Ang Binisayang Sinugboanon ug Ang mga Hagit sa Paggamit Niini Isip MI Sa Atong Mga Tulunghaan

Ni E.S. GODIN

(Papel nga gipaambit sa Nasodnong Kongreso sa Pinulongang Sinugboanon: Mga Hagit ug Kaugmaon nga gipahigayon sa Albert van Gansewinkel Hall sa Unibersidad sa San Carlos niadtong Mayo 23-24, 2014)

GINAINGON nga ang pinulongan mao ang dugo sa kalag sa kultura. Walay tawhanong kulturang naglungtad nga dili tipik ang pinulongan nga kabahin niini mismo. Ang pinulongan kabahin sa atong pagka kita isip tawo— isip mga Bisaya o unsa man dihang laing tribu. Busa, dayag na lang nga ang pinulongan nagdala og importante kaayong papel isip behikulo sa pagkat-on sa kabataan. Kabahin kini sa pagkahulma sa atong panabot sukad kita nakaamgog kabuot.

Kagabii, samtang nanglingkod mi didto sa departure area sa NAIA nga nanaghulat sa medyo nalangan namong lupad, dihay usa ka tawo nga wa na kapugong sa pagyawyaw. “Ahak! Kadugay ba pod natong makalarga nga lami na kaayong ihigop og sabaw sa tinuwa”, reklamo niya. “Bitaw, Sir, ay! Labi na gyog paresan pod og sinugba unya naa dayoy ginamos nga gipus-ag siling daghan, aguyyy” timang pod dayon sa usa.

Ako nga nagpaminaw lang ug naglanses rag kupot-kupot sa selpon aron ingnog naay gikalingawan, wa pod kapugong sa pagyanghag. Nakayuhom ko sa kahimuot pero didto sa kahiladman gyod nako, morag tua didtoy gamayng linalang nga nagsigeg panggalgal nga “bitaw ay, lami kaayna” inubanan sad dayon sa pagpanubod sa akong laway.

Ako ning nalakbitan kay kining mga termino god natong mga Bisaya nga “tinuwa”, “sinugba”, unya “ginamos”, pastilang tin-awa gyod kaayog piktyur diha sa atong panumdoman. Ang ‘tinuwa’ para natong mga Bisdak, wa na gyoy lain— tinuwa na gyod— ug ingon sa segurado na kaayo ta sa kalami niini. Lahi sa Iningles, nga pananglitan, steamed fish o soapy fish— tinuod kahibawo ta nga isda na siya ug tingali may sabaw, pero dili pa nato maseguro kon tinuwa ba o kaha sama bag lami sa tinuwa. Samot na ang ‘ginamos’, di ba? Naa pa bay laing ginamos god? Pero kon iningleson nang ginamos— ibutang ta, salted fish— ginamos pa ba gihapon na sa atong panabot? Puyde bayang bulad na o kaha tinabal, di ba? Ug kini pipila ka sampol pa lang sa mga pulong nato nga nag-angkla o naggakos sa atong kultura. Giingon ko lang dinhi nga pipila, apan kon hunahunaon gyod, base sa ako nang gikapadayag sa unahan, ang pinulongan lagi—maoy dugo sa kalag sa kultura.

Karon ang pangutana, ang pinulongan ba nga kontemporaryo natong gigamit, mao pa ba ang tinuod nga dugo sa kalag sa atong kultura? Dili kaha nga dugo na kini sa kalag sa kulturang Kasadpanon? Sa laing pagkasulti, kalag pa kaha sa usa ka Bisaya ang nia kanato diha sa atong panabot sa ginausar natong pinulongan?

Maayo tingali nga atong susihon, no? Buyno, atong sulayan.

Nia…

Unsay basa nato ani? ‘okay’. Ok. Lagmit nga mao niy basa nato which is sayop kay kon basahon ni sa konteksto gyod sa Binisaya, ang saktong basa ani “o-kay”. Ngano? Sa Binisaya god, ang U ug O basahon nga U/O ug ang E ug I basahon nga E/I ug ang A basahon nga A, dili EY. So, kon sulaton man sa panitik sa Binisaya, ang tukma mao ang: ‘okey’.

Kini, unsay basa: ‘data’.  “Noy, mahimo bag mo-(data) data lang usa ko ron sa akong utang”. Di ba mao, ang “data” lagmit hisaypan nato pagbasag “deyta”? Kini kaha, unsay basa: ‘tsokolate’, ‘tsokoleyt’.

