Family Generations

GLOSSARY OF TERMS:

SCIENCE, FAMILY, AND HEALTH

(TALASTAS SA MGA LUGPONG:

ALAMDAG; BANAY; UG ALIMGAS)

Ni Dr. Jes B. Tirol, Ph.D

Likwa Sa Banay [Family Generation]

agaton – male ancestor

anak – child

apo – grandchild

apohan – grandparent

apo-sa-sungay – great-grandchild

apo-sa-sungkod – great-great-grandchild

apo-sa-tuhod – great-great-great-grandchild

ginikanan – parent

hinulaw – great-great-great-great-great-grandchild

saumag – great-great-great-great-grandchild

ubo – female ancestor

Mga Katalian sa Banay [Family Relations]

adje; adye; kompare – compadre

ama-ama – stepfather

amahan – father

amaon – wedding godfather

anak – child

anakon – godson/daughter

apohan – grandparent

asawa – wife

balai; komare – comadre

bana – husband

bayaw-nga-babaye – sister-in-law

bayaw-nga-lalaki – brother-in-law

bilas – in-law relation with their wife/husband as sisters or brothers

binalaye; binaje – son/brother’s wife

hablos – half-brother/sister

humagbos – step-child

ig-agaw– cousin

igso – godson/daughter to godparent’s children

igsoon – sibling

igsoon-nga-babaye – sister

igsoon-nga-lalaki – brother

ilo – orphan

ilo-nga-tuwapos – orphan of both parents

inahan – mother

ina-ina – stepmother

inaon – wedding godmother

iyaan – aunt

kabanay; paryente– kinsman

kagupa – clansmen

maninay – baptismal godmother

maninoy – baptismal godfather

mulmulo – orphan and only one alive

ugangan – parents-in-law

ugangan-nga-babaye – mother-in-law

ugangan-nga-lalaki – father-in-law

umagad – daughter/sister’s husband

uyoan – uncle

Mga Pangtahod [Address of Respect]

amba; senyor – sir, señor

ana; senyora – ma’am; madam

binot – gentleman

ginang – mrs.; mistress/señora

gining – miss; señorita

ginong – mister; señor/señorito

ingko – 3^rd eldest brother

insi – 3^rd eldest sister

iya – old women

iyo – old men

kamahalan – highness; excellency

lola; uyang – grandma

lolo; uyong – grandpa

luming – lady

mama; nanay – mommy

mana; manding – 4^th eldest sister

manang – eldest sister

manay – 2^nd eldest sister

mano – 4^th eldest brother

manong – eldest brother

manoy – 2^nd eldest brother

palihog – please

salamat – thank you

tabi – excuse me

tangba – reverend/reverend father

tatay; papa – daddy

tinahod – respected

tinamod – esteemed

uray – old female relative of parents

walay sapayan – you’re welcome

Mga Panimbaya [Greetings]

abay; bay – comrade

abi; abi diha – hello; hi there

abi-abi; hangop – to greet (entertain)

alap – toast (with advise)

ayo-ayo– good luck.

ayop – welcome.

halin pa ba?– (old way) How are you?

komosta – (Sp. como esta) How are you?

kuwin; lamano – (Sp. la mano) handshake.

maayo man – I’m fine.

maayong gabii – good evening

maayong hapon– good afternoon.

maayong ngilit sa gabii– good night.

maayong udto– good noon.

mohalin pa ba? – (old way) I’m fine.

pabuos – salute

pag-amping/amping – take care.

salabat – toast (to one’s health)

tamiaw– to greet (encounter on the way)

timbaya – to greet (pay respect)

Mga Matang Sa Direksiyon [Types of Direction]

amihanan – north

amihanang kasadpan – northwest

amihanang silangan – northeast

habagatan – south

habagatang kasadpan – southwest

habagatang silangan – southeast

hawin; tutok – zenith (Sp. cenit)

kalundan – occident

kasadpan – west

silangan – east

subangan; sidlakan – orient

ubos; tungod – nadir (Sp. nadir)

Mga Matang Sa Hangin [Types of Wind]

amihan – north wind

batunggala – southeast wind

dumagsa – northeasterly wind

habagat – south wind

kabunghan – northwest wind during cold weather

kanaway – westerly wind

kanaway sa amihan – northwesterly wind

kanaway sa habagat – southwesterly wind

satan; salatan – wind not from normal direction

timog – easterly wind

utala; uta – east-southeast wind

Hukngay: Kadtoy Ila, Kiniy Akoa

Ni E.S. GODIN

SA Tigi Sa Sinulatay, ang labing klaro ug unang tumong mao ang pagkaplag sa labing maayong entry, siyempre— ug dili kay basta lang makapagula og resulta. Kini maoy dakong tahas sa mga maghuhukom. Apan naa usab ang posibilidad nga dili magkasama ang pinili (choices) kay lainlain mag panabot ug panukod ang matag usa. Baya, kining pag-aninaw sa merito sa gama-sa-arte usa ka abstract nga butang — dili sama sa lumbag dagan nga kon kinsa toy unang makaabot sa finish line, way lalis nga mao gyoy modaog.

Dinhi, takos ikonsiderar nga ang matag indibidwal, may kasinatian sa panulat o wala, may iyang kaugalingong sukdanan sa pag-ila sa usa ka maayong sinulat. Lamang, dayag nga lahi ang sukdanan sa may kasinatian ug sa wala o ingnon ta, sa ordinaryong magbabasa lang. Sama nga ang tanan mahimong makakomento sa usa ka lamian nga potahe, apan dili tanan makasulti o makaesplikar kon ngano kining lamian.

