Hukngay: Kadtoy Ila, Kiniy Akoa

Ni E.S. GODIN

SA Tigi Sa Sinulatay, ang labing klaro ug unang tumong mao ang pagkaplag sa labing maayong entry, siyempre— ug dili kay basta lang makapagula og resulta. Kini maoy dakong tahas sa mga maghuhukom. Apan naa usab ang posibilidad nga dili magkasama ang pinili (choices) kay lainlain mag panabot ug panukod ang matag usa. Baya, kining pag-aninaw sa merito sa gama-sa-arte usa ka abstract nga butang — dili sama sa lumbag dagan nga kon kinsa toy unang makaabot sa finish line, way lalis nga mao gyoy modaog.

Dinhi, takos ikonsiderar nga ang matag indibidwal, may kasinatian sa panulat o wala, may iyang kaugalingong sukdanan sa pag-ila sa usa ka maayong sinulat. Lamang, dayag nga lahi ang sukdanan sa may kasinatian ug sa wala o ingnon ta, sa ordinaryong magbabasa lang. Sama nga ang tanan mahimong makakomento sa usa ka lamian nga potahe, apan dili tanan makasulti o makaesplikar kon ngano kining lamian.

Sa miaging Tigi sa Sinulatay sa BATHALAD-Mindanao (2013) nga among gihukman, may mga kategoriya nga halos nagkapareha mig pinili, apan may kategoriya sab nga medyo nagkalahi. Mao nga kay kadto may ila, nia pod ang akoa:

Akong gibahin sa tulo ka braket ang akong hukom agig giya— puntero kinta nga matan-aw sa distansiya sa mga salmot. Unta matan-aw kini nga Diniyos sanglit mao may matuod segun sa gihunghong sa akong tanlag.

SA GUMALAYSAY

Bracket A

1^ST -- Sa Gilamoy Nila Ang Pork Barrel… (95%); 2^ND -- Usa Ka Kasinatian Sa Dapit Sa Mga Ayta (90%); 3^RD     -- Samtang Padayon Tang Nag-rally… (85%);

Bracket B

4^TH -- Disiplina Sa Kaugalingon (80%); 5TH  -- Ang Pagretiro Dakong Trabaho (75%); 6^TH -- Ang Kaligdong Ug Kamapaubsanon (70%);

Bracket C

7^TH -- Ang Suwab Sa Kilat Sa Kontrobersiya … (65%); 8^TH -- Garbo Sa Mga Tabunon (60%); 9^TH -- Ang Babayeng Nalimtan Na Sa Langit (55%).

KOMENTO

Sa tanang kategoriya, kining Gumalaysay maoy iwit kon arte sa panulat sa Binisaya maoy hisgotan. Daghan sa mga magsusulat wala maka-level up niini ingon nga work of art. Kadaghanan ingon sa wala na maninagad paghunahunag unsa pay maayong mahimo o ikadugang niini aron kini mainobar o kaha mahatagan og bag-ong pamayhon aron mahimong mas makalingaw. Kasagaran modayog dangop sa ilang kinaugalingong panud-ong ug panabot (opinion) ginamit isip hapin-haping dugokan ang inadlawng mga panghitabo (current events) kon di man gani maingon sa usa ka magwawaling nagsermon. Unya ra ba ang mga puntong hisgotan labihan ra sab kakomun nga halos way kalainan sa gipangyawyaw sa mga komentarista sa radyog telebisyon. Daw nalimtan nga ang artistikong presentasyon maoy usa sa dakog ikatabang aron ang usa ka sinulat mopatigbabaw. Tigi god sa sinulatay. Sa ato pa, ang suhiron dili lang kon unsay gisulat kondili mas pa kon giunsa pagkasulat. Ang unod o karne sa usa ka sinulat naa man na pirme ba, ang pangutana, giunsa man pagpreparar ang maong karne? Sa laing pagkasukot, unsa may arteng gidapat?

Sa mga salmot sa tigi, ang obrang “Sa Gilamoy Nila Ang Pork Barrel…” maoy natan-aw kong nakadalit og talagsaong artistikong presentasyon— maoy nakatubag sa akong gipangita sa usa ka gumalaysay—  diin parallel niyang gituki ang mga butang sa balak ni Pedralba “Si Iyo Pedong, Si Totoy Ug Si Dogie” tali sa isyu sa PDAF. Two way, ingnon ta, ang gihimo niyang kritisismo. Ug di lang kay simpleng kritisismo ha, lehitimo kaayo ang iyang gihikyad diin mas naduhayag pa ang sakit nga reyalidad sa balak ug sa relasyon niini sa makauulawng eskandalo sa pangawkaw. Dili ni sulagma uy!— arte ni nga gihagoan ug klarong kadto rang makamao ang makahimo. Gani, human ko kini mabasa, nakaingon ko dayon og “Eureka!”

