Tubag Sa Sinulat ni G. Rafanan: "Unsay Angayng Gamiton?"

E.S. GODIN Abril 28, 2004 Bisaya DALAYGON ang pagpakabanang gipakita ni G. Gumer M. Rafanan sa iyang sinulat nga napatik sa gula Pebrero 11, 2004 ning Bisaya nga nagtumong sa kalibogang mga pulong nga matod pa niya, "Maglibog ko kay mag-usab-usab ang spelling." Tinuod ang giingon ni Ginong Rafanan nga may mga higayon nga nausab ang pagkasulat sa pipila ka pulong. Ug kining sulirana motumaw matag karon ug unya sukad pa gayod kaniadto. Ang unang hinungdan mao ang kaliban usahay (makalusot nga wa himatikdi); ikaduha, mao ang gihisgotan usab niya (Rafanan) nga panaglahi sa baroganan sa editor; ug ikatulo mao ang kalisod sa pagmatang sa pulong sumala sa iyang gamit gumikan sa wa pa matino nga basehanan o lagda unsaon paggamit ang maong mga pulong. Sa maong mga hinungdan, ang naulahi maoy tinuod tang suliran. Ug salamat ni G. Rafanan nga mibukas sa pagtuki niining mga pulonga. Sa pagkatinuod, dili sayon ang pagmatang (classify) sa mga pulong. Ug dili maayong basta na lang kita modesidir o moingon nga kini o kana ang angay o husto sa walay igong pagtuon sa kinaiya sa pulong. Una sa tanan, kinahanglang ilhon ta ang pulong sumala sa iyang matang, ang iyang kagikan (etymology) ug ang iyang gamit o kapuslanan una kita mohukom sa niini o niana nga espeling o paagi sa pagsulat sa usa ka pulong. Kinahanglang magasandig kitag lig-ong basehanan aron sa ingon molungtad ug higugmaon sa atong mga sumusunod. Ang Baroganan Sa Bisaya SA kalibogang mga pulong (gobiyerno, goberno ug gobyerno) nga gihisgotan ni G. Rafanan, ang naulahi (gobyerno) maoy gigamit sa Bisaya. (Sa Lagda sa Panitik, mahimo usab nga gamiton ang kanhiayng "gobiyerno".) Sa minubo sa "ug uban pa", ‘ubp.’ ang sa Bisaya. Gimatuod kini ning mosunod: "Katawa" (lindog ni Piux Kabahar) Hunyo 3, 1964, p. 78; "Panglantaw" ni N. D. Bas Dis. 24, 1986, p. 7 / Hulyo 15, 1987, p. 19 / Hulyo 22, 1987, p. 14; ug sa iyang "Eng-Ceb-Tag Dictionary" Sept. 4, 1996 / Hulyo 15, 1987, p. 19 / Dis. 24, 1986 / Mayo 15, 1996 sa pagkutlo lamag pipila. Sa "Lagda Sa Paggamit sa "U" ug "O", Hulyo 15, 1987, p. 13 (nga malagmit naggikan pa sa orihinal nga draft ni T.V. Hermosisima et al) makita usab ang ‘ubp.’ nga makanunayon (consistent) nga gigamit ingon nga minubo sa "ug uban pa" ug mao usab sa "Francis Batomalaque…" ni M. Geocallo, Mayo 15, 1996 ug "Sinugdan: Reenactment sa Limasawa" ni L. C. Sardovia sa Mayo 15, 1996 gihapon nga gula. Ang katarongan niini mao: Ang "ug uban pa" adunay tulo ka pulong (lahi sa et cetera nga duha lamang) busa angay nga ang gamitong minubo magrepresentar sa maong tulo ka pulong diin haom kaayo ang ‘ubp.’ Hinuon, dili malalis nga may laing minubo (ugp., ugb., ug ugbp.) nga nakagula apan kini mugna na lamang sa kaliban. Ang ‘ugb.’ nga gipaboran ni G. Rafanan (diin pipila ka tuig nang nagbansiwag sa hapin ning Bisaya) napakyas pagrepresentar sa "pa" nga maoy ikatulong pulong. Ang ‘ugbp.’ maingong haom usab unta apan daw naghinobra na ug taas ra usab. Mahitungod sa mga pulong "ilabi na" ug "labi na" ug sa "maora" ug "mora", ang Bisaya wala makalantaw og dag-om niini. Kini sila ing mga variations o short form lamang ug mapuslanon uyamot nga atong kapailin-ilinan. Ang "labi na" laktod (variation) sa "ilabi na" ug ang "mora" laktod usab sa "maora" sama sa "wala" nga may "wa", "gayod" nga may "gyod", "dili" nga may "di", "ugod" nga may "god" ubp. Ang nakalahi lang