Sa miaging Tigi sa Sinulatay sa BATHALAD-Mindanao (2013) nga among gihukman, may mga kategoriya nga halos nagkapareha mig pinili, apan may kategoriya sab nga medyo nagkalahi. Mao nga kay kadto may ila, nia pod ang akoa:

Akong gibahin sa tulo ka braket ang akong hukom agig giya— puntero kinta nga matan-aw sa distansiya sa mga salmot. Unta matan-aw kini nga Diniyos sanglit mao may matuod segun sa gihunghong sa akong tanlag.

SA GUMALAYSAY

Bracket A

1^ST -- Sa Gilamoy Nila Ang Pork Barrel… (95%); 2^ND -- Usa Ka Kasinatian Sa Dapit Sa Mga Ayta (90%); 3^RD     -- Samtang Padayon Tang Nag-rally… (85%);

Bracket B

4^TH -- Disiplina Sa Kaugalingon (80%); 5TH  -- Ang Pagretiro Dakong Trabaho (75%); 6^TH -- Ang Kaligdong Ug Kamapaubsanon (70%);

Bracket C

7^TH -- Ang Suwab Sa Kilat Sa Kontrobersiya … (65%); 8^TH -- Garbo Sa Mga Tabunon (60%); 9^TH -- Ang Babayeng Nalimtan Na Sa Langit (55%).

KOMENTO

Sa tanang kategoriya, kining Gumalaysay maoy iwit kon arte sa panulat sa Binisaya maoy hisgotan. Daghan sa mga magsusulat wala maka-level up niini ingon nga work of art. Kadaghanan ingon sa wala na maninagad paghunahunag unsa pay maayong mahimo o ikadugang niini aron kini mainobar o kaha mahatagan og bag-ong pamayhon aron mahimong mas makalingaw. Kasagaran modayog dangop sa ilang kinaugalingong panud-ong ug panabot (opinion) ginamit isip hapin-haping dugokan ang inadlawng mga panghitabo (current events) kon di man gani maingon sa usa ka magwawaling nagsermon. Unya ra ba ang mga puntong hisgotan labihan ra sab kakomun nga halos way kalainan sa gipangyawyaw sa mga komentarista sa radyog telebisyon. Daw nalimtan nga ang artistikong presentasyon maoy usa sa dakog ikatabang aron ang usa ka sinulat mopatigbabaw. Tigi god sa sinulatay. Sa ato pa, ang suhiron dili lang kon unsay gisulat kondili mas pa kon giunsa pagkasulat. Ang unod o karne sa usa ka sinulat naa man na pirme ba, ang pangutana, giunsa man pagpreparar ang maong karne? Sa laing pagkasukot, unsa may arteng gidapat?

Sa mga salmot sa tigi, ang obrang “Sa Gilamoy Nila Ang Pork Barrel…” maoy natan-aw kong nakadalit og talagsaong artistikong presentasyon— maoy nakatubag sa akong gipangita sa usa ka gumalaysay—  diin parallel niyang gituki ang mga butang sa balak ni Pedralba “Si Iyo Pedong, Si Totoy Ug Si Dogie” tali sa isyu sa PDAF. Two way, ingnon ta, ang gihimo niyang kritisismo. Ug di lang kay simpleng kritisismo ha, lehitimo kaayo ang iyang gihikyad diin mas naduhayag pa ang sakit nga reyalidad sa balak ug sa relasyon niini sa makauulawng eskandalo sa pangawkaw. Dili ni sulagma uy!— arte ni nga gihagoan ug klarong kadto rang makamao ang makahimo. Gani, human ko kini mabasa, nakaingon ko dayon og “Eureka!”

Gipahiluna ko sab sa ikaduhang dapit ang “Usa Ka Kasinatian Sa Dapit Sa Mga Ayta” sanglit obra ni nga naghatag natog kahigayonan nga makasil-ip sa usa ka lahi nga kultura. Gawas nga maayo pagkahulagway ang kinabuhi sa mga Ayta, materyal ni nga di gyod mahimong sulaton sa usa nga kulang sa katakos ug wa makasinati.

TIGI SA KOMIKS

Bracket A

1^ST – Bakwet (95%); 2^ND -- Dula Sa Patag (90%); 3^{RD --} Fox Hole (85%);

Bracket B

4^TH -- “Mama, Mao Ra Tawon Ni Akong Halad” (80%); 5^TH -- Tulisok Sa Tanlag (75%); 6^TH -- Napulo Ka Bagting (70%);

Bracket C

7^TH -- Lit-ag (65%); 8^TH -- Ug Nabisto Ang Bulletin (60%); 9^TH -- Kausa, Nahimo Ikawng Bayani, SPO1… (55%).

KOMENTO

Sa kaugdang sa sugilanon ug tema, ang “Bakwet” dili gyod malupigan. Maayo ang drama, sigo sa disiplina sa komiks ang pagkapresentar. Limpiyo pagkasulat, hapsay ang eskrip ug klaro kaayo ang pagkahan-ay. Dili sama sa uban nga gubot tan-awon, daw nagsagolay nga halos walay kalainan sa pagsulat og prosa. Eskrip gani, kinahanglang eskrip gyod tan-awon, dili kay mora lang sab og sugilanong prosa. Pipila sa mga salmot daw igo lang sab naghubad og tigmo o kaha dugokan lang sa usa ka Gitikgitik, busa walay igong gibug-aton ang sugilanon.

