na kaayong mosunod sa mga teleserye sa TV). Ug kay ang Davao dapit man nga daghag klase sa katawhan, nahitabo nga mas dominante hinuon ang Tinagalog isip maoy komun nga lengguwahe (common language).
Ug kining panagsambog-sambog, laing kuwestiyon na sab tingali kalabot sa pag-ila sa pinulongan labi na kay flexy basis lang ang paggamit ani. Angay tingali natong ipangutana, Binisaya pa ba? O Tinagalog na? Kini matubag pinaagi sa pag-ila sa estrukturang gigamit sa pagsulti. Pananglit, kon estruktura sa Tinagalog ang gigamit nga gisaglan lag mga pulong Binisaya, nan, dili na kana Binisaya kondili Tagalog or Filipino language na.
12.) Please list words which differ from one variety to another (between two dialects or the three of them). It would include words which are different but have the same meaning and words which are the same in form but have different meanings (between varieties).
Bahin sab sa pipila ka panaglahi sa kahulogan sa mga pulong, para nako, bunga lang sa kalimitado sa pagtuon sa atong katawhan sa pinulongang Binisaya. Sayod ta nga kining atong Binisaya wala itudlo sa mga eskuylahan busa kon unsa ray komun nga gigamit sa usa ka komunidad, mao ra say mahibaw-an sa mga bata. Ang pinulongan god nga wala itudlo academically, mo-evolve lang sulod sa komunidad nga naggamit agad usab sa mga impluwensiya sa mga silingan. Kon ang usa ka bata nagdako nga dili tigbasa-basa og mga sinulat nga Binisaya, mosamot nga ang iyang nahibaw-ang bokabularyo limitado ra kaayo. Ug ang mas milambo hinuon sa iyang sistema mao ang pinulongang gitudlo kaniya, ang pinulongang mabasahan niya kanunay, ug ang mga impluwensiya nga kanunay niyang madungog (sa TV).
Ug kay wala lagi itudlo ang tukma o husto gyod nga kahulogan ug paggamit sa mga pulong Binisaya ingon man ang han-ay niini, nahitabo ang lainlaing pagsimang-simang sa ebolusyon sa Binisaya sa matag dapit (Panaglahi-lahi nga lisod ma-distinguish tungod kay walay consistent pattern sanglit resulta man lang sa pagkasimang o pagkasayop, pag-evolve nga nanghitabo usab sa laing dapit). Wala itudlo sa atong kabataan kon unsa gyod ang mga article nga Binisaya, ang mga preposisyon, ang hustong paglanggikit (affixation), ubp. Resulta, nagkayamukat ang Binisaya, labi na gyod sa Binisaya sa mga batan-on karon, ug kasagaran sa maong mga kalainan— dili gramatically correct. Nga sa ato pa, kayamukat nga maoy pagkaguba sa pinulongan gumikan sa kakulang sa kahibalo bahin niini.
Tingali naay moingon nga buot na sad nakong gaposon sa gramar ang sinultihang gigamit sa katawhan. Nganong pagbut-an man ang katawhan sa gramar-gramar? Well, tinuod sab ni. Infact, kini man lagi ang actual nga sitwasyon karon. Kon dili kargadog Tinagalog, Binisaya sab nga nabulit sa sayop.
Karon, mahimo ba diayng masayop ang katawhan sa pinulongang ilang gigamit diin sila nagkasinabot? Ang akong tubag mao nga DILI. Dili mahimong masayop ang maglilitok. Apan kon Binisaya pa ba nang ilang gilitok, maoy butang nga maglisod na ko pagtubag. Para god nako, ang usa ka pinulongan maila o ma-identify man pinaagi sa iyang estrukturang gramatikanhon. Kon ang estruktura dili na iya sa Binisaya, nan, dili siya Binisaya o diyalekto sa Binisaya.