Gipahiluna ko sab sa ikaduhang dapit ang “Usa Ka Kasinatian Sa Dapit Sa Mga Ayta” sanglit obra ni nga naghatag natog kahigayonan nga makasil-ip sa usa ka lahi nga kultura. Gawas nga maayo pagkahulagway ang kinabuhi sa mga Ayta, materyal ni nga di gyod mahimong sulaton sa usa nga kulang sa katakos ug wa makasinati.

TIGI SA KOMIKS

Bracket A

1^ST – Bakwet (95%); 2^ND -- Dula Sa Patag (90%); 3^{RD --} Fox Hole (85%);

Bracket B

4^TH -- “Mama, Mao Ra Tawon Ni Akong Halad” (80%); 5^TH -- Tulisok Sa Tanlag (75%); 6^TH -- Napulo Ka Bagting (70%);

Bracket C

7^TH -- Lit-ag (65%); 8^TH -- Ug Nabisto Ang Bulletin (60%); 9^TH -- Kausa, Nahimo Ikawng Bayani, SPO1… (55%).

KOMENTO

Sa kaugdang sa sugilanon ug tema, ang “Bakwet” dili gyod malupigan. Maayo ang drama, sigo sa disiplina sa komiks ang pagkapresentar. Limpiyo pagkasulat, hapsay ang eskrip ug klaro kaayo ang pagkahan-ay. Dili sama sa uban nga gubot tan-awon, daw nagsagolay nga halos walay kalainan sa pagsulat og prosa. Eskrip gani, kinahanglang eskrip gyod tan-awon, dili kay mora lang sab og sugilanong prosa. Pipila sa mga salmot daw igo lang sab naghubad og tigmo o kaha dugokan lang sa usa ka Gitikgitik, busa walay igong gibug-aton ang sugilanon.

Sa tukmang disiplina sa pagsulat og eskrip sa komiks, ang nag-unang upat nako maoy hayahayng mingpasar. Igo-igo ra ang gitas-on sa mga linya (sa komiks lagi, gidili gyod ang tag-as nga mga linya), maayo pagkahimo ang mga Illustration Guide (sakto sa gikinahanglang detalye: edad pananglit sa karakter, deskripsiyon sa gisul-ob, aksiyon, dapit, ubp.). Para nako, bisan unsa pa kanindot sa estorya, kon ang tagsulat napakyas sa tukmang mga sumbanan sa pag-andam sa eskrip, ang maong komiks pakyas usab. Angay timan-an, nga ang maisip nga komiks mao kanang estoryang dinibuhoan na, dili ang papel nga gisulatan sa estorya. Busa, ang akong panghukom gibase nako sa posibleng sangpotanan human unya madrowingi ang maong salmot.

TIGI SA BALAK

Bracket A

1^ST -- Supsop Sa Bukog Sa Tiilan Sa… (95%); 2ND -- Hara-kiri (90%); 3^RD -- Etheree sa Mananahi Sa Rally (85%);

Bracket B

4^TH -- Kining Tibugol Sa Yuta (80%); 5^TH -- Akong Panimalos (75%); 6^TH   -- Yangungo Sa Usa Ka Labanderang… (70%);

Bracket C

7^TH – Pahiyom (65%); 8^TH -- Pasidaan Sa Propeta Nga Nakasabot… (60%); 9^TH -- Gilay-on (55%).

KOMENTO

Sa 31 ka salmot nga balak, dili sayon ang pagtimbang sa matag usa haiy mas bug-at. Aron pagpakupos sa gidaghanon, anam-anam nakong gikalis ang mga entring wa makapahuyatid sa akong kalag. Dihang siyam na lay nabilin, diha pa ko mamili na sab og haiy angay sa matag puwesto agad sa mga kalidad ug mga kahuyangan sa matag salmot.

