Disklimer

Mga igsoon,

Naay diksiyonaryong giposte sa usa ka balayan o blogsite nga sa akong pagsabot, hinikay kuno ni ESG, Jr. Kon kinsa kini si ESG, Jr. wa ko masayod, kay nagtuo kong nagtago lang siya sa iyang tinuod nga pagka tawo.

Gikasubo lang ang pag-ingon nga naay daghang sayop sa espeling sa mga entri sa pulong. Usa ka mapuslanon ug dalaygong lakang ang pagdelegar sa kaugalingon aron makamugnag diksiyonaryong Binisaya nga katamdan sa kaliwatan.

Apan tinguhaon lang unta nga mahitakdo ang mga entri sa establisadong mga lagda ug sumbanan ilabi na sa espeling aron dili kita makapakatap og dugang sayop. Niini usang paagiha nga makakuhag respeto ang gihagoang obra ug dawaton sa kinabag-an uban sa dakong paghangop.

Ang espeling sa Binisaya dako kaayo og kalahian sa Tinagalog. Ang Binisaya higpit nga nagsunod sa rootword basing samtang ang Tinagalog, sa kinatibuk-an, nagausar sa finished word basing.

Ang Tinagalog sagad nga mogamit nag "u" diha sa tunga nga mga silaba (KALITUHAN, KAGULUHAN ubp.) bisan sa mga pulong nga linanggikitan (affixed). Ug daghan kanatong mga Bisaya nagtuo nga ingon usab niini ang tinitikan o pag-espeling sa atong Binisaya.

Ang batakan sa pagtitik sa Binisaya nagsandig sa rootword basing, nga kon unsa ang espeling sa gamotpulong, magpabilin kini bisan sa paglanggikit-- diin sa maong paagi, ang mga iglalanggikit (affixes) dili usab mausab ang espeling.

Pipila sa mga pananglitan sa pangulhinggikit (suffix) sa Binisaya mao ang ON, ONON, AN, ANAN. Kon kini sila idugtong sa gamotpulong, magpabilin gayod kon unsay espeling sa maong gamotpulong ug magpabilin usab ang maong mga iglalanggikit sa ilang pagka mao. Pananglit ang pulong BALOD o BAWOD (wave) kon dugtongan og ON mahimo nang balodON o balorON; ang BUWAD mahimong buwarAN o kaha buwarANAN.

Lahi sa Tinagalog nga ang pulong LITO, kon langgikitan mahimo nang KALITUHAN (mawala na ang “O” kay gihimo nang “U”), ang BIGO mahimo nang KABIGUAN, ang GULO mahimo nang KAGULUHAN.

Kon ang gitamdan sa pag-ugba sa maong diksiyonaryo ni ESG, Jr. mao ang eksisting nga mga diksiyonaryong Binisaya karon nga gipamaligya sa mga bookstore, nan, pasayloa ang pag-ingon nga ang mga espeling niana dili pa tukma, ug gibase lamang sa ilang reperensiya nga dili sab consistent sanglit kasagaran sa maong mga diksiyonaryo namugna sa wala pa mahingpit ang Batakan sa Panitik sa Binisaya. Si Father Rodolfo Cabonce mismo miingon nga maayo unta, ug gikinahanglan gayod nga mahusay na ang kaguliyang sa espeling sa Binisaya.

Sama sa akong naunang mga sinulat dinhi, hinay-hinayan nato pagkat-on ang atong pinulongan pinasikad sa establisado nang mga lagda nga gisagop sa nauna na kanatong mga Bisayista. Dili ta mag-iyahay aron hibatonan nato ang gitinguhang panaghiusa.—
ESG (nga dili junior)

Lantugi sa SAAD

Komento ni ESG

Maayong pagkabatbat ug pagkahulagway ang argumento nga gibarogan ni Joseph. Tukma. Ang gikalibgan ko lang, nganong gigamitag hyphen ang SAAD (SA-AD)?

Kon ang maong hyphen usa lang ka device alang sa diskusyong gramatikanhon (syllabication), nan, wa koy pagsupak. Apan kon ang hyphen, ingnon niyang uban gayod sa pagsulat sa pulong SAAD sa tanang higayon, morag maingon na tingaling nahisukwahi na sa tradisyon. (Pasayloa ang pagtipas kun paglikoy sa laing isyu sa hilisgotan, apan nagtuo ko nga hinungdanon gihapon ni sa ngalan sa pagtuon sa pinulongan).