Sa tukmang disiplina sa pagsulat og eskrip sa komiks, ang nag-unang upat nako maoy hayahayng mingpasar. Igo-igo ra ang gitas-on sa mga linya (sa komiks lagi, gidili gyod ang tag-as nga mga linya), maayo pagkahimo ang mga Illustration Guide (sakto sa gikinahanglang detalye: edad pananglit sa karakter, deskripsiyon sa gisul-ob, aksiyon, dapit, ubp.). Para nako, bisan unsa pa kanindot sa estorya, kon ang tagsulat napakyas sa tukmang mga sumbanan sa pag-andam sa eskrip, ang maong komiks pakyas usab. Angay timan-an, nga ang maisip nga komiks mao kanang estoryang dinibuhoan na, dili ang papel nga gisulatan sa estorya. Busa, ang akong panghukom gibase nako sa posibleng sangpotanan human unya madrowingi ang maong salmot.

TIGI SA BALAK

Bracket A

1^ST -- Supsop Sa Bukog Sa Tiilan Sa… (95%); 2ND -- Hara-kiri (90%); 3^RD -- Etheree sa Mananahi Sa Rally (85%);

Bracket B

4^TH -- Kining Tibugol Sa Yuta (80%); 5^TH -- Akong Panimalos (75%); 6^TH   -- Yangungo Sa Usa Ka Labanderang… (70%);

Bracket C

7^TH – Pahiyom (65%); 8^TH -- Pasidaan Sa Propeta Nga Nakasabot… (60%); 9^TH -- Gilay-on (55%).

KOMENTO

Sa 31 ka salmot nga balak, dili sayon ang pagtimbang sa matag usa haiy mas bug-at. Aron pagpakupos sa gidaghanon, anam-anam nakong gikalis ang mga entring wa makapahuyatid sa akong kalag. Dihang siyam na lay nabilin, diha pa ko mamili na sab og haiy angay sa matag puwesto agad sa mga kalidad ug mga kahuyangan sa matag salmot.

Migula nga ang “Supsop Sa Bukog…” maoy nahimuntog sa unang dapit kay, para nako, kini maoy mas haom base sa taas nga merito sa balak. Maila kaayo nga ang tagsulat hanas ug nasayod kaayo sa iyang gibuhat. Timely ug may igong kaugdang ang tema, sigo ang mga pulong gigamit diin daw walay nanobra o nakulang nga kun sa sayaw pa, graceful kaayo ang matag huyad. Wa ni maghisgot og PDAF pero eslamdank ning balaka kon bahin na anang butanga— kanang pagsipsip aron makasupsop. Kanus-a man ta mahiamgo? Kanus-a man ta manglihok? Bi, unya na bag mahitabo ning giingon sa balak: “idukdok pa! / dukdoka pa! / supsopa ug tuhil-tuhila! / aron ang dila nimong nagpanilap / makakaplag og ulod / sa nadunot nimong bukog!” O, di ba mao niy tukmang tabas sa balak— wala mag-asoy, wa magsermon— gabalak ra.

Aw, ang “Hara-kiri” maayo man sad, hagtik gihapon, pero medto angtad na lang temaha. Maong nakaingon ko nga panegunda ra gyod ni. Ang “Etheree sa Mananahi Sa Rally” kyut sab kaayo. Galing lang, mas milapad pa unta ang langyab niini kon gihimo lang “Etheree sa Mananahi”. Pero ilhan kaayo sad nga nagtuon gyong nagsuwat aning balaka. Gani, gawas sa teksto, gihulma sab kini isip usa ka kongkreto nga balak.

Laing punto nganong kining tulo maoy nag-una sa akong lista mao nga kini pulos bag-og tratasyon, dili bun-og ang mga metaporang gigamit, ug lagmit dili ta makaingon nga ‘kadaghan na ta makabagat og ingon-ingon niini’ nga balak.

SA SUGILANON

Bracket A

1^ST -- Ang Tawo, Ang Iring Ug Ang… (95%); 2^ND -- Ang Kamang Sa Su’m (90%); 3^RD -- Ang Biyuda (85%);

Bracket B

4^TH – Eksodu (80%); 5^TH -- Sa Gabii Nga Nanungkab Ang… (75%); 6^TH -- Ang Nagtakoban (70%);

Bracket C

7^TH -- Tinabas Itom (65%); 8^TH – Kabilin (60%); 9^TH – Hidlaw (55%).

KOMENTO

Dihang nahuman-human na nakog basa ang mga sugilanon, giabot kog kahingawa kay sa tinuod lang, wa pa koy nakitang salmot nga maingon tang maayong abyan. Aw, pulos-pulos baya maayog labok. Pero nangita man god kog taas gyog salto— kanang nakaangat gyod sa uban ba. Hinuon, ang “Kamang Sa Su’m” ako nang gihuhimbisan alang sa ikaduhang dapit, engkasog wa nay laing mapili, awtomatik nga mao nay akong palargahan sa No. 1.

Pero dihang nabasa nako ang kinaulhiang salmot nga nag-ulohag “Ang Tawo, Ang Iring Ug Ang Kamatayon”, nakaingon kog “Kini! Nangingibabaw!” Kon eksibisyon sa arte sa panugilanon lay hisgotan, kining sugilanona di hibentahaan. Puwerteg restraint ning obraha. Yano ra baya pagkasulat, apan maayong pagkatahi ang mga elemento nga natibuok ngadto sa usa ka bulawanon nga obra.

