Mga pulong "Misteso Way Klaro"

Ni E. S. Godin
Bisaya Disyembre 31, 2008


GUMIKAN sa paghingusog ning Bisaya sa programa niini sa estandardisasyon ilabi na sa espeling, may dili kalikayang pagpangusab sa panitik sa mga pulong pinasikad sa pagtino sa kalehitimo niini pinaagi sa pagsusi sa posibleng gigikanan o etimolohiya sa matag pulong.

Tungod sa lainlaing impluwensiya sa langyawng mga pulong diha sa atong Binisaya (labi na sa Kinatsila ug Iningles), nanungha ang lainlain usab nga baryasyon nga resulta sa walay sumbanang paagi sa pagpanghulam nga misangpot gani nga wala nay klaro ang uban o kaha nahasimang na gayog layo sa iyang gigikanang pulong— mga pulong nga misteso na ug duhay nawong. Ug kiniy gipaningkamotan namo pagsubay pinaagi sa pagsusi sa etimolohiya niini diin gitino ug giusab ang angay usbon binase usab sa mga prinsipyo nga gitamdan sa atong Lagda sa Panitik.

Klarohon ko nga kini nga prinsipyo tin-aw kaayong gihatagag probisyon sa Lagda sa Espeling, ug busa, kadtong mga pulong (o panitik sa mga pulong) nga mingsukwahi ning maong lagda angay nang usbon ug ipaahom sa tamdanan.

Pananglit, nganong naay pulong GRADWESYON ug naa poy GRADWASYON usahay? Ang tubag niini mao nga managsama natong gidawat isip hinulaman ang pulong gikan sa Kinatsila ug Iningles. Ug ang basehan mao ni: Kon Kinatsila ang gihulaman, nan, espeling sa Kinatsila ang modelo— GRADWASYON (gikan sa GRADUACION). Ug kon Iningles ang gustong hulaman, nan, ang Iningles pod nga espeling ang modelo— nga ginalitok (pronounced as) GRADWESYON (gikan sa GRADUATION).

Laing sampol: ABENTURA— gikan sa Spanish word nga aventura— mahimo sab ang English word nga "adventure" (Binisay-ong ADBENTYUR). Apan kon nakabantay mo, naay daghang nagagamit og ADBENTURA. Kini dili maayong i-tolerate kay kini usa ka mistesog ortograpiya— duhay nawong o duhay amo: Ang TURA god iya man sa ortograpiyang Espanyol, busa klaro nga Espanyol ang gigikanan. Nan, ABENTURA, dili ADBENTURA kay ang AD iya man pod sa ortograpiyang Ingles (ADVENTURE). Sa ato pa, mistesong hilaw— wa magkadimao.

Laing sampol ang pulong RESPONSABILIDAD (gikan sa Kinatsila). Ang LIDAD klaro nga iya sa ortograpiyang Espanyol. Apan kasagaran, ang ginagamit mao ang RESPONSIBILIDAD, nga mistesong hilaw gihapon, tungod kay ang Kinatsila gyod mao man ang RESPONSAbilidad. Mao bitaw nga duna tay pulong RESPONSABLE, dili RESPONSIBLE kay kining naulahi iya na sa ortograpiyang Ingles.

Ug kini nanghitabo tungod kay daghan sa mga pulong nato hinulaman sa Kinatsila, apan sa pagkakaron, ang Iningles maoy naa sa atong mga ulo— sa atong sensibilidad.

Ang husay, sagopon nato ang duha, nungka ang mestiso. RESPONSABILIDAD (kon Kinatsila ang basehan), RESPONSIBILITI (kon Iningles ang gustong sun-on).

ABENTURA kon Kinatsila, ADBENTYUR kon Iningles ang gustong sun-on. Apan nungka ang ADBENTURA nga duhay nawong.

Busa, ang mga pulong BOYPREN, UYAB, NOBYO, TRATO, pareho natong gisagop. Ang "night club" Binisay-ong NAYT KLAB, "flash light"—PLASLAYT o ESPAT.

Apan tungod niini, importante sab nga nasayod ta sa espeling sa gihulamang pulong kun base word, aron dili na magkalamukat ug modagsang ang mga pulong misteso nga mi-evolve o gigamit sa katawhan sa walay igong pagtuon.

Tungod usab niini, nasayod na ta unsay husto: POLISIYA ba o PALISIYA alang sa "policy".—