Usa ka maayong eksampol tingali niini mao ang Chavacano sa Mindanao (Zamboanga) ug Cavite. Ang Chavacano kon atong paminawon Kinatsila gyod kaayo. Apan, matod sa mga nanagtuon, ang usa ka Katsila sa Espanya, dili na pod makasabot niining Chavacano, sama nga ang Cavite ug Zamboanga dili na pod magkasinabot sa usag usa. Nga sa ato pa, ang Chavacano dili na gyod pinulongan sa Katsila. (Nahitabo ni tungod kay ang Zamboanga, Cavite ug Spain wala na may economic exchange sulod sa taas-taas nga panahon).
NOTE: Ms. Angie, Ang question 7 & 8 morag natubag na nako sa laing pangutana, maong ako na lang gitangtang.
Salamat sa imong pagsalig,
Manoy Egay
Friday, November 20, 2009
Usa ka hagit kanatong mga Bisaya
Ni Jessie Grace U. Rubrico, PhD
www.languagelinks.org
ALANG sa tanang Bisdak, niay gamay nakong tampo alang sa pagpakabana sa atong kultura ug pinulongan nga maisip nga usa ka hagit alang kanatong tanan nga nagmahal niini.
Ang kultura sa usa ka grupo sa katawhan gipadayag sa ilang pinulongan. Busa daghan kaayog pulong ang mga Eskimo alang sa "snow" kay mao man kini ang ilang kalibotan, samtang kita walay takdo nga ikatugbang niini sa lumad natong pinulongan kay wala may "snow" sa atong palibot. Apan ang mga Pilipino daghan sab og terminolohiya alang sa "rice" kay mao man ni atong gikaon kada adlaw. Duna tay bugas, bugas-mais, humay; lainlaing klase sa bugas – denorado, pilit (lainlaing klase sab sa pilit), ubp.; ang luto na nga bugas – kan-on, bahaw, sinanglag, linugaw; naa pa tay gihulam sa Espanyol nga arroz a la valenciana, arroz caldo, paella, ubp.; naa say mga pagkaon nga hinimo gikan sa bugas – puto, biko, palitaw, bitso-bitso, suman, bibingka, ubp. Kini usa lamang ka ilustrasyon sa kamahinungdanon sa pinulongan alang sa katunhayan sa usa ka kultura.
Buhi ang lengguwahe, mapun-an kini – pananglitan, karong bag-o, naa na sab tay kompyuter, internet, bidyo, didyital, video cam, ubp. sa pagpasabot nga miabot na ang teknolohiya sa atong kultura. Samtang nangawala na ang ubang mga pulong nga wala na gamita sa inadlawng kombersasyon – busa (tingali) usahay maglisod kaayo ta sa pagsabot sa mga obra sa atong mga magsusulat sa Binisaya, mga terminolohiya nga wala na nato mahibaw-i kay wala na nato masugoki kining mga pulonga.
Sa ato pa, ang pinulongan ang salamin sa kultura. Ug kay kita natawo man sulod sa usa ka kultura, makaingon kita nga ang atong sinultihan maoy bentana sa atong pagka mao. Kon ilimod nato ang atong pagka mao, unsa may atong barogan? Mga langyaw nga panan-aw o opinyon kay mas sikat kini? Mga langyaw nga pinulongan kay sosyal?
Makasubo nga palandongon nga pipila sa atong mga batan-on karon naghunahuna nga sikat sila kon mag-iningles kaysa magbinisaya. Maayo na lang gani kay daghan pa kog matagboan nga mga tinun-an dinhi sa Unibersidad sa Pilipinas sa Diliman nga dili maulaw magbinisaya. Gani, nanagtuon mag Binisaya ang ilang mga higalang Tagalog kay aron masabtan sila. Apan kadaghanan karon mag-code switch sa Ingles ug Binisaya o Tagalog. Madunggan usab kini sa mga taga akademiya, dili makadiretsog estoryag Binisaya, kay masaktan gayod kinig Iningles. Ngano man kaha? Tungod ba kay ang Iningles na ang dagan sa ilang hunahuna?