Sa Binisaya, dili angayng ulangog hyphen ang managsunod nga vowel sama sa SAAD, ANAA, DAAN, DALIA, GAAN, TUO, GUOD, ubp. Gamiton lamang ang hyphen diha sa silabikasyon nga magtapos og consonant nga sundan og vowel ingon sa: MUG-OT, BAG-O, DAD-A (dalaha), KAN-A (kaona), PUN-A (punoa), WAD-A (walaa), PUS-ON, BUN-I (BUN-I is ringworm; BUNI is kanang lungag o buho nga napilot o natambakan, maong naBUNI na), ubp.

Hinuon, ang paggamit og hyphen sa managsunod nga vowel komun kaayo sa mga wala magpraktis sa pagpanulat og Binisaya (sa kahadlok nga tingalig Iningleson unya pagbasa ug malain hinuon ang buot ipasabot). Ang giparentesis ako-ako rang panaghap apan posible kaayo nga mao gyoy rason.

Nagsukad pod ni sa kawala nato maanad sa pagbasa ug pagsulat og Binisaya. Ang Iningles nga paagi sa pagbasa maoy naa sa atong panghunahuna, maong instinct ang nagmando nga butangan og hyphen bisag wala kinahanglana.-- (ES Godin)

Questionaire interview on Dialectology

From Angeli Endriga to ESG

1.) For you, how is Cebuano defined?
Para nako, Cebuano is the native people (in blood) of Cebu and also the English name of their language.

2.) In common/everyday parlance, Bisaya is the term used to refer to Cebuano. Whenever a person or a language is called Bisaya, it is a common notion or it would immediately refer to Cebuano despite the fact that there are many languages in the Visayas which in general are called Visayan or Bisaya. Is Bisaya any different from Cebuano? How do they differ?
There is a misconception on this matter. Sa akong pagsabot, ang terminong Bisaya (in our sensibility as Bisdaks) dili mahimong sabton nga pinulongan. "Binisaya" ang pinulongan, para natong mga Bisaya. But to non-Visayans (naa sad nuoy daghan nato nga mipalit sa ideya labi na tong Iningles o langyaw na kaayog panghunahuna, sorry to say), the term Bisaya can be both understood as people and language. Ang labi pa gyong nakadaot kay ang Binisaya/(Bisaya) sabton ra sad dayong Cebuano, which is dako kaayong sayop. For me, "Bisaya" is different from "Binisaya" and the later is totally not just a Cebuano language. But sad to say, at present practice, almost all uses the term Cebuano (the foreign-sensible equivalent) to mean "Binisaya". Angay untang hunahunaon nga ang terminong Cebuano, literally, came from the word Cebu, after governing authorities named Sugbo as Cebu, the official name of the place. Now, naunsa mang pagkahitaboa nga ang Binisaya/(Bisaya) of the entire Visayas nahimo na man lang Cebuano? My own findings on this are as follows:
a. Tungod ni kay ang atong mga educator ug researcher who possibly introduces first the idea are mostly influence by foreign sensibility, infact, also uses foreign terminologies.
b. "Binisaya" is a general term that has no phonetically-fit English equivalent, that’s why the term Cebuano would always comes first to mind.
c. "Binisaya" (b+IN+isaya) is a Visayan grammar-structured term that’s why non-Bisaya sensible would rather use the term Bisaya or Cebuano instead.

3.) Among the varieties of Cebuano, what is considered as the standard variety?
To make it clearer, let me use the term Binisaya instead of Cebuano because for me, Binisaya in Davao and Bohol or elsewhere can never be a variety of Cebuano. Ok, what is considered as standard? My answer is obviously ‘none or all of the above’. Para god nako, walay diyalekto sa Binisaya nga menos og klase, pinihig or marginalized.

4.) Does Cebuano in general have a distinct way of speaking that sets it apart from other languages, like when you hear it, it’s easy to identify? [ex. Hiligaynon is recognized as a ‘malambing’ language because of its sing-song tone]

Absolutely, there is… as far as intonation and accentuation is concerned. Infact, a Cebuano who speaks Tagalog or English (except those who are very fluent) can easily be identified. Cebuano or Bisaya in general maybe known for the "pahagsa" accent.

5.) What are the distinct sounds of Cebuano? (i.e. does i vary with e, o with u, etc).
There are several varieties of accentuation in Binisaya. It varies from one place or even barrio to another. In Bogo, north of Cebu for example, the Gairanons (of Barangay Gairan) have a different and unique accent from those who are not, and the Nailongnons (Brgy. Nailon, next Barangay to Gairan) have also their own way of speaking which is totally different to those from the Poblacion, just a 3 and 5 kilometers away respectively. Lisod lang ika-explain ang kalainan sa mga paglitok ani. Mas nindot ug mas sayon ma-appreciate ang mga variant sa accentuation kon ma-record in audio form.
In case of the orthography, the E, U or O vowels on this matter does not make any sense. Mostly, if not all, ordinary speakers of Binisaya do not really care to what is the exact or ideal spelling of words it may. In my experience, only writing practitioners (not even all) in Binisaya had this in mind.