Sa pagkatinuod lang, puyra pasangil ug puyra pamakak, daghan kanato maglisod pa o malipat pa pagbasa niini sa konteksto sa Binisaya. Nga sa ato pa, nagpanglimot na ta o dili ta ‘aware’ sa atong pagka kita isip Bisaya labi na diha sa pinulongan nga atong gilitok adlaw-adlaw.

Naay uban, kadaghan ko makamatikod ini sa mga post sa fb, ingon ini ang ilang pagsulat sa maong mga pulong: ‘Indai’ o di ba ‘indae’. Ang “Bay” nga termino nato pag-ila isip kauban o kaabay, sulatong “bai”. Ang tawo sulatong “tao”. Kon kalitan lag tan-aw, morag Arabic. Sa laing bahin, makaingon pod ta nga Binisaya, kay unsa goy “Inday”, (“Bay” o “tawo”) pero gipugos lang pag-iningles ang espeling. Ngano man?

Well, dili na lang ta maglalis kon ngano ug unsa ni— pauso ba lang, sakay sa panahon, o kainosente. Pero klaro nga kon basahon ni sa konteksto sa atong Binisaya, ‘in-da-i’ o ‘in-da-e’ (“ba-i” ug “ta-o”) gyod ang basa ani. Ug klaro pod kaayo, nga kon kinsa man tong nagsulat ani o nagpost ani, buot niyang basahon ni sa Iningles nga pamaagi o Iningles nga panghunahuna ang moandar inigkakita ning maong mga pulong. Nga sa ato pa, aware man siya niini o dili, nakaseguro siya nga makakomunikar siya— nga masabtan ra siya bisan giingato niya pagsulat, di ba? Kay kon di pa siya segurado, nganong iya mang giingadto?

Suma total, pareho sila (siya nga nagsulat ug ang iyang gisulatan) nga dili na Bisdak og sensibilidad. Nga magkasabot ra sila kay pareho silang Iningles nag panghunahuna o Iningles nag panabot. Daghan kaayo ning ingon niini nga problema ug mabagtan nato sa lainlaing porma— dili lang diha sa espeling o panitik sa pulong o kaha mga diptonggo.

Pananglit, sa mga pulong nga may nanagsunod nga mga patingog (vowel), kasagaran gyod nga makita natong sulaton nga dunay hyphen. Hinuon, dili tanan apan kasagaran gyod ingon niini.

Matikdi ni: ‘ani-a’, ‘subli-a’, ‘ari-a’. Di ba, ingon ini kasagarang pagkasulat? Aw, ambot og nakabantay ba pod mo ani, pero kami isip mga editor ug kanunayng nagbasa og mga manuscript, komun kaayo ni namong mabagtan. Mora bag giniyahan na sa instinct sa tawo, tigsulatan man o ordinaryo lang, nga iya dayong haypenan sa taliwa sa duha ka vowel. Ngano man kaha? Ang akong analisis ini mao nga “ang iyang instinct naggalgal kaniya nga butangan og hyphen sa kabalaka nga tingalig basahon kining— ‘ania’ (anya), ‘sublia’ (subliya), ug ‘aria’ (arya). Gets ba ninyo? Nga sa laing pagkasulti, samang panghunahunaa gihapon, nahadlok o nanagana ang nagsulat nga tingalig iningleson na sab pagbasa ang maong mga pulong maong natental siya pagbutang og hyphen bisan wala kinahanglana. Di ba?

Pero sa mga hinulamang pulong sad nuon nga may diptonggo, morag instinct sad sa kadaghanan nga inganion pagsulat, pananglit: ‘siempre’, ‘kuarta’, ‘kuadro’. Ngano man ni? Aw, may lain pa. The same parehas. Kadaghanan mopabor gyod nga eksakto ni ug maoy visually appealing— ug nga salikwaot na kaayong tan-awon ang ‘siyempre’, ‘kuwarta’ ug ‘kuwadro’. Kay mao lagi na, gidominahan ta sa misapaw nga iningles natong panghunahuna o sa langyawng edukasyon nga gipugos kanato hinikalimtan ang atong lumadnong panud-ong ug panabot. Nalimot ta nga may kaugalingon tang pinulongan ug may kaugalingon tang pamaagi sa pagbasa ug pagsabot niini. Nalipat ta o wala ta magpalandong nga kon sulaton kini sama sa nahiunang pagkatitik, nahisukwahi na kini sa konsepto sa Binisaya kay kon basahon kini segun sa kasamtangang konteksto sa atong pinulongan, maingon na man niini: ‘si-em-pre’, ‘ku-ar-ta’, ug ‘ku-ad-ro’. 