Maayo gayod nga makat-on sa Iningles kay makatabang kinig dako kanato sa atong pakigkukabildo sa kalibotan. Daghan usab ang trabaho nga atong makuha. Maayo gayod kini, basta dili lamang nato hikalimtan ang kaugalingon natong pinulongan. Dili gayod nato ikapadayag ang lumad natong kultura pinaagi sa ubang sinultihan.
Kon buot natong ipatunhay ug ipreserbar ang atong pinulongan, kinahanglan gamiton ta kini: itudlo sa atong mga anak, bisan asa kita – sa ubang nasod man o sa Pilipinas (nakaila kog daghang Bisaya sa Manila nga magtinagalog na sa ilang mga panimalay, busa dili na makamaong mobinisaya ang ilang mga anak); magsulat kitag mga balak, mga nobela, mga awit, mga komentaryo, ubp. sa Binisaya; magpasiugda kitag mga indigay gamit ang Binisaya; mamulong kita sa mga miting gamit ang Binisaya, bisan pag larino kitang moiningles.
Ang dangatan sa atong pinulongan anaa kanatong mga lumad nga naggamit niini. Tinuod nga gipa-iral sa atong gobyerno karon ang Filipino ingon nga nasodnong pinulongan. Apan bisan pa niana, nagtuo ko nga dili mamatay ang Binisaya kon dili ta kini tugtan. Oo, mamatay lamang kini kon kitang mga Bisaya mismo ang moselyo sa lapida niini. Ipakita ta ngadto sa uban nga gimanggad nato ang atong pinulongan ug kita manglimbasog aron kini molambo ug motunhay. Kon dili kita ang maningkamot, kinsa pa man?
Pagkaanindot sa kultura nga atong namat-an! Pagkatahom sa pinulongan nga nahimong tulay niini ngadto sa kalibotan! Dili ta kini pasagdan kay basig kita mismo ang magdala niini ngadto sa pagkapukan. Ang mga Bisaya nga nanagpakabana maoy makahatag og kusog sa atong kultura ug pinulongan. Magpakatakos kita aron makab-ot ta ang atong gidamgo nga pagtamod sa atong isigka-Pilipino ug sa kalibotan.
Alang sa kultura ug dilang Binisaya.—
www.languagelinks.org
ALANG sa tanang Bisdak, niay gamay nakong tampo alang sa pagpakabana sa atong kultura ug pinulongan nga maisip nga usa ka hagit alang kanatong tanan nga nagmahal niini.
Ang kultura sa usa ka grupo sa katawhan gipadayag sa ilang pinulongan. Busa daghan kaayog pulong ang mga Eskimo alang sa "snow" kay mao man kini ang ilang kalibotan, samtang kita walay takdo nga ikatugbang niini sa lumad natong pinulongan kay wala may "snow" sa atong palibot. Apan ang mga Pilipino daghan sab og terminolohiya alang sa "rice" kay mao man ni atong gikaon kada adlaw. Duna tay bugas, bugas-mais, humay; lainlaing klase sa bugas – denorado, pilit (lainlaing klase sab sa pilit), ubp.; ang luto na nga bugas – kan-on, bahaw, sinanglag, linugaw; naa pa tay gihulam sa Espanyol nga arroz a la valenciana, arroz caldo, paella, ubp.; naa say mga pagkaon nga hinimo gikan sa bugas – puto, biko, palitaw, bitso-bitso, suman, bibingka, ubp. Kini usa lamang ka ilustrasyon sa kamahinungdanon sa pinulongan alang sa katunhayan sa usa ka kultura.