(Dunay mga obserbasyong nag-ingon nga originally, tulo ra ka vowel ang Binisaya [a, i, u]. Tinuod man ni o dili, walay problema ani. Apan dihang mingsulod ang mga foreign word sa atong pinulongan, mingsulod usab ang E ug O [as the retention in our spelling rule] isip respeto sa atong gihulaman, gawas pa nga kini usab maoy komun nga paagi sa pagpanghulam sa ubang progresibong mga lengguwahe.)

6.) Among the three varieties/dialects included in the study, how do they differ from each other? What are the peculiarities of each dialect, with regards to sounds and lexicon?

Binisaya in Cebu, Binisaya in Bohol & Binisaya in Davao are variations or dialect of Binisaya, the language of Visayans. Para nako, halos managsama ra ni sila except sa pipila lang ka aspeto especially in phonology. Una, these (3) dialects shared the same grammatical structures, the same pronouns, the same linkers, identifiers. Ang nakalahi ra gyod mao ang nagkalainlaing variations sa paglitok, ug pipila ka variations sa mga pulong sa iyang colloquial nga gamit.

Ang dakong kalainan sa Binol-anon tandi sa Sinugboanon mao ra ang J sound nga Y sa naulahi, i.e. PANJO sa Bohol, PANYO sa Cebu, KABAJO sa Bohol, KABAYO sa Sugbo. Naa poy daghang linitokan sa Bohol nga alang-alang A ug alang-alang U, pero kon sulaton na nila kay Sinebuhano man ilang gamiton. So, maingon ra gihapon nato nga sa panlitok ra nagkadiperensiya.
Hinuon, naay pipila ka kalahian sa kahulogan sa pulong.

Pananglitan:

buto - in Bohol means testicles or male animals
buto – in Cebu (also in Davao) means female sexual organ
Pero managlahi ni silag accentuation, busa masabtan ra gihapon.

Ang Binisaya sa Davao, sa karon nga sitwasyon (bisag sa tinuoray wa pa ko kaadtog Davao, apan dugay ko sa Bukidnon), usa na ka mixture sa Binisaya, Tinagalog, Hinilonggo, Ilocano, Muslim, Chavacano, ug uban pang nahasagol nga mga lengguwahe. Mao nga kon tukion gyod pag-ayo, hilabihan na pod ni kadaghan og diyalekto. Sa akong pinobreng pagsabot, ang orihinal gyod nga Binisaya sa Davao pareho ra sa Binisaya sa Cebu. Pero samtang nagkadako ang komunidad nunot sa panagsagol-sagol sa katawhan, nahimong misteso ang ilang Binisaya. Ang tinuod, nagtuo ko nga adjustable o flexible kaayo ni sila, depende sa dominanteng lengguwahe sa panagtapok. They can easily switch-in from one language to another. For example, from Tagalog to Ilonggo or to Sinebuhano. Ug komun nga mahitabo ang paghulam-hulam o pagbaylo-baylo not just in words but also in structure. Pero kining sitwasyona sagad naa ra mahitabo sa urban nga mga dapit. Ang tua sa hilit nga mga barangay, lunsay pa kaayo silag Binisaya, ug kon mamulong sila in public, diskurso pananglit, maningkamot man pod ni sila pagsultig lunsayng Binisaya.

9.) Popular media has somehow shown Cebuano in a negative light, and it is often used in comedy shows, or in general, it is used to evoke humor and laughter. It is also stereotyped as the language of the helpers and the low class people. The manner of speaking [especially not being able to pronounce the e and o of Tagalog/Filipino] is used as a judgment. Does the manner of speaking employed in these shows reflect the real way of speaking Cebuano or it is just stereotyping?

Makapasubo kaayo ni ug maoy usa ka dakong binuang. Kasagaran, eksaherado ang ilang pag-portray, kay hibawo ka, dili kaayo moepekto ang humor kon dili i-exagerate. Therefore, an act of stereotyping, a discriminatory act. Angay na unta ning undangon, badlongon, kon may pagtahod sila sa ilang isigkaingon. Why make us Bisaya as object of humor? Why make our beloved "Indays" as atsays?
10.) Are there differences in syntax/word-order?

Sa paniid nako, wala man gyoy kalahian sa word order sa tulo ka diyalektong gihisgotan. Sa ako nang gikaingon, ang Binisaya ning tulo ka dapit, pareha ra originally. Pareho ra ni silag mga pronoun, pareho rag affixes, sama rag mga particle, linklers, etc. Tinuod nga mahimong magkausab-usab ang word order, pero kana mga characteristic ra gihapon nga parehong anaa sa tulo. Kini tungod kay usa ra man lagi ilang grammatical structure, so kon mahimong tualihon ang usa, nan, puyde pod ang usa.