Gani, mao sab niy hinungdan ngano nga ang atong lumad nga mga ngalan partikular sa mga dapit gihatagan natog langyawng panitik. Pananglitan: ‘Mandaue’ (dili Mandawe), ‘Mambajao” (dili Mambahaw), “Bolinao” (dili Bulinaw).

Karon, unsa may epekto niining kahimtanga sa pag-implementar nato sa Binisaya diha sa pagtudlo sa kabataan sa mga tulunghaan? Para nako, dako kaayo. Gani, mao ni hilom nga babag nganong hangtod karon ingon sa wala lang gihapon ta magkadimao sa pag-ila kon unsa gyoy saktong gamiton nga mga sumbanan, kon unsay tukmang mga termino o unsay lehitimong pulong. Di ba, hangtod karon sige pa tang galalis unsay tukma ug unsay angay? Adto bitawng natsambahan mi nga maoy gipa-review sa mga textbook sa Grade III ubos lagi niining MTB-MLE, nahingawa gyod kaayo kong nagtan-aw sa nahisulat isip ngalan sa pinulongan.

Ang nahasulat didto: “Sinugboanong Binisaya”. Sa unang tan-aw, morag okey ra baya. Pero kon hinuktokan gyod pag-ayo, para nako, redundant gyong pagkahan-aya sa mga pulong. Naa pa ba goy “Sinugboanon” nga dili Binisaya? Ang Sinugboanon god awtomatik nang nagpasabot og pinulongan sa mga Sugboanon, o pinulongang iya sa mga taga Sugbo. Sa laing bahin, ang Binisaya sab nagpasabot og pinulongan nga iya sa mga Bisaya. Specific ang Sinugboanon samtang general term o generic ang Binisaya kay daghan man og klase ang Binisaya. Pero kon ingnon laging “Sinugboanong Binisaya”, nan, redundant na kay piho o espesipik na man nga ang Sinugboanon usa ka matang sa Binisaya.

Aron pagtin-aw niini, mogamit tag laing pananglitan: ang ‘isda’ generic, di ba, ang specific ibutang ta, ‘tulingan’. Hain may sakto o maayong han-ay: “tulingang isda” o “isdang tulingan”? Natural, kay mag-una mang generic, sa ato pa, isda— unsang isdaa?— tulingan. So, logical, di ba? Dili kay mag-una ang specific sama ani— tulingan, unsang tulingana?—isda. O, di ba, redundant kaayo? Bisan gani sa mga scientific name, klaro baya kaayo nga mag-una sa han-ay ang generic ayha ang specific: homo sapiens, o di ba?

Busa, base niini, ikasugyot nga “Binisayang Sinugboanon” ang husto, “Binisayang Binol-anon” ang ila sa mga Bol-anon, o “Binisayang Sinurigawnon” ang ila sa mga taga Surigao, kana kon wala man silay gingalan sa ilang kaugalingong pinulongan.

Kining mga pulong natong Sugboanon ug Sinugboanon, daghan sab gihapong malipat sa hustong pagkagamit niini. Mao sad ang Bisaya ug Binisaya. Ang Sugboanon, bisan unsaon nakog huhinuktok, tawo ra gyod ni—usa ka noun nga nagpasabot og tawo o katawhan sa Sugbo o mga tawo sa laing dapit nga kaliwat og taga Sugbo. Samtang ang Sinugboanon usa ka adjective nga nagpasabot og ‘iya sa’ o kalabot sa mga taga Sugbo, sama sa lihok, kinaiya, proseso o pamaagi, ubp.

Nan, kay nagpasabot man lagig ‘iya sa’, anhi mahalakip ang pinulongan— nga sa ato pa, nagpasabot pod og lengguwahe nga iya sa mga Sugboanon. Gawas nga adjective, noun na pod siya kay gingalan na man nato sa atong lengguwahe.

Karon, unsa may nakasayop? Sa akong tutantiya, ang sipyat naa magsukad kon maghunahuna na ta sa pulong Cebuano. Pananglit, unsa may Binisaya sa Cebuano language? Natural, ang Cebuano—sa ato pa, Sugboanon. So, ingnon dayon nato— pinulongang Sugboanon. Nan, sakto kaha ni? Atong i-check.