Buhi ang lengguwahe, mapun-an kini – pananglitan, karong bag-o, naa na sab tay kompyuter, internet, bidyo, didyital, video cam, ubp. sa pagpasabot nga miabot na ang teknolohiya sa atong kultura. Samtang nangawala na ang ubang mga pulong nga wala na gamita sa inadlawng kombersasyon – busa (tingali) usahay maglisod kaayo ta sa pagsabot sa mga obra sa atong mga magsusulat sa Binisaya, mga terminolohiya nga wala na nato mahibaw-i kay wala na nato masugoki kining mga pulonga.
Sa ato pa, ang pinulongan ang salamin sa kultura. Ug kay kita natawo man sulod sa usa ka kultura, makaingon kita nga ang atong sinultihan maoy bentana sa atong pagka mao. Kon ilimod nato ang atong pagka mao, unsa may atong barogan? Mga langyaw nga panan-aw o opinyon kay mas sikat kini? Mga langyaw nga pinulongan kay sosyal?
Makasubo nga palandongon nga pipila sa atong mga batan-on karon naghunahuna nga sikat sila kon mag-iningles kaysa magbinisaya. Maayo na lang gani kay daghan pa kog matagboan nga mga tinun-an dinhi sa Unibersidad sa Pilipinas sa Diliman nga dili maulaw magbinisaya. Gani, nanagtuon mag Binisaya ang ilang mga higalang Tagalog kay aron masabtan sila. Apan kadaghanan karon mag-code switch sa Ingles ug Binisaya o Tagalog. Madunggan usab kini sa mga taga akademiya, dili makadiretsog estoryag Binisaya, kay masaktan gayod kinig Iningles. Ngano man kaha? Tungod ba kay ang Iningles na ang dagan sa ilang hunahuna?
Maayo gayod nga makat-on sa Iningles kay makatabang kinig dako kanato sa atong pakigkukabildo sa kalibotan. Daghan usab ang trabaho nga atong makuha. Maayo gayod kini, basta dili lamang nato hikalimtan ang kaugalingon natong pinulongan. Dili gayod nato ikapadayag ang lumad natong kultura pinaagi sa ubang sinultihan.
Kon buot natong ipatunhay ug ipreserbar ang atong pinulongan, kinahanglan gamiton ta kini: itudlo sa atong mga anak, bisan asa kita – sa ubang nasod man o sa Pilipinas (nakaila kog daghang Bisaya sa Manila nga magtinagalog na sa ilang mga panimalay, busa dili na makamaong mobinisaya ang ilang mga anak); magsulat kitag mga balak, mga nobela, mga awit, mga komentaryo, ubp. sa Binisaya; magpasiugda kitag mga indigay gamit ang Binisaya; mamulong kita sa mga miting gamit ang Binisaya, bisan pag larino kitang moiningles.
Ang dangatan sa atong pinulongan anaa kanatong mga lumad nga naggamit niini. Tinuod nga gipa-iral sa atong gobyerno karon ang Filipino ingon nga nasodnong pinulongan. Apan bisan pa niana, nagtuo ko nga dili mamatay ang Binisaya kon dili ta kini tugtan. Oo, mamatay lamang kini kon kitang mga Bisaya mismo ang moselyo sa lapida niini. Ipakita ta ngadto sa uban nga gimanggad nato ang atong pinulongan ug kita manglimbasog aron kini molambo ug motunhay. Kon dili kita ang maningkamot, kinsa pa man?
Pagkaanindot sa kultura nga atong namat-an! Pagkatahom sa pinulongan nga nahimong tulay niini ngadto sa kalibotan! Dili ta kini pasagdan kay basig kita mismo ang magdala niini ngadto sa pagkapukan. Ang mga Bisaya nga nanagpakabana maoy makahatag og kusog sa atong kultura ug pinulongan. Magpakatakos kita aron makab-ot ta ang atong gidamgo nga pagtamod sa atong isigka-Pilipino ug sa kalibotan.
Alang sa kultura ug dilang Binisaya.—
Subscribe to:
Posts (Atom)
Sanggi
Antolohiya sa mga mananaog nga Balak ug Sugilanon, gipublikar sa Magsusulat Inc.