11.) Are there differences in the pronoun system?

Sa akong tan-aw, wala. Kon duna man, ginagmay ra kaayo ug kasagaran naggumikan lang sa intonation o accentuation sa matag usa. Pananglit, ang ako sa Cebu, litokong aho/ajo sa Bohol. Ang iya, litokong ija/idya, ang inyo mahimong injo.

Ang sa Davao sad, sumala sa akong mga nabasahan sa mga blog, wala gihapoy mga kalainan gawas sa ilang paggamit na gyod sa Tinagalog, Hinilonggo, ubp. Pero kini gong panagsambog, o panagsagol-sagol, nanghitabo sad sa tanang dapit diin nagkasagol ang lainlaing kaliwat. So, dili gihapon maisip nga distinction.

Ang unang apektado kaayo niining impluwensiya sa kasilinganan, sa ako nang gikaingon, mao ang urbanized nga mga dapit ug nagkasagol-sagol ang rasa sa katawhan. Numero unong hinungdan mao ang media partikular sa impluwensiya sa Tinagalog. (Kaniadto ang usa ka edarang Bisaya kon makaanhag Manila, luoy kaayo kay dili man makasabot og Tinagalog apan karon, ang 6 anyos nga batang naa sa urban nga dapit sa Kabisay-an, maayo na kaayong mosunod sa mga teleserye sa TV). Ug kay ang Davao dapit man nga daghag klase sa katawhan, nahitabo nga mas dominante hinuon ang Tinagalog isip maoy komun nga lengguwahe (common language).

Ug kining panagsambog-sambog, laing kuwestiyon na sab tingali kalabot sa pag-ila sa pinulongan labi na kay flexy basis lang ang paggamit ani. Angay tingali natong ipangutana, Binisaya pa ba? O Tinagalog na? Kini matubag pinaagi sa pag-ila sa estrukturang gigamit sa pagsulti. Pananglit, kon estruktura sa Tinagalog ang gigamit nga gisaglan lag mga pulong Binisaya, nan, dili na kana Binisaya kondili Tagalog or Filipino language na.

12.) Please list words which differ from one variety to another (between two dialects or the three of them). It would include words which are different but have the same meaning and words which are the same in form but have different meanings (between varieties).

Bahin sab sa pipila ka panaglahi sa kahulogan sa mga pulong, para nako, bunga lang sa kalimitado sa pagtuon sa atong katawhan sa pinulongang Binisaya. Sayod ta nga kining atong Binisaya wala itudlo sa mga eskuylahan busa kon unsa ray komun nga gigamit sa usa ka komunidad, mao ra say mahibaw-an sa mga bata. Ang pinulongan god nga wala itudlo academically, mo-evolve lang sulod sa komunidad nga naggamit agad usab sa mga impluwensiya sa mga silingan. Kon ang usa ka bata nagdako nga dili tigbasa-basa og mga sinulat nga Binisaya, mosamot nga ang iyang nahibaw-ang bokabularyo limitado ra kaayo. Ug ang mas milambo hinuon sa iyang sistema mao ang pinulongang gitudlo kaniya, ang pinulongang mabasahan niya kanunay, ug ang mga impluwensiya nga kanunay niyang madungog (sa TV).

Ug kay wala lagi itudlo ang tukma o husto gyod nga kahulogan ug paggamit sa mga pulong Binisaya ingon man ang han-ay niini, nahitabo ang lainlaing pagsimang-simang sa ebolusyon sa Binisaya sa matag dapit (Panaglahi-lahi nga lisod ma-distinguish tungod kay walay consistent pattern sanglit resulta man lang sa pagkasimang o pagkasayop, pag-evolve nga nanghitabo usab sa laing dapit). Wala itudlo sa atong kabataan kon unsa gyod ang mga article nga Binisaya, ang mga preposisyon, ang hustong paglanggikit (affixation), ubp. Resulta, nagkayamukat ang Binisaya, labi na gyod sa Binisaya sa mga batan-on karon, ug kasagaran sa maong mga kalainan— dili gramatically correct. Nga sa ato pa, kayamukat nga maoy pagkaguba sa pinulongan gumikan sa kakulang sa kahibalo bahin niini.

Tingali naay moingon nga buot na sad nakong gaposon sa gramar ang sinultihang gigamit sa katawhan. Nganong pagbut-an man ang katawhan sa gramar-gramar? Well, tinuod sab ni. Infact, kini man lagi ang actual nga sitwasyon karon. Kon dili kargadog Tinagalog, Binisaya sab nga nabulit sa sayop.