Sa unang tan-aw, morag wa lang. Makapalipat tinuod. Pero kon paladman ang pagsawom, maaninaw sa kadulom ang nagaamag nga tinagoang diyamante. Bisan sa ulohan pa lang, mahinol na ang misteryo, ug masabot nga dili basta-basta ang dugokan ning maong estorya.

Gipakita sa sugilanon ang usa ka tawong nagpanaw kay may gipangita— usa ka simbolikong panan-awon sa kinabuhi mismo diin sa kanunay way tinong tumong o kaha way ni usang makapiho sa sangpotan. Ang kinabuhi, human mogitib, mosugod paglawig, pag-aginod sa usa ka panaw, nga sa kasagarang panud-ong, aron pagpangita sa tingusbawan nga sagad way nawong— sanglit bisan nakakaplag na, padayon pang nagpangita sa ambot unsa. Usahay kinahanglang mahalagwang pa sa lagyong dapit aron didto iyang hisayran nga ang iyang gipangita anaa ra diay sa iyang gitalikdang tugkaran. Kiniy latid sa kinabuhi.

Ang tagsulat hapsay kaayong nakapalutaw ning maong drama sa walay paglugak sa iyang gisubayng disiplina. Bitaron ka paggukod sa misteryo, kleber kaayo niyang gitago ang uyok sa sugilanon diin blangko ka gyod— dili sama sa uban nga matag-an na daan ang sangpotanan— predictable ang ending.

Sa pikas bahin, natandog sab unta ko sa “Taytay”. Maayo ang insights nga gisamkon sa maong obra. Ang nakabikil lag diyotay kay ingon sa nasobrahan sa burluloy nga, para nako, nakapakikay na nuon niini. Pananglitan, Kristiyano- Muslim, Bibliya - Koran, Pari-Rebelde-Sundalo… Tan-aw god nako, kini labihan ra ka-coincidental— daw tinuyo ra kaayo— nga mao nuoy nakaiban sa pagka katuohan sa sugilanon.

Gawas pa sab, kining mga materyala kadaghan na nato maagii sa ubang mga sugilanon. Kon kining tigia, ibutang ta lang, nahasayo-sayo pa, kaha sa mga 80’s o 90’s, mopusta kog dako aning sugilanona.

SA kinatibuk-an, sanglit ang tigi sa sinulatay dili man mahimong hukman lang sa usa, gireserbahan ko usab sa nahiangayng pagyukbo ang pahat sa akong kaubang mga maghuhukom. Busa, ako moingon na lang, “kay dadtoy ila, kini poy akoa.”

Pahalipay sa tanang mananaog!—

Mga Klase sa Isda

GLOSSARY OF TERMS: SCIENCE, FAMILY, AND HEALTH (TALASTAS SA MGA LUGPONG: ALAMDAG; BANAY; UG ALIMGAS)
Ni Dr. Jes B. Tirol, Ph.D

Mga Klase sa Isda [Kinds of Fish]

