Mga pulong "Misteso Way Klaro"

Ni E. S. Godin
Bisaya Disyembre 31, 2008


GUMIKAN sa paghingusog ning Bisaya sa programa niini sa estandardisasyon ilabi na sa espeling, may dili kalikayang pagpangusab sa panitik sa mga pulong pinasikad sa pagtino sa kalehitimo niini pinaagi sa pagsusi sa posibleng gigikanan o etimolohiya sa matag pulong.

Tungod sa lainlaing impluwensiya sa langyawng mga pulong diha sa atong Binisaya (labi na sa Kinatsila ug Iningles), nanungha ang lainlain usab nga baryasyon nga resulta sa walay sumbanang paagi sa pagpanghulam nga misangpot gani nga wala nay klaro ang uban o kaha nahasimang na gayog layo sa iyang gigikanang pulong— mga pulong nga misteso na ug duhay nawong. Ug kiniy gipaningkamotan namo pagsubay pinaagi sa pagsusi sa etimolohiya niini diin gitino ug giusab ang angay usbon binase usab sa mga prinsipyo nga gitamdan sa atong Lagda sa Panitik.

Klarohon ko nga kini nga prinsipyo tin-aw kaayong gihatagag probisyon sa Lagda sa Espeling, ug busa, kadtong mga pulong (o panitik sa mga pulong) nga mingsukwahi ning maong lagda angay nang usbon ug ipaahom sa tamdanan.

Pananglit, nganong naay pulong GRADWESYON ug naa poy GRADWASYON usahay? Ang tubag niini mao nga managsama natong gidawat isip hinulaman ang pulong gikan sa Kinatsila ug Iningles. Ug ang basehan mao ni: Kon Kinatsila ang gihulaman, nan, espeling sa Kinatsila ang modelo— GRADWASYON (gikan sa GRADUACION). Ug kon Iningles ang gustong hulaman, nan, ang Iningles pod nga espeling ang modelo— nga ginalitok (pronounced as) GRADWESYON (gikan sa GRADUATION).

Laing sampol: ABENTURA— gikan sa Spanish word nga aventura— mahimo sab ang English word nga "adventure" (Binisay-ong ADBENTYUR). Apan kon nakabantay mo, naay daghang nagagamit og ADBENTURA. Kini dili maayong i-tolerate kay kini usa ka mistesog ortograpiya— duhay nawong o duhay amo: Ang TURA god iya man sa ortograpiyang Espanyol, busa klaro nga Espanyol ang gigikanan. Nan, ABENTURA, dili ADBENTURA kay ang AD iya man pod sa ortograpiyang Ingles (ADVENTURE). Sa ato pa, mistesong hilaw— wa magkadimao.

Laing sampol ang pulong RESPONSABILIDAD (gikan sa Kinatsila). Ang LIDAD klaro nga iya sa ortograpiyang Espanyol. Apan kasagaran, ang ginagamit mao ang RESPONSIBILIDAD, nga mistesong hilaw gihapon, tungod kay ang Kinatsila gyod mao man ang RESPONSAbilidad. Mao bitaw nga duna tay pulong RESPONSABLE, dili RESPONSIBLE kay kining naulahi iya na sa ortograpiyang Ingles.

Ug kini nanghitabo tungod kay daghan sa mga pulong nato hinulaman sa Kinatsila, apan sa pagkakaron, ang Iningles maoy naa sa atong mga ulo— sa atong sensibilidad.

Ang husay, sagopon nato ang duha, nungka ang mestiso. RESPONSABILIDAD (kon Kinatsila ang basehan), RESPONSIBILITI (kon Iningles ang gustong sun-on).

ABENTURA kon Kinatsila, ADBENTYUR kon Iningles ang gustong sun-on. Apan nungka ang ADBENTURA nga duhay nawong.

Busa, ang mga pulong BOYPREN, UYAB, NOBYO, TRATO, pareho natong gisagop. Ang "night club" Binisay-ong NAYT KLAB, "flash light"—PLASLAYT o ESPAT.

Apan tungod niini, importante sab nga nasayod ta sa espeling sa gihulamang pulong kun base word, aron dili na magkalamukat ug modagsang ang mga pulong misteso nga mi-evolve o gigamit sa katawhan sa walay igong pagtuon.