Karon, mahimo ba diayng masayop ang katawhan sa pinulongang ilang gigamit diin sila nagkasinabot? Ang akong tubag mao nga DILI. Dili mahimong masayop ang maglilitok. Apan kon Binisaya pa ba nang ilang gilitok, maoy butang nga maglisod na ko pagtubag. Para god nako, ang usa ka pinulongan maila o ma-identify man pinaagi sa iyang estrukturang gramatikanhon. Kon ang estruktura dili na iya sa Binisaya, nan, dili siya Binisaya o diyalekto sa Binisaya.

Usa ka maayong eksampol tingali niini mao ang Chavacano sa Mindanao (Zamboanga) ug Cavite. Ang Chavacano kon atong paminawon Kinatsila gyod kaayo. Apan, matod sa mga nanagtuon, ang usa ka Katsila sa Espanya, dili na pod makasabot niining Chavacano, sama nga ang Cavite ug Zamboanga dili na pod magkasinabot sa usag usa. Nga sa ato pa, ang Chavacano dili na gyod pinulongan sa Katsila. (Nahitabo ni tungod kay ang Zamboanga, Cavite ug Spain wala na may economic exchange sulod sa taas-taas nga panahon).

NOTE: Ms. Angie, Ang question 7 & 8 morag natubag na nako sa laing pangutana, maong ako na lang gitangtang.

Salamat sa imong pagsalig,

Manoy Egay

Usa ka hagit kanatong mga Bisaya

Ni Jessie Grace U. Rubrico, PhD
www.languagelinks.org


ALANG sa tanang Bisdak, niay gamay nakong tampo alang sa pagpakabana sa atong kultura ug pinulongan nga maisip nga usa ka hagit alang kanatong tanan nga nagmahal niini.

Ang kultura sa usa ka grupo sa katawhan gipadayag sa ilang pinulongan. Busa daghan kaayog pulong ang mga Eskimo alang sa "snow" kay mao man kini ang ilang kalibotan, samtang kita walay takdo nga ikatugbang niini sa lumad natong pinulongan kay wala may "snow" sa atong palibot. Apan ang mga Pilipino daghan sab og terminolohiya alang sa "rice" kay mao man ni atong gikaon kada adlaw. Duna tay bugas, bugas-mais, humay; lainlaing klase sa bugas – denorado, pilit (lainlaing klase sab sa pilit), ubp.; ang luto na nga bugas – kan-on, bahaw, sinanglag, linugaw; naa pa tay gihulam sa Espanyol nga arroz a la valenciana, arroz caldo, paella, ubp.; naa say mga pagkaon nga hinimo gikan sa bugas – puto, biko, palitaw, bitso-bitso, suman, bibingka, ubp. Kini usa lamang ka ilustrasyon sa kamahinungdanon sa pinulongan alang sa katunhayan sa usa ka kultura.

Buhi ang lengguwahe, mapun-an kini – pananglitan, karong bag-o, naa na sab tay kompyuter, internet, bidyo, didyital, video cam, ubp. sa pagpasabot nga miabot na ang teknolohiya sa atong kultura. Samtang nangawala na ang ubang mga pulong nga wala na gamita sa inadlawng kombersasyon – busa (tingali) usahay maglisod kaayo ta sa pagsabot sa mga obra sa atong mga magsusulat sa Binisaya, mga terminolohiya nga wala na nato mahibaw-i kay wala na nato masugoki kining mga pulonga.

Sa ato pa, ang pinulongan ang salamin sa kultura. Ug kay kita natawo man sulod sa usa ka kultura, makaingon kita nga ang atong sinultihan maoy bentana sa atong pagka mao. Kon ilimod nato ang atong pagka mao, unsa may atong barogan? Mga langyaw nga panan-aw o opinyon kay mas sikat kini? Mga langyaw nga pinulongan kay sosyal?

Makasubo nga palandongon nga pipila sa atong mga batan-on karon naghunahuna nga sikat sila kon mag-iningles kaysa magbinisaya. Maayo na lang gani kay daghan pa kog matagboan nga mga tinun-an dinhi sa Unibersidad sa Pilipinas sa Diliman nga dili maulaw magbinisaya. Gani, nanagtuon mag Binisaya ang ilang mga higalang Tagalog kay aron masabtan sila. Apan kadaghanan karon mag-code switch sa Ingles ug Binisaya o Tagalog. Madunggan usab kini sa mga taga akademiya, dili makadiretsog estoryag Binisaya, kay masaktan gayod kinig Iningles. Ngano man kaha? Tungod ba kay ang Iningles na ang dagan sa ilang hunahuna?