ambuhotan – melon-headed whale. Also see lumod.
anduhaw – mackerel; a kind of fish
awa – mother milkfish; the large milkfish that is the only one that lays eggs
baknit; baknitan – a kind of fish similar to the triggerfish
baliling – a fish similar to ‘mamsa’
balinsaw – a kind of fish
balinsawog – (Sc.n. scomberoides tala) a kind of marine fish. Also lali
balo; bawo – (sc.n. tylosurus gavialoides) swordfish; garfish
banagan – lobster. Also bakagan
banak; banag – mullet; a kind of fish that can jump high out of the water. Also see gisaw
banakon – a kind of fish
banban – a kind of marine fish of the family hemiramphidae, a fish of one palm in size staying in the seaweeds and has yellowish tail.
bangsi; mangsi – the flying fish. Also barungoy
bangus – milkfish
bansikol – a kind of fish. When grown or adult it is called mamsa
bantol – tassled scorpion fish; stonefish; a small fish with rough skin and venomous spines
barilis – yellow fin tuna. (Syn. karaw)
barungoy – the flying fish. Also bangsi
bayan; bayang – a kind of fish.
budlisan – yellow-tail barracuda. Also tabangko, rumpi kandado
bugaong – the zebra fish (sc.n. terapon jarbua)
bulawis – the bigger type of danggit
bulinaw – (sc.n. stolephornus commersonii) long-jawed anchovy; a kind of small herring-like marine fish
bulinaw-nga-bagakayon – (sc.n. stolephorus indicus) Indian anchovy
bulinaw-nga-tumbagahon – (sc.n. setipinna tenuifilis) hair-fin anchovy
bunog – a small fish found near the seashore. It is always resting on the sand. It has a large head relative to its body. Its length is about 7 to 10 cm long and has light brownish color
burayburay – the angel fish
buriring; budiding – a kind of small puffer fish that is poisonous to eat. Also butiti
danggit – saguinid; spinefoot. A marine fish of the siganidae family
danggit-nga-bulawis – white spotted spine foot fish
dugong – see duyong
dugso – a kind of sea-eel; spearfish
duyong; dugong – a kind of sea animal; sea-cow
gisaw – fry of mullet. When it becomes big it is called banak
guno – a short-jawed anchovy. It usually lives in sands and corals
halwan – a freshwater mudfish
halwantasik – a mudfish-like large marine fish
ibis – a kind of small fish. It is about 2 to 3 cm long and is usually found near the shoreline in a school of about a few hundred. Also called glass fish
iho – shark, a kind of predator fish
ito – a marine catfish
kasili – a kind of freshwater eel
katambak – emperor bream fish
katambak-amamato – pink ear emperor fish; yellow-tailed emperor fish
katambak-awman – thumbprint emperor fish. Also bulingbuling
katambak-dugsoon – long-nosed emperor fish
kitong – golden spine foot fish. Also pagatpaton
kiyampaw – (sc.n. dasyatis spp) see pagi
labayan – a kind of marine fish with variety of colors. It is about 10 cm long and thrives in sea grasses. It is greenish or brownish in color.
lambiyaw; lambijaw – (sc.n. spratelloides gracillis) slender sprat fish. Also libod or mawbgas
lumod – a kind of whale that breathes through a hole on its head. Also balilan or ambuhotan
malangsi – (sc.n. sardinella gibbosa) gold stripe sardine fish; rainbow sardine fish
malasugi – Indo-pacific blue marlin fish
maming – (sc.n. cheilinus fasciatus) red-breasted wrasse fish
maming-puntikon – (sc.n. cheilinus trilobatus) triple-tail wrasse fish
mamsa – (sc.n. caranx melampygus) blue fin trevally fish
mapawo – a brownish black marine mudfish
mawbgas – see lambiyaw
mulmol – the parrotfish; a marine fish whose mouth is like that of the beak of a parrot.
mungit – (sc.n. acanthurus nigricans) a kind of marine fish. Whitecheek surgeonfish
mungo – a kind of very small fish
pagatpaton – red-dotted spine foot fish; spade fish. It is characterized by yellow-brown circular spots in its skin.
pagi – (sc.n. dasyatis spp.) the stingray fish. Also kiyampaw or kijampaw
pakol – a kind of fish called black-old-wife. It has tough skin with few scales one on top of the other
pantat – a freshwater catfish
pata – a kind of small marine fish. It is usually dark in color and about 5 cm long.
pugapo – (sc.n. epinephelus coioides) estuary grouper fish. Also lapulapo
pugawo – 1. peacock hind fish. (sc.n. cephalopholis argus) 2. six-banded rock cod fish (sc.n. epinephelus sexfasciatus) 3. masked grouper fish (sc.n. gracila albomarginata)
pugawo-nga-bantolon – (sc.n. epinephelus tukula) patato grouper fish.
pugawo-nga-iwon-iwon – 1. long-fin grouper fish (sc.n. epinephelus quoyanus) 2. flowery grouper fish (sc.n. epinephelus fusgoguttatus)
pugawo-nga-senyorita – (sc.n. epinephelus malabaricus) malabar grouper fish.
rumpi-kandado – see budlisan.
saguksok – the file-fish. It is a small, slender, and bony fish. Also baknit
salmon – a kind of fish found in the North Atlantic coastal waters.
saminsamin – golden trevally fish (sc.n. gnathanodon speciosus)
samu’k; samulok – a kind of fish
sasa – a kind of marine fish. Barred garfish (sc.n. hemiramphus far)
sigwil – the pen fish; looks like but smaller than suwasid
suwahan – the bigger variety of (see) saguksok or baknit.
suwasid – a kind of marine fish. Tropical halfbeak. Also salawasid
tabudyos; talabudyos – the young banak. Also gisaw.
tamban – a variety of sardine fish. Also talamban
tamban-tuloy – Northern pilchard fish
tambasakan – mudskipper fish; long-tailed goby fish. It has grayish color with spots of dark gray. It can stay on the dry for a long time (sc.n. oxyurichthys microlepis)
tangkig – sea snake
tikong – a kind of puffer fish. It is yellowish in color with some light spots on the skin. It is edible when the poisonous sac near the bile is removed.
tilapya – tilapia; a kind of freshwater fish
timbungan – goatfish. A kind of marine fish with two whisker-like growth at the lower jaw
tulingan – oriental bonito; a kind of marine fish (sc.n. sarda orientalis)
tulingan-nga-tindokon – frigate mackerel fish (sc.n. auxis thazard)
ubod – conger eel; a kind of sea eel (sc.n. congridae)
ubod-bulawanon – black-edged conger eel (sc.n. conger cinereus)

(Bisitaha ang MTB-MLE Corner sa websayt: http://bismag.pbworks.com)

Ang Binisayang Sinugboanon ug Ang mga Hagit sa Paggamit Niini Isip MI Sa Atong Mga Tulunghaan

Ni E.S. GODIN

(Papel nga gipaambit sa Nasodnong Kongreso sa Pinulongang Sinugboanon: Mga Hagit ug Kaugmaon nga gipahigayon sa Albert van Gansewinkel Hall sa Unibersidad sa San Carlos niadtong Mayo 23-24, 2014)

GINAINGON nga ang pinulongan mao ang dugo sa kalag sa kultura. Walay tawhanong kulturang naglungtad nga dili tipik ang pinulongan nga kabahin niini mismo. Ang pinulongan kabahin sa atong pagka kita isip tawo— isip mga Bisaya o unsa man dihang laing tribu. Busa, dayag na lang nga ang pinulongan nagdala og importante kaayong papel isip behikulo sa pagkat-on sa kabataan. Kabahin kini sa pagkahulma sa atong panabot sukad kita nakaamgog kabuot.

Kagabii, samtang nanglingkod mi didto sa departure area sa NAIA nga nanaghulat sa medyo nalangan namong lupad, dihay usa ka tawo nga wa na kapugong sa pagyawyaw. “Ahak! Kadugay ba pod natong makalarga nga lami na kaayong ihigop og sabaw sa tinuwa”, reklamo niya. “Bitaw, Sir, ay! Labi na gyog paresan pod og sinugba unya naa dayoy ginamos nga gipus-ag siling daghan, aguyyy” timang pod dayon sa usa.

