Ang “ON” ug “HON”; ang “AN” ug “HAN” ug ang di makita nga “H”

Ni E.S. GODIN Bisaya, Hulyo 30, 2008 ANG “ON” ug “HON” ug ang “AN” ug “HAN” mga ulhinggikit (suffixes) sa Binisaya nga baryasyon lang sa usag usa, managsama rag kahulogan, apan may linain o iya-iyang gamit. Ang “ON” ug “AN” gamiton sa mga gamotpulong kansang kataposang silaba (last syllable) pagalitokon nga pinagahi o pinahagsa (maragsa). Mga Pananglitan: dato (rich) – datoON gara (siaw) – garaON gahi – gahiAN (mobayad sa utang) dako (big) – dakoAN (dak-AN) liko (curve) – likoON biga (lust) – bigaON baga (thick) – bagaON Ang “HON” ug “HAN”, sa laing bahin, gamiton sa mga gamotpulong nga ang kataposang silaba (last syllable) pagalitokon nga dili pinahagsa (malumanay), ug daw daan nang may dili makita nga “H”. Mga Pananglitan: gasa (gift) – gasaHAN gisa – gisaHON bira – biraHON/biraHAN aduna – adunaHAN ayo – ayoHON giya – giyaHAN atake -- atakeHON Ang “ON” (“nHon”) ug ang “AN” (“nHan”) Mao ra usab kining prinsipyoha -- ang daan nang may daw dili makita nga “H” -- ang basehanan diha sa mga ulhinggikit nga "ON" nga usahay mahimong “nHon”, ug sa "AN" nga ma-“nHan”. Ang “ON” mahimong “nHon” ug ang “AN” mahimong “nHan” kon ang kataposang silaba sa pulong gilanggikitan ginalitok nga daw daan nang may di makita nga “H” diin sagad ining mga pulonga, kon dili man tanan, nagtapos og patingog (vowel). Mga Pananglitan: banika – banikanHon banika – kabanikanHan politika – politikanHon kultura – kulturanHon (dili kulturaON o kulturaHON) literatura – literaturanHon Mga pananglitan sa wala magtapos og patingog (vowel): katitikan – katitikanON (dili katitikanHon) katilingban – katilingbanON (dili katilingbanHon) kalikopan - kalikopanON (dili kalikopanHon) kalibotan - kalibotanON (dili kalibotanHon) Dugang hisgot: Ang “ON” ug “HON”, “AN” ug “HAN” ug ang di makita nga “H” KON buot sabton, ang “ON” ug “AN” ra gyoy maisip nga lehitimong mga iglalanggikit sanglit ang “HON” ug “HAN” resulta man lang sa pagtumaw sa “H” sa higayon nga ilanggikit sa mga pulong o gamotpulong kansang kataposang silaba (last syllable) daan nang may daw dili makita nga “H”. Pananglit, ang pulong “basa” (read) diin pagalitokon ta ang kataposang silaba nga daan nang daw dunay “H” apan dili lang makita, kon langgikitan sa “ON” o kaha sa “AN”, awtomatik nang mopatim-aw ang “H”— “basaHON”, “basaHAN”. Klaro kaayo ni ug dili nato masupak, kay kon dili ta patunghaon ang di makitang “H”, ang resulta mahimo mang “basaON” ug “basaAN”, diin tataw nga nawad-an sa tiunay niining kahulogan ang pulong “basa” (read). Sa mga pulong o gamotpulong sab nga walay dili makita nga “H”, komo ang kataposang silaba pagalitokon man nga pinagahi o pinahagsa (maragsa), ang mga ulhinggikit nga “ON” ug “AN” niini labi pang tataw kaayo ug dili malalis. Pananglit, ang pulong “basa” (wet) diin dayag kaayong walay gihikom nga di makitang “H”, kon langgikitan sa “ON” o sa “AN”, ang mahitabo mao nga mahimo na kining “basaON” ug “basaAN”— “Basaon (bas-on) ko ba kaha ning akong sinina, wa ra ba koy dalang ilisan”; “Basaon gyod na nga klase sa balanghoy”; “Diha gyod to sa imong gibasa-basaan ganiha lagmit mahulog imong singsing”. Mao sab ang pulong “luto” (cook), diin mahimo nang “lutoAN” ug “lutoON”. Sa ato pa, ang paggamit sa iglalanggikit niining puntoha nag-agad sa kon unsaon paglitok ang pulong. Ug kon ang usa wala pa masayod ni masinati unsay tukmang litok sa pulong, nan, dili siya makaseguro kon unsa say tukmang gamiton nga iglalanggikit. Ug niini, posible nga masipyat siya paglanggikit. Gani, mao ni kasagarang gumonhap sa mga porener nga buot magtuon og Binisaya. Ug mismo sa mga Bisaya nga nahimo na sang porener. Ug tungod kay ang pagtantiya sa tukmang ilanggikit nag-agad man sa unsay litok sa pulong, kini magakausab usab depende sa paagi sa paglitok sa matag dapit— sanglit may mga dapit man sa katilingbang Bisaya nga pinagahi og linitokan samtang sa lain may pinahumok o pinaluray. Ug kini tingaliy hinungdan nganong may mga pulong man nga samang gigamit ang duha: “AN” ug “HAN”, ug “ON” ug “HON”. Mga Pananglitan: bato (stone) – batoON {puyde sang “batoHON”} lubi (coconut) – (KA)lubiAN {puyde pod ang “(KA)lubiHAN”} buta (blind) – butaAN [puyde pong “butaHAN”