Maayo gayod nga makat-on sa Iningles kay makatabang kinig dako kanato sa atong pakigkukabildo sa kalibotan. Daghan usab ang trabaho nga atong makuha. Maayo gayod kini, basta dili lamang nato hikalimtan ang kaugalingon natong pinulongan. Dili gayod nato ikapadayag ang lumad natong kultura pinaagi sa ubang sinultihan.

Kon buot natong ipatunhay ug ipreserbar ang atong pinulongan, kinahanglan gamiton ta kini: itudlo sa atong mga anak, bisan asa kita – sa ubang nasod man o sa Pilipinas (nakaila kog daghang Bisaya sa Manila nga magtinagalog na sa ilang mga panimalay, busa dili na makamaong mobinisaya ang ilang mga anak); magsulat kitag mga balak, mga nobela, mga awit, mga komentaryo, ubp. sa Binisaya; magpasiugda kitag mga indigay gamit ang Binisaya; mamulong kita sa mga miting gamit ang Binisaya, bisan pag larino kitang moiningles.

Ang dangatan sa atong pinulongan anaa kanatong mga lumad nga naggamit niini. Tinuod nga gipa-iral sa atong gobyerno karon ang Filipino ingon nga nasodnong pinulongan. Apan bisan pa niana, nagtuo ko nga dili mamatay ang Binisaya kon dili ta kini tugtan. Oo, mamatay lamang kini kon kitang mga Bisaya mismo ang moselyo sa lapida niini. Ipakita ta ngadto sa uban nga gimanggad nato ang atong pinulongan ug kita manglimbasog aron kini molambo ug motunhay. Kon dili kita ang maningkamot, kinsa pa man?

Pagkaanindot sa kultura nga atong namat-an! Pagkatahom sa pinulongan nga nahimong tulay niini ngadto sa kalibotan! Dili ta kini pasagdan kay basig kita mismo ang magdala niini ngadto sa pagkapukan. Ang mga Bisaya nga nanagpakabana maoy makahatag og kusog sa atong kultura ug pinulongan. Magpakatakos kita aron makab-ot ta ang atong gidamgo nga pagtamod sa atong isigka-Pilipino ug sa kalibotan.

Alang sa kultura ug dilang Binisaya.—

ANG MGA PULONG "ASA", "HAIN" ug "DIIN"

Ni MAR MAÑUS, JR.
5168 Basak-Iba, Lapulapu City


SA gula sa Bisaya, Agosto 12, 2009 napatik ang sinulat ni John Tam. Ybañez nga nag-ulohan "Kining Atong Pinulongang Sinugboanon" nga nagtuki sa mga sayop nga pagkagamit sa atong pinulongan diin maoy iyang gitumbok ang mga magsisibya sa radyo nga kasagaran sayop ang batadila (grammar) nga gigamit.

Pagkahuman nakog basa sa maong sinulat ni JTY, nasibot ko sa paghan-ay usab sa akong mga panahom – sa akong mga naobserbahan nga sayop usab sa mga tawo nga akong nadunggan sa matag adlaw nakong pagsakay ngadto-nganhi sa balay ug sa akong gitrabahoan.

Ang akong topiko karon akong gi-focus sa sayop nga pagkagamit sa mga pulong ASA, HAIN ug DIIN. Magpanglingo-lingo ko kon makadungog na kay sagad gayod sa mga tawo, ang gipanggamit mao na lang ang ASA. Ambot og wa ba kaha makamatikod ang uban niini?

Lahi ang atoang Binisaya ug mas specific kaysa sa Tagalog ug English. Ang English usa ray ila, ang WHERE ra. Sa Tagalog usa ra pod, ang SAAN. Kita adunay ASA, HAIN ug DIIN (nga may baryasyon pa gayod nga DIS-A).

Pananglitan sa English: WHERE are you going? WHERE did you came from? WHERE are you now?

Sa Tagalog: SAAN ka pupunta? SAAN ka galing? SAAN ka ngayon?

Sa ato: ASA ka paingon? DIIN ka gikan? HAIN ka karon? O, di ba, tulo ang ato ug usa ray ila?

Apan subo kaayong palandongon nga kasagaran sa akong madunggan, ang gigamit mao na lang gyod ang ASA. Kanang magsakay ko sa matag adlaw sakitan kaayo ko ilabi na nga usa ko sa nagpalambo sa atong pinulongan. Tiaw bay moingon man ang drayber, kanang duna nay moplete nga akong kasakay: "ASA manaog ning baynte?" Kana husto apan sundan man sa pag-ingon: "ASA gikan?" Na, DIIN na untay gamiton – "DIIN gikan?"