Ako nga nagpaminaw lang ug naglanses rag kupot-kupot sa selpon aron ingnog naay gikalingawan, wa pod kapugong sa pagyanghag. Nakayuhom ko sa kahimuot pero didto sa kahiladman gyod nako, morag tua didtoy gamayng linalang nga nagsigeg panggalgal nga “bitaw ay, lami kaayna” inubanan sad dayon sa pagpanubod sa akong laway.

Ako ning nalakbitan kay kining mga termino god natong mga Bisaya nga “tinuwa”, “sinugba”, unya “ginamos”, pastilang tin-awa gyod kaayog piktyur diha sa atong panumdoman. Ang ‘tinuwa’ para natong mga Bisdak, wa na gyoy lain— tinuwa na gyod— ug ingon sa segurado na kaayo ta sa kalami niini. Lahi sa Iningles, nga pananglitan, steamed fish o soapy fish— tinuod kahibawo ta nga isda na siya ug tingali may sabaw, pero dili pa nato maseguro kon tinuwa ba o kaha sama bag lami sa tinuwa. Samot na ang ‘ginamos’, di ba? Naa pa bay laing ginamos god? Pero kon iningleson nang ginamos— ibutang ta, salted fish— ginamos pa ba gihapon na sa atong panabot? Puyde bayang bulad na o kaha tinabal, di ba? Ug kini pipila ka sampol pa lang sa mga pulong nato nga nag-angkla o naggakos sa atong kultura. Giingon ko lang dinhi nga pipila, apan kon hunahunaon gyod, base sa ako nang gikapadayag sa unahan, ang pinulongan lagi—maoy dugo sa kalag sa kultura.

Karon ang pangutana, ang pinulongan ba nga kontemporaryo natong gigamit, mao pa ba ang tinuod nga dugo sa kalag sa atong kultura? Dili kaha nga dugo na kini sa kalag sa kulturang Kasadpanon? Sa laing pagkasulti, kalag pa kaha sa usa ka Bisaya ang nia kanato diha sa atong panabot sa ginausar natong pinulongan?

Maayo tingali nga atong susihon, no? Buyno, atong sulayan.

Nia…

Unsay basa nato ani? ‘okay’. Ok. Lagmit nga mao niy basa nato which is sayop kay kon basahon ni sa konteksto gyod sa Binisaya, ang saktong basa ani “o-kay”. Ngano? Sa Binisaya god, ang U ug O basahon nga U/O ug ang E ug I basahon nga E/I ug ang A basahon nga A, dili EY. So, kon sulaton man sa panitik sa Binisaya, ang tukma mao ang: ‘okey’.

Kini, unsay basa: ‘data’.  “Noy, mahimo bag mo-(data) data lang usa ko ron sa akong utang”. Di ba mao, ang “data” lagmit hisaypan nato pagbasag “deyta”? Kini kaha, unsay basa: ‘tsokolate’, ‘tsokoleyt’.

Sa pagkatinuod lang, puyra pasangil ug puyra pamakak, daghan kanato maglisod pa o malipat pa pagbasa niini sa konteksto sa Binisaya. Nga sa ato pa, nagpanglimot na ta o dili ta ‘aware’ sa atong pagka kita isip Bisaya labi na diha sa pinulongan nga atong gilitok adlaw-adlaw.

Naay uban, kadaghan ko makamatikod ini sa mga post sa fb, ingon ini ang ilang pagsulat sa maong mga pulong: ‘Indai’ o di ba ‘indae’. Ang “Bay” nga termino nato pag-ila isip kauban o kaabay, sulatong “bai”. Ang tawo sulatong “tao”. Kon kalitan lag tan-aw, morag Arabic. Sa laing bahin, makaingon pod ta nga Binisaya, kay unsa goy “Inday”, (“Bay” o “tawo”) pero gipugos lang pag-iningles ang espeling. Ngano man?

Well, dili na lang ta maglalis kon ngano ug unsa ni— pauso ba lang, sakay sa panahon, o kainosente. Pero klaro nga kon basahon ni sa konteksto sa atong Binisaya, ‘in-da-i’ o ‘in-da-e’ (“ba-i” ug “ta-o”) gyod ang basa ani. Ug klaro pod kaayo, nga kon kinsa man tong nagsulat ani o nagpost ani, buot niyang basahon ni sa Iningles nga pamaagi o Iningles nga panghunahuna ang moandar inigkakita ning maong mga pulong. Nga sa ato pa, aware man siya niini o dili, nakaseguro siya nga makakomunikar siya— nga masabtan ra siya bisan giingato niya pagsulat, di ba? Kay kon di pa siya segurado, nganong iya mang giingadto?

Suma total, pareho sila (siya nga nagsulat ug ang iyang gisulatan) nga dili na Bisdak og sensibilidad. Nga magkasabot ra sila kay pareho silang Iningles nag panghunahuna o Iningles nag panabot. Daghan kaayo ning ingon niini nga problema ug mabagtan nato sa lainlaing porma— dili lang diha sa espeling o panitik sa pulong o kaha mga diptonggo.

Pananglit, sa mga pulong nga may nanagsunod nga mga patingog (vowel), kasagaran gyod nga makita natong sulaton nga dunay hyphen. Hinuon, dili tanan apan kasagaran gyod ingon niini.

