Ang Latib Sa Binisaya

Nazario D. Bas Bisaya; Mayo 15, 1991 ADUNAY mga pulong sa Binisaya nga mausab ang kahulogan kon sal-otan sa latib (hyphen) (-). Gitawag og giyon sa Kinatsila, ang latib maoy puntuwasyon nga mahimo tingaling ilhon nga katipik sa atong abakada. Kon walay latib nga isal-ot, unsaon man pagbasa, pag-ila ug pagsabot, pananglit, niining duha ka pulong: mangil-ad ug mangilad? Aniay pipila lamang ka popular nga Binisaya nga magkinahanglan sa hyphen aron masayran ang buot ipasabot. Aron matataw ang kalainan, parehong may tugbang Iningles ang may latib ug ang walay latib. Duna pa tingaliy daghang sama niining mga pulonga kon libwason ang pag-research sa atong pinulongan. bag-ang, dakong ngipon (molar) – bagang, baga nga (thick). bag-on, himoong baga (to make thick) – bagon, kotse sa tren (railway coach); bagon, (ba’gon), tanom nga mokatay (vine). balak-an, kabalak-an (to worry) – balakan, padunggon o sulatan og balak (to recite or write a poem). bana-bana, dili tinuod nga bana (not the real husband) – banabana, tantiya, kalkula (estimate). ban-og, bang-og, lang-og; baho (stench) – banog, langgam manunubad, kauban sa tikwi (hawk). bat-ang, dapidapi (hip) – batang, gapo, pinutol sa punoang kahoy o troso (a piece of log or driftwood); bata nga (a child that). bay-ad, bantang, tiso (erect; upright) – bayad, pagbayad (pay, payment). bun-i, bugais (ringworm) – buni, magbuni, magtambak (to fill up a digging or excavation). kas-a, kausa (once) – kasa, balay (house); kasa, pusta (wager). kaw-ang, haw-ang (vacuum) – kawang, anugon, sayang (in vain). kip-ot, hiktin (narrow) – kipot, mokipot, molahos (to proceed without delay). dag-om, itom nga panganod (raincloud) – dagom, alpiler, aguha (needle). dag-on, daogon (to win) – dagon, tangil, habak (amulet). dal-og, walog (valley) – dalog, dawog, dangog (slippery). dap-ig, dip-ig, simpig, sandig (to lean) – dapig, laban, abin (to favor; defend). dul-ang, hapit (almost) – dulang, duwang (a wooden basin). dul-og, dulhog, tugbong (descend; go down) – dulog, pagdulog (to sleep together). dul-ong, tumong (to go towards; to aim at) – dulong, prowa; atubangan (bow of a ship or boat; the front part of a vehicle). gilay-on, kahalayo, distansiya (distance) – gilayon, dayon, dihadiha (immediately). lab-ang, lat-ang, laktaw (skip; interval) – labang, tabok (to go across; to cross). lak-ang, sal-ang, kal-ang (gap; spacing) – lakang, bikang (step; stride). lan-og, lang-og, nanimahong dunot (fetid; putrid) – lanog, tunog; lagingling (sound; echo). lat-ang, lab-ang, laktaw (interval; space between) – latang (lata nga), layot, sobrang pagkahinog (overripe). law-ay, hilas; biga-biga, paulag (obscene, indecent; porno) – laway, luwa; ilob (saliva; spittle). lung-ag, pagluto (to cook; boil) – lungag, bangag (hole). luy-a, iglalamas (ginger) – luya, maluya; huyang, kulang sa kalagsik (weak; tired, to become tired). mangil-ad, bati, laksot; daotan (bad, no good; ugly) – mangilad, manghukhok, manuwitik (to swindle). pak-ang, pak-an nga, may pako (winged) – pakang, hapak; lambos (to beat; batter, pummel). pang-os, magpang-os, paakon ug usapon, sama sa magpang-os og tubo (to bite and chew, as in biting and chewing sugar cane) – pangos, pawot, gadlas, garas (bruise; abrasion). pat-ak, magpat-ak, maduhig, mapuno sa mansa (smeared; splattered with dirt) – patak, tulo, (drip, drop, trickle). pat-ol, idat-ol (to lay upon) – patol, sakit nga patol, epilepsiya (epilepsy). pay-ag, mapay-ag, mapayhag; maguba, magun-ob (to destroy or be destroyed; to ruin or be ruined) – payag, gamayng balay nga pawod (a nipa hut). pik-on, pikoon; bawogon; pil-on (to bend; to fold) – pikon, daling masilo (easily piqued or irritated). pug-on, puga, pugaon; pug-an sa tubig o likido o duga (to squeeze to get rid of water or liquid; to squeeze to produce juice) – pugon, lutoanan, hudnohan (oven). pul-ong, pung-ol, pagtibtib sa tumoy sa sanga sa tanom (to prune; lop off) – pulong, pamulong, sulti (a word). sab-ong, isab-ong, isab-it (to hung) – sabong, pagsabong, away sa manok (a fight among fowls). Note: sabong is distinguished from bulang (buwang) which is a real cockfight, and a cockpit is called bulangan (buwangan). sal-ot, isal-ot, isukip, isuksok (to insert; interlope) – salot, sawot, masalot, masawot, masusot, mapugngan ang pagtubo o pagdako (to retard growth of; be retarded in growing). sang-ay, sanglay, sambilay (to carry across the shoulder; to sling) – sangay, tokayo (namesake). saw-a, saloa, lihok sa pagsalo (to catch) – sawa, dakong bitin (python). saw-an, salohan (to eat with someone) – sawan, tupay; himbig, bikog (spasm). sul-ong, sugmat; bughat, mobalik ang sakit (to suffer a relapse) – sulong, pagsulong, mosulong (to attack; challenge). tab-ang, lad-ang, kulang sa templa o lami (tasteless); tubig tab-ang (fresh water) – tabang, hinabang (aid; help); tabang, motabang (to assist). tab-on, taob, taobon, dako ang dagat, sunggat sa hunas (high tide) – tabon, takob, taklob (lid, cover); tabon, tabonan (to cover). tak-al, kang-a (partly open, ajar) – takal, takos; sukod (a unit of measurement). tag-ana, lihok o sugo sa pagtag-an (to guess) – tagana, hikay, andam; gahin (something ready or prepared; allotment). tag-as, kapin sa usa nga taas, plural sa taas (long, tall; modifying plural objects) – tagas, tagak, hulog (fall, falling, fallen) – dahong tagas (falling leaves). tuk-on, tuok, tuokon; tuklo, tukloon (to straggle); tuk-on, tuka, tukaon (to peck) – tukon, gamayng bulos kawayan nga igtutulod sa balsa o sakayan (a pole). tul-on, tulo, tuloon, pil-on katulo, bahinon sa tulo (to make 3 times, to multiply or divide by 3) – tulon, lamoy (to swallow). tung-an, patung-an (to stay in a middle or center of) – tungan, tuhog, igtutuhog sa aslonon o igsusugba (a tapered bamboo pole for roasting pig; a skewer for broiling or grilling). tun-og, hamog, kamig nga huyuhoy (a cold, chilly breeze) – tunog, tingog, paningog, lanog (sound). ub-an, uboan, kabay-an o patongan nga mag-ubo (to lie on someone or something in a prone position) – uban, kuyog (companion); uban, mouban, ubanan (to accompany); uban (u’ban), puting buhok (gray hair). ut-ot, maut-ot, mahurot, mahapay (to be depleted; to become bankrupt) – utot, hangin gikan sa lubot (fart).