Lain pa, dunay moingon: "ASA man ang sundang?" (Na, molakaw diay ang sundang? Ang ASA ipangutana kana ngadto sa molakaw. Ang husto unta: "HAIN man ang sundang?"). ASA man diay si Pedro ron?". (Ang husto: "HAIN man diay si Pedro ron?") "ASA man ang lapis?" (Ang husto: "HAIN man ang lapis?" Kon mangutana ta sa butang o tawo nga wa diha o mangita ta sa lokasyon niini, HAIN ang gamiton ug dili ASA. Ang DIIN ipangutana ngadto sa nahiabot o bag-ong nahiabot).

Hasta gani sa mga salidang Binisaya sa telebisyon nga nagbase sa Sugbo, mao gihapon, akong namatikdan nga mao gihapon ang pagkagamit sa ASA, inay nga HAIN o DIIN ang angay, ASA lang gihapoy gigamit. Mga tadhan na ra ba unta ang mga magsusulat niini kay kasagaran banggiitang mga magsusulat og drama sa radyo.

Unta pinaagi niining tipik nga akong gihisgotan, makaalinggat kadtong ubang kaigsoonan nato sa hustong paggamit sa ASA, HAIN ug DIIN aron nga dili kay pulos na lang ASA ang gamiton. Alang sab niadtong ubang magsusulat nga wala makamatngon niini, angayng mag-amping ta ug maghiusa sa pagpanalipod sa atong pinulongan. Kay diha sa pagpasagad, inay pagpalambo ang atong tinguha, nakatabang na hinuon ta pagsabwag sa mga sayop.—

Baroganan sa Bismag sa Pagpanghulam

Ni E.S. GODIN Associate Editor, Bisaya Sa prinsipyo sa Bisaya magazine sa kasamtangan, wala nato idili ni likayi ang pagpanghulam og mga pulong gikan sa laing mga pinulongan o diyalekto. Kon nanghulam man gani ta sa Iningles ug Kinatsila, nan, nganong dili sa uban? Apan sa pagpanghulam, seguroon ug pihoon nato nga ang pulong lang maoy gihulaman, wala mahaapil paghulam ang estruktura kun kahan-ayan. Kon ang estruktura o kahan-ayan sa lengguwahe maapil nato paghulam, peligro nga sa ngadto-ngadto bihagon ang atoa, inanayng maguba hangtod nga mapukan ug mao nay modominar ang atong gipuli nga sa sinugdan ato lang hinulaman. Busa magbantay ta, mag-igmat, kay ang maong peligro anaa na sa baba ug pangutok sa bag-ong henerasyon. Pila ka batan-on karon, hasta ganing hamtong (gawas sa magsusulat) nga dili maantigong mohan-ay og tul-id nga Binisaya apan hanas mosulat sa Iningles ug ubang dominanteng pinulongan? -- @ _________________ Sa hapsay pagkasulat nga Binisaya, basaha ang magasing Bisaya, maduaw ang bersiyong onlayn sa: http://bismag.pbworks.com