Matikdi ni: ‘ani-a’, ‘subli-a’, ‘ari-a’. Di ba, ingon ini kasagarang pagkasulat? Aw, ambot og nakabantay ba pod mo ani, pero kami isip mga editor ug kanunayng nagbasa og mga manuscript, komun kaayo ni namong mabagtan. Mora bag giniyahan na sa instinct sa tawo, tigsulatan man o ordinaryo lang, nga iya dayong haypenan sa taliwa sa duha ka vowel. Ngano man kaha? Ang akong analisis ini mao nga “ang iyang instinct naggalgal kaniya nga butangan og hyphen sa kabalaka nga tingalig basahon kining— ‘ania’ (anya), ‘sublia’ (subliya), ug ‘aria’ (arya). Gets ba ninyo? Nga sa laing pagkasulti, samang panghunahunaa gihapon, nahadlok o nanagana ang nagsulat nga tingalig iningleson na sab pagbasa ang maong mga pulong maong natental siya pagbutang og hyphen bisan wala kinahanglana. Di ba?

Pero sa mga hinulamang pulong sad nuon nga may diptonggo, morag instinct sad sa kadaghanan nga inganion pagsulat, pananglit: ‘siempre’, ‘kuarta’, ‘kuadro’. Ngano man ni? Aw, may lain pa. The same parehas. Kadaghanan mopabor gyod nga eksakto ni ug maoy visually appealing— ug nga salikwaot na kaayong tan-awon ang ‘siyempre’, ‘kuwarta’ ug ‘kuwadro’. Kay mao lagi na, gidominahan ta sa misapaw nga iningles natong panghunahuna o sa langyawng edukasyon nga gipugos kanato hinikalimtan ang atong lumadnong panud-ong ug panabot. Nalimot ta nga may kaugalingon tang pinulongan ug may kaugalingon tang pamaagi sa pagbasa ug pagsabot niini. Nalipat ta o wala ta magpalandong nga kon sulaton kini sama sa nahiunang pagkatitik, nahisukwahi na kini sa konsepto sa Binisaya kay kon basahon kini segun sa kasamtangang konteksto sa atong pinulongan, maingon na man niini: ‘si-em-pre’, ‘ku-ar-ta’, ug ‘ku-ad-ro’. 

Gani, mao sab niy hinungdan ngano nga ang atong lumad nga mga ngalan partikular sa mga dapit gihatagan natog langyawng panitik. Pananglitan: ‘Mandaue’ (dili Mandawe), ‘Mambajao” (dili Mambahaw), “Bolinao” (dili Bulinaw).

Karon, unsa may epekto niining kahimtanga sa pag-implementar nato sa Binisaya diha sa pagtudlo sa kabataan sa mga tulunghaan? Para nako, dako kaayo. Gani, mao ni hilom nga babag nganong hangtod karon ingon sa wala lang gihapon ta magkadimao sa pag-ila kon unsa gyoy saktong gamiton nga mga sumbanan, kon unsay tukmang mga termino o unsay lehitimong pulong. Di ba, hangtod karon sige pa tang galalis unsay tukma ug unsay angay? Adto bitawng natsambahan mi nga maoy gipa-review sa mga textbook sa Grade III ubos lagi niining MTB-MLE, nahingawa gyod kaayo kong nagtan-aw sa nahisulat isip ngalan sa pinulongan.

Ang nahasulat didto: “Sinugboanong Binisaya”. Sa unang tan-aw, morag okey ra baya. Pero kon hinuktokan gyod pag-ayo, para nako, redundant gyong pagkahan-aya sa mga pulong. Naa pa ba goy “Sinugboanon” nga dili Binisaya? Ang Sinugboanon god awtomatik nang nagpasabot og pinulongan sa mga Sugboanon, o pinulongang iya sa mga taga Sugbo. Sa laing bahin, ang Binisaya sab nagpasabot og pinulongan nga iya sa mga Bisaya. Specific ang Sinugboanon samtang general term o generic ang Binisaya kay daghan man og klase ang Binisaya. Pero kon ingnon laging “Sinugboanong Binisaya”, nan, redundant na kay piho o espesipik na man nga ang Sinugboanon usa ka matang sa Binisaya.

Aron pagtin-aw niini, mogamit tag laing pananglitan: ang ‘isda’ generic, di ba, ang specific ibutang ta, ‘tulingan’. Hain may sakto o maayong han-ay: “tulingang isda” o “isdang tulingan”? Natural, kay mag-una mang generic, sa ato pa, isda— unsang isdaa?— tulingan. So, logical, di ba? Dili kay mag-una ang specific sama ani— tulingan, unsang tulingana?—isda. O, di ba, redundant kaayo? Bisan gani sa mga scientific name, klaro baya kaayo nga mag-una sa han-ay ang generic ayha ang specific: homo sapiens, o di ba?

Busa, base niini, ikasugyot nga “Binisayang Sinugboanon” ang husto, “Binisayang Binol-anon” ang ila sa mga Bol-anon, o “Binisayang Sinurigawnon” ang ila sa mga taga Surigao, kana kon wala man silay gingalan sa ilang kaugalingong pinulongan.

Kining mga pulong natong Sugboanon ug Sinugboanon, daghan sab gihapong malipat sa hustong pagkagamit niini. Mao sad ang Bisaya ug Binisaya. Ang Sugboanon, bisan unsaon nakog huhinuktok, tawo ra gyod ni—usa ka noun nga nagpasabot og tawo o katawhan sa Sugbo o mga tawo sa laing dapit nga kaliwat og taga Sugbo. Samtang ang Sinugboanon usa ka adjective nga nagpasabot og ‘iya sa’ o kalabot sa mga taga Sugbo, sama sa lihok, kinaiya, proseso o pamaagi, ubp.