Base sa pattern, kay mag-una lagi ang generic, sa ato pa, pinulongan— unsang pinulongana?— Sugboanon. Kon atong aninawon, sakto tuod ang han-ay (syntax), apan illogical kay dili man lagi intawon pinulongan ang Sugboanon, tawo man segun sa nahisgotan na sa unahan. Sa laktod, nalipat ta nga ang Cebuano sa konteksto sa langyaw nga panabot, can be both understood as people and language. Lahi sa atoa nga ang tawo—Sugboanon; ang pinulongan Sinugboanon.

Ang nakaalegre ra ba kay naa lagi dayoy molalis. Ingon dayon ay, “Sinugboanon— Cebuanized? Binisaya— Visayanized?” Aw, kon iningleson lagi pagsabot. Pero dili nato matuis ang kamatuoran nga klarong existing kining mga pulonga ug maoy tinuod nga hiyas o nuance sa atong pinulongan.

Ang mga Kano moingon, “please don’t speak Bisaya”. Pero sa Binisaya, ingnon nato, “palihog ayaw pagbinisaya.” Hawod tang moiningles, kamao pod tang mohinapon, maayo pod ta sa Kinatsila ug Ininsek, nungka nga moingon tag “moingles, mohapon, mokatsila, moinsek, di ba? Kaklaro ana!

Gawas ra ba niining impluwensiya sa Iningles, naa pa gyod ning Tinagawog nga mihinay-hinay na sag dagasang sa atong Binisaya. Pananglit, kanang paggamit na nato sa ‘pinaka’ nga usa ka affix nga Tinagawog. Okey lang nang ‘pinaka’ kay ordinaryong affix man lang. Apan maunsa kon ang syntax na mismo nga Tinagawog ang mosulod sa atong pinulongan? Ang nakaparat ra ba kay naa nay mga sintoma.

Pananglitan, naay daghang moingon og “magbisaya na gyod ta!” Binisaya tuod apan ang syntax Tinagalog. Nia pa, kadaghan ko makamatikod sa mga headline nga nag-ingon, “Negosyanteng Misis, Gitulis: Tulisan Wala Nadakpan”. Unsang pagkaunsaa nga “nadakpan” apan wala? Sa akong tan-aw, naingon ani ang pagkahan-ay tungod kay, syntax nga Tinagawog lagi ang naaplikar.

Nia pay lain: Komun na pod kaayo natong madungog, labi na sa mga batan-on nga moingon, “Ganahan gyod kaayo ko sa imo ay.” O di ba, “Nakagusto gyod ko sa imo ay.” Sayop ning pagkahan-aya, grammatically, tungod kay kining pronoun nga “imo” sa atong Binisaya usa man ka possessional pronoun, pananglit: sa ‘imong bukton’, ‘imong dughan’, ‘akong kuan…’.

Sa laktod, kining pagkahan-aya hinukad lang sa Tinagalog nga “May gusto ako sa ‘yo.” Ang tukma sa Binisaya, “Nakagusto ko nimo”, dili kay “nakagusto ko sa imo”. Kita gong mga Bisaya naa tay “nako” ug “nimo” nga walay katugbang sa Tinagawog kay wala baya silay “nakin” ug ang “nimo” (kanimo) nato, “sa ‘yo” o “sa iyo” ra sad gihapoy hubad sa Tinagawog.

Sa ato pa, ang atong Binisaya naay yunik nga kagamitan nga walay katumbas sa uban— usa ka birtud sa atong pinulongan nga angay ampingan ug ipasigarbo. Daghan pa kaayong mga sami-sami sa atong Binisaya kon ato gyong tukion tanan. Apan ang pipila nga akong nahisgotan igo na tingaling nakapakita og ilustrasyon sa gitawag nakog “dili tupong natong panabot” diha sa atong pinulongan. Mga simpleng gumonhap lang tingali ni sa unang tan-aw apan lagmit dako nig epekto sa paggamit sa atong pinulongan isip pundasyon sa edukasyon sa atong kabataan.

Ang pagkat-on magsugod diha sa atong kaugalingon mismo, unya inanay kining molapad diha sa pagbukas sa atong mga bentana aron pag-aninaw sa palibot ug dayon mosunod na ang pagpanglantaw sa unahan— sa layong unahan… o ngadto na sa pikas aping sa kalibotan. Busa, angay lang nga diha sa pag-implementar ning gilaomang MTB-MLE sa linghod nga salabotan sa kabataan, ang “tupong na untang panabot” ang mahasilsil sa ilang mga alimpatakan— panabot nga pinasikad sa tinuod nga konteksto, sensibilidad ug kultura natong mga Bisaya.—