KINING ATONG PINULONGANG SINUGBOANON

Ni JOHN TAM. YBANEZ Station DYKC, Maguikay, Mandaue City Matag karon ug unya atong mabati ang mga pulong nga wala gayod sa atong bokabularyo, mga pulong Binisaya kunohay apan binisayop diay, nga mao hinuoy gisangyaw sa mga sibyaanan ni sa mga magsisibya nga wa gyoy hanaw sa husto ug tukmang Binisaya. SA makausa pa, tugoti ko nga ning ika-79 nga sumad sa pagkahimugso sa Bisaya, akong tukion ang dis-og sa kaugalingon natong pinulongan, ang Binisayang Sinugboanon, nga gimatuto sa mga Bisayista sama ning tagsulat. Buot lang nakong ipahibalo sa mga magbabasa nga nagmahal sa atong dila nga gikan pa sa panahon ni Lapulapu nga samtang atong gihingusgan ang pagpalambo ug pagtisok niini diha sa alimpatakan sa mga bag-ong tubo, aduna usay hut-ong nga padayong mialkontra ug miguba niini ilabi na diha sa mga sibyaanan sa radyo. Matag karon ug unya atong mabati ang mga pulong nga wala gayod sa atong bokabularyo, mga pulong Binisaya kunohay apan binisayop diay, wa pay labot sa mga pulong Tinagalog nga mao hinuoy gisangyaw sa mga sibyaanan ni sa mga magsisibya nga wa gyoy hanaw sa husto ug tukmang Binisaya o kaha wa gyod magmanggad ug magmahal sa atong pinulongan. Pastilan kini sila! Basta masabtan lang sa mga tigpaminaw, hala tira! Morag kusion gyod akong kasingkasing kon makabati kog mga pulong binisayop o Tinagalog nga isaksak sa Binisaya nga ising-al sa mga sibyaanan sama pananglit sa tsansa, paktorya, kolapso, peke, batikos nga unta aduna man kitay atoa sa maong mga pulong. Angayan gyod untang korehian kining maong mga binisayop aron dili maawat sa mga tigpaminaw nga wala upoy hanaw sa lunsayng Binisaya. Adunay usa ka am radio station sa Sugbo nga migamit kanunay sa mga pulong Tinagalog agig pagpaila kunohay sa ilang estasyon, ang kasama mo diin ang mga reporter ug kauban sa buhat usab tawgon og kasama ug pakapinan pa gyod og tatak sa dili pa ang nga’n sa ilang kompaniya. Aduna usay fm station nga nag-promote sa ilang sibyaanan pinaagi sa Tinagalog nga mga pulong nga ingon ini: kailangan pa bang i-memmorize yan? Lain pa gyod mao ang kapuso ug kapamilya nga gipasibaw kanunay sa mga estasyon sa radyo nga iya sa duha ka higanteng tv network sa nasod. Gawas niini, nagkayamukat usab ang batadila (grammar) sa mga balita sa ubang sibyaanan ilabi na sa mga reporter nga mopasupot sa ilang report gikan sa field. Hinuon, alang niadtong walay hanaw sa panulat nga tigpaminaw og radyo, dili gyod makaingon nga kadto sayop basta ila lang masabtan. Apan sa sama natong mga magsusulat, sakitan gyod ta ug makabagutbot sa hilom. Bunga ning tanan, ang atong kabataan dili na hinuon makasabot og lunsayng Binisaya. Agig ehemplo niini mao mismo ang mga anak ug pag-umangkon ning tagsulat. Wala na sila makasabot bisan sa yanong mga pulong Binisaya sama sa pangahoy, mansanas, karmelitos ug daghan pa. Hinuon, aduna upoy mga sibyaanan nga nagpatugbaw sa Binisaya nga takna diha sa ilang panibya. Gani, aduna man koy tulumanon niadto nga nag-ulohan og "Magbinisaya Ta" nga mabati matag Sabado apan gitangtang pod kay gipulihan og binayrang programa. Apan mas daghan gyod ang nanagsangyaw sa dili atong pinulongan o kaha sa binisayop. Mas maayo tingali nga maghiusa ang tanang pundok sa mga magsusulat nga Bisayista pagsaway ini nila o kaha pagluwat og resolusyon aron mabadlong kining sayop nilang binuhatan dinhi sa Sugbo nga inay mahalon ang kaugalingon tang pinulongan ingon sa gisalikway na man hinuon. Kon ato kining pasagdan hayan nga sa kapulihay mapapas sa dayon ang atong pinulongan nga maoy namat-an tag mahayag ug mao nay mopasulabi ang langyaw ug binisayop nga mga pulong nga maoy nakabuyo sa hunahuna ug panabot sa bag-ong henerasyon. Ug kon mao kiniy mahitabo mahulog og way kapuslanan ang tanan nga gitukawan sa atong katigulangan ug kadtong bag-ong diksiyonaryong Binisaya nga giugba nila ni Mlbn. Adelino Sitoy, Rogelio Pono ug mga kauban sa Akademiyang Bisaya. Alang ning tagsulat, husto ang gitinguha nila ni Sitoy ug ubang Bisayista nga mas maayong itudlo diha sa elementarya ang Binisayang Sinugboanon aron nga masilsil kini sa hunahuna sa bag-ong kaliwatan nga mosunod kanato kinsa sumasalop na ang Adlaw. Gawas niini, mas dali usang makat-on ang kabataan sa ilang mga leksiyon kon maoy gamiton ang kaugalingon tang pinulongan sahi sa ubang kanasoran sa kalibotan. Sa tan-aw nako, kon mao kini buhaton sa Pilipinas, segurong daghan gyod ang mahimong propesyonal nga adunay hustong kahibalo sa unsa may ilang gitun-an. Hinuon, dili usab angayng wad-on ang Iningles kay kini man maoy pinulongan nga masabtan bisan diing bahina sa kalibotan. Mao nga samtang sayo pa, angayng pakgangon ang mga tawo nga nagpunayg guba sa atong kaugalingong dila diha sa ilang pagsangyaw sa Tinagalog ug ubang pulong nga dili atoa ug sa mga binisayop nga wa gyod sa atong bokabularyo. Kini mao usay gibarogan ning magasin nga sulod sa hataas nang kutay sa katuigan pabiling mibarog bisan pa sa paglampurnas sa mga unos sa pagsulay. Mabuhi ang Bisaya! — .