Nan, kay nagpasabot man lagig ‘iya sa’, anhi mahalakip ang pinulongan— nga sa ato pa, nagpasabot pod og lengguwahe nga iya sa mga Sugboanon. Gawas nga adjective, noun na pod siya kay gingalan na man nato sa atong lengguwahe.

Karon, unsa may nakasayop? Sa akong tutantiya, ang sipyat naa magsukad kon maghunahuna na ta sa pulong Cebuano. Pananglit, unsa may Binisaya sa Cebuano language? Natural, ang Cebuano—sa ato pa, Sugboanon. So, ingnon dayon nato— pinulongang Sugboanon. Nan, sakto kaha ni? Atong i-check.

Base sa pattern, kay mag-una lagi ang generic, sa ato pa, pinulongan— unsang pinulongana?— Sugboanon. Kon atong aninawon, sakto tuod ang han-ay (syntax), apan illogical kay dili man lagi intawon pinulongan ang Sugboanon, tawo man segun sa nahisgotan na sa unahan. Sa laktod, nalipat ta nga ang Cebuano sa konteksto sa langyaw nga panabot, can be both understood as people and language. Lahi sa atoa nga ang tawo—Sugboanon; ang pinulongan Sinugboanon.

Ang nakaalegre ra ba kay naa lagi dayoy molalis. Ingon dayon ay, “Sinugboanon— Cebuanized? Binisaya— Visayanized?” Aw, kon iningleson lagi pagsabot. Pero dili nato matuis ang kamatuoran nga klarong existing kining mga pulonga ug maoy tinuod nga hiyas o nuance sa atong pinulongan.

Ang mga Kano moingon, “please don’t speak Bisaya”. Pero sa Binisaya, ingnon nato, “palihog ayaw pagbinisaya.” Hawod tang moiningles, kamao pod tang mohinapon, maayo pod ta sa Kinatsila ug Ininsek, nungka nga moingon tag “moingles, mohapon, mokatsila, moinsek, di ba? Kaklaro ana!

Gawas ra ba niining impluwensiya sa Iningles, naa pa gyod ning Tinagawog nga mihinay-hinay na sag dagasang sa atong Binisaya. Pananglit, kanang paggamit na nato sa ‘pinaka’ nga usa ka affix nga Tinagawog. Okey lang nang ‘pinaka’ kay ordinaryong affix man lang. Apan maunsa kon ang syntax na mismo nga Tinagawog ang mosulod sa atong pinulongan? Ang nakaparat ra ba kay naa nay mga sintoma.

Pananglitan, naay daghang moingon og “magbisaya na gyod ta!” Binisaya tuod apan ang syntax Tinagalog. Nia pa, kadaghan ko makamatikod sa mga headline nga nag-ingon, “Negosyanteng Misis, Gitulis: Tulisan Wala Nadakpan”. Unsang pagkaunsaa nga “nadakpan” apan wala? Sa akong tan-aw, naingon ani ang pagkahan-ay tungod kay, syntax nga Tinagawog lagi ang naaplikar.

Nia pay lain: Komun na pod kaayo natong madungog, labi na sa mga batan-on nga moingon, “Ganahan gyod kaayo ko sa imo ay.” O di ba, “Nakagusto gyod ko sa imo ay.” Sayop ning pagkahan-aya, grammatically, tungod kay kining pronoun nga “imo” sa atong Binisaya usa man ka possessional pronoun, pananglit: sa ‘imong bukton’, ‘imong dughan’, ‘akong kuan…’.

Sa laktod, kining pagkahan-aya hinukad lang sa Tinagalog nga “May gusto ako sa ‘yo.” Ang tukma sa Binisaya, “Nakagusto ko nimo”, dili kay “nakagusto ko sa imo”. Kita gong mga Bisaya naa tay “nako” ug “nimo” nga walay katugbang sa Tinagawog kay wala baya silay “nakin” ug ang “nimo” (kanimo) nato, “sa ‘yo” o “sa iyo” ra sad gihapoy hubad sa Tinagawog.

Sa ato pa, ang atong Binisaya naay yunik nga kagamitan nga walay katumbas sa uban— usa ka birtud sa atong pinulongan nga angay ampingan ug ipasigarbo. Daghan pa kaayong mga sami-sami sa atong Binisaya kon ato gyong tukion tanan. Apan ang pipila nga akong nahisgotan igo na tingaling nakapakita og ilustrasyon sa gitawag nakog “dili tupong natong panabot” diha sa atong pinulongan. Mga simpleng gumonhap lang tingali ni sa unang tan-aw apan lagmit dako nig epekto sa paggamit sa atong pinulongan isip pundasyon sa edukasyon sa atong kabataan.

Ang pagkat-on magsugod diha sa atong kaugalingon mismo, unya inanay kining molapad diha sa pagbukas sa atong mga bentana aron pag-aninaw sa palibot ug dayon mosunod na ang pagpanglantaw sa unahan— sa layong unahan… o ngadto na sa pikas aping sa kalibotan. Busa, angay lang nga diha sa pag-implementar ning gilaomang MTB-MLE sa linghod nga salabotan sa kabataan, ang “tupong na untang panabot” ang mahasilsil sa ilang mga alimpatakan— panabot nga pinasikad sa tinuod nga konteksto, sensibilidad ug kultura natong mga Bisaya.—