sa "labi na" o "ilabi na" mao nga ang ‘na’ dili gayod mahimong isumpay. Ang ‘na’ kinahanglang ibulag sanglit kining pulonga usa ka hingpit nga pulong (makabarog) nga gigamit ingong pamunto o panumbok (article) sama sa "dali na", "tala na", "ayaw na", "kana na lang", "wala na", "buntag na", "udto na", "Ikaw na na/kana?" ubp. Ang pulong ‘ra’ gigamit usab nga pamunto kun panumbok ("dali ra", "umari ka ra", "kusog ra", gahapon ra" ubp.) apan lahi ang kaso sa "mora/maora" sa "ilabi na" kay kon bulagon ta usab kini gikan sa "mora" (same, as a, like) ngadto sa "mao ra" (?), kawad-an na kini sa iyang lintunganayng kahulogan-- magpausab sa iyang kahulogan. Pananglit: "Mao ra intawong usa."; "Mao ra kanay akong nahimo."; "Mao ray akong natilawan." ubp. Bahin usab sa mga pulong "pagkalalaki", "pagka presidente", "pagkaminyo" nga laing gitumbok ni G. Rafanan nga nag-usab-usab ang pagkasulat, ang among ikasulti mao kini: Wala sa mga pulong ang isyu o problema kondili anaa sa PAGKA. Sa among pagtuon, kining PAGKA sa atong Binisaya daw wala pa gayod matuki sa hingpit. Ug busa, karon ang tukmang higayon sa pagtugkad. Unsa ba gayod kining PAGKA? Unsay kapuslanan niini sa atong pinulongan? Usa ka butang ang among naseguro. Nga kining "pagka" dili sa tanang higayon mahimong ikasumpay o ikalanggikit sa ubang mga pulong. Ug kini may duha ka bug-at nga katarongan sa among tan-aw. Una, law-ay o dili maayong tan-awon sa higayon nga mahaapil paggamit sa ulohan o mga subhead diin gikinahanglan nga kapitalon (capitalized) ang mga o unang mga titik kun letra. Ikaduha, makakomplikar kon mahasumpay sa mga pulong nga daan nang capitalized. Pananglitan: pagka U.S. citizen, pagka Pilipino o pagka Pinoy, pagka Domingo, pagka 2004, pagka Geocallo ubp. Sa "pagkapresidente", "pagkaminyo", "pagkalalaki" tingali okey lang kay kini wala man manginahanglan nga ikapital. Ang pangutana, unsaon man nga kini mahusay aron magkahiusa ang tanan sa usa ka masamahong pagkagamit? Hinuon, kining problemaha hagbay pa namong gibantayan. Ug may inisyal na kaming kaplag nga basehanan sa pagmatang niini ug kini idalit ra unya sa linain nga sinulat (matikdi ang pagkagamit sa "pagka" ning Bisaya). Sa mga pulong Tinagalog nga gigamit o gisagop sa uban, sama sa giingon ni G. Rafanan, kini dili daotan kon wala na gayod kitay atong kaugalingon nga magamit. Apan sa laing bahin, ang Bisaya wala magtagad sahi sa gikabalak-an sa premyadong magsusulat sa Iligan tungod kay alang sa Bisaya, ang tinuod nga alagad sa arte ug nagmahal sa kaugalingong pinulongan dili gayod magmantenel pagpanibo sa kabtangan sa iyang mga silingan. Kanunay siyang maghago pagnanaw niadtong mga pulong bulawan nga tingali namisik lang sa kadaplinan. Kana ang tinuod nga Bisayista. (Panawagan: Giawhag ang tanang Bisayista ilabi na sa kadagkoan sa tanang kapunongan sa mga magsusulat o sa mga publikasyon nga nagpatik sa Binisayang Sinugboanon sa paghatag sa ilang panahom o kaha reaksiyon kalabot niini. Buligan ta paghusay kining pipila na lang gayod ka kalibogang mga pulong. Ang gihikyad sa itaas maingong ‘kasamtangang baroganan’ lamang ug mahimo pang usbon kon gipangayo sa katarongan. Kay kinsay nasayod nga may mas abante ug natugkad sa ilang pagtuon. Ang mahinungdanon nga kita karon naglantaw og kahingpitan ug kahiusahan.) Nota: Kini nasulat ug napatik sa wala pa mahingpit ang "Lagda sa Espeling" nga gihikay usab ning tagsulat niadtong Pebrero 2007.-- E.S.G.