Tungod usab niini, nasayod na ta unsay husto: POLISIYA ba o PALISIYA alang sa "policy".—

Dugang Hisgot: Ang Bisaya ug Binisaya

Ni E.S. GODIN Bisaya Disyembre 17, 2008 SA diskusyong birtuwal namo sa e-group sa Lunsayng Bisaya (bisaya@yahoogroups.com), dihay nangutana kon unsa gayod ang Bisaya ug Binisaya. Sa baylo-baylo sa mga hunahuna, misihag sa akong hunahuna nga ang terminong Bisaya nagsukad gyod sa ngalan sa tribu kun kaliwat nga gitawag og Bisaya o Bisayah. Hinuon, posible pod nga ang pinulongang Binisaya maoy gigikanan, mao nga ang kaislahang naokupar sa katawhang naglitok niini nga lengguwahe ginganlag Visayas kun Kabisay-an. Lainlain nuon mig panabot. Pero para nako, ang katawhan kun tribu maoy gitawag og Bisaya. Ang mga tawo nga lumad sa Visayas kun Kabisay-an maoy mga Bisaya. Ang mga Bisaya sa Mindanao, kasagaran kun di man gani tanan nanaggikan sa Kabisay-an, nanglalin ngadto sa Mindanao pagpangita og lunhawng kabuhian. Gitawag kinig sakada. Gani, kadtong dinaghan nga pagpanglangyaw sa mga Bisaya sa Mindanao pinaluyohan man sa gobyerno, awtomatik nga makaangkon og tagsa ka 20 (20 ektaryas), sa tuyo nga matikad ang hambon ug lapad nga kayutaan niini. Karon, ang terminong Binisaya, sa gramatikanhong pagsusi, usa ka adjective form, nga nagpasabot og "iya sa mga Bisaya". Anhi dinhi maapil ang lengguwahe— ang pinulongan nga iya sa mga Bisaya. Masubay nga ang termino sa sinugdan usa ka adjective nga nahimo nang noun isip ngalan sa pinulongan. Apan kining ngalana, usa sab ka heneral nga termino kay ang mga Bisaya nabahin man pod sa lainlaing kaliwatan: Waray, Hilonggo, Bol-anon, Butuanon, Sikihodnon, Masbatenhon, ubp. Ang mga lumad sa Mindanao sama sa Higaonon, Bagobo, ubp. dili gyod mga Bisaya. Usa sila ka lahi nga tribu, gani ang ilang pinulongan dili man pod diyalekto sa Binisaya. Ang ilang pinulongan usa gyod ka yunik nga lengguwahe— dili kay diyalekto lang sa Binisaya, usa ka katarongan mao nga dili kini magkasinabtanay sa Binisaya o wala magsawo og managsamang semantika kun batadilan-ong han-ay. Ang pag-ila god sa diyalekto ug lengguwahe, sumala sa mga lingguwista, mao man kon managsama ba kini o nagsawo ba kini og gramatikanhong estruktura, bisan tuod may kalainan sa mga pulong ug terminolohiya. Ang Binol-anon maoy klaro kaayong eksampol isip diyalekto sa Binisaya. Ang Sinugboanon usa sab ka diyalekto sa Binisaya ug uban pang gugagmayng diyalekto kun baryasyon diha sa kalungsoran. Ang Hinilonggo ug Winaray, bisan may kalahian na, apan maila nga diyotay ra kaayog diperensiya, mas dakog porsento ang kapanagsamahan. Pananglit, ang KINI, INI ra sa ila, ang ATO, ATON ra sa ila, ang ANG, AN ra sa ila. Tataw nga duol pa gayod kaayo kining mga pinulongana, busa, maisip pa kini nga diyalekto sa Binisaya. Tin-awon nako, nga ang Binisaya o Bisaya wala gayod magpasabot og Sugbo kun Cebu lang, gani layo ra kaayo sumala sa mga katarongan nga gipasupot na sa unahan. Base niini, dili usab nato mapangangkon nga ang Cebuano o Sebwano mahubad nga Binisaya, sumala sa panabot sa uban. Ang Sebwano, hinuon, usa ka matang sa Binisaya kun diyalekto sa Binisaya. Dalaygon ang mga Hilonggo kay nakahatag man silag pihong ngalan (proper noun) sa ilang pinulongan nga mao ang Hiligaynon. Kita nga klase sa mga Bisaya, pabilin tang mingkupot sa general term sa pagpasabot sa atong pinulongan, ang Binisaya. General term ni nga wa magpasabot nga Sinugbo ra, kay gani ang Hiligaynon usa man pod ka matang sa Binisaya. Unsa ba gayod ang Bisaya ug Binisaya? Aron di na ta maglibog ug masayop, gisugyot ko nga tawo o tribu ang Bisaya, ug ngalan sa pinulongan ang buot ipasabot sa Binisaya (puyra sa adyektib pa nga porma niini), segun sa gikahatag nang depinisyon sa nangaging mga gula ning lindog.— (Palihog sundi kini nga kutay: http://standardbisaya.blogspot.com/2008/09/ang-bisaya-ug-ang-binisaya_26.html)