Migula nga ang “Supsop Sa Bukog…” maoy nahimuntog sa unang dapit kay, para nako, kini maoy mas haom base sa taas nga merito sa balak. Maila kaayo nga ang tagsulat hanas ug nasayod kaayo sa iyang gibuhat. Timely ug may igong kaugdang ang tema, sigo ang mga pulong gigamit diin daw walay nanobra o nakulang nga kun sa sayaw pa, graceful kaayo ang matag huyad. Wa ni maghisgot og PDAF pero eslamdank ning balaka kon bahin na anang butanga— kanang pagsipsip aron makasupsop. Kanus-a man ta mahiamgo? Kanus-a man ta manglihok? Bi, unya na bag mahitabo ning giingon sa balak: “idukdok pa! / dukdoka pa! / supsopa ug tuhil-tuhila! / aron ang dila nimong nagpanilap / makakaplag og ulod / sa nadunot nimong bukog!” O, di ba mao niy tukmang tabas sa balak— wala mag-asoy, wa magsermon— gabalak ra.

Aw, ang “Hara-kiri” maayo man sad, hagtik gihapon, pero medto angtad na lang temaha. Maong nakaingon ko nga panegunda ra gyod ni. Ang “Etheree sa Mananahi Sa Rally” kyut sab kaayo. Galing lang, mas milapad pa unta ang langyab niini kon gihimo lang “Etheree sa Mananahi”. Pero ilhan kaayo sad nga nagtuon gyong nagsuwat aning balaka. Gani, gawas sa teksto, gihulma sab kini isip usa ka kongkreto nga balak.

Laing punto nganong kining tulo maoy nag-una sa akong lista mao nga kini pulos bag-og tratasyon, dili bun-og ang mga metaporang gigamit, ug lagmit dili ta makaingon nga ‘kadaghan na ta makabagat og ingon-ingon niini’ nga balak.

SA SUGILANON

Bracket A

1^ST -- Ang Tawo, Ang Iring Ug Ang… (95%); 2^ND -- Ang Kamang Sa Su’m (90%); 3^RD -- Ang Biyuda (85%);

Bracket B

4^TH – Eksodu (80%); 5^TH -- Sa Gabii Nga Nanungkab Ang… (75%); 6^TH -- Ang Nagtakoban (70%);

Bracket C

7^TH -- Tinabas Itom (65%); 8^TH – Kabilin (60%); 9^TH – Hidlaw (55%).

KOMENTO

Dihang nahuman-human na nakog basa ang mga sugilanon, giabot kog kahingawa kay sa tinuod lang, wa pa koy nakitang salmot nga maingon tang maayong abyan. Aw, pulos-pulos baya maayog labok. Pero nangita man god kog taas gyog salto— kanang nakaangat gyod sa uban ba. Hinuon, ang “Kamang Sa Su’m” ako nang gihuhimbisan alang sa ikaduhang dapit, engkasog wa nay laing mapili, awtomatik nga mao nay akong palargahan sa No. 1.

Pero dihang nabasa nako ang kinaulhiang salmot nga nag-ulohag “Ang Tawo, Ang Iring Ug Ang Kamatayon”, nakaingon kog “Kini! Nangingibabaw!” Kon eksibisyon sa arte sa panugilanon lay hisgotan, kining sugilanona di hibentahaan. Puwerteg restraint ning obraha. Yano ra baya pagkasulat, apan maayong pagkatahi ang mga elemento nga natibuok ngadto sa usa ka bulawanon nga obra.

Sa unang tan-aw, morag wa lang. Makapalipat tinuod. Pero kon paladman ang pagsawom, maaninaw sa kadulom ang nagaamag nga tinagoang diyamante. Bisan sa ulohan pa lang, mahinol na ang misteryo, ug masabot nga dili basta-basta ang dugokan ning maong estorya.

Gipakita sa sugilanon ang usa ka tawong nagpanaw kay may gipangita— usa ka simbolikong panan-awon sa kinabuhi mismo diin sa kanunay way tinong tumong o kaha way ni usang makapiho sa sangpotan. Ang kinabuhi, human mogitib, mosugod paglawig, pag-aginod sa usa ka panaw, nga sa kasagarang panud-ong, aron pagpangita sa tingusbawan nga sagad way nawong— sanglit bisan nakakaplag na, padayon pang nagpangita sa ambot unsa. Usahay kinahanglang mahalagwang pa sa lagyong dapit aron didto iyang hisayran nga ang iyang gipangita anaa ra diay sa iyang gitalikdang tugkaran. Kiniy latid sa kinabuhi.

Ang tagsulat hapsay kaayong nakapalutaw ning maong drama sa walay paglugak sa iyang gisubayng disiplina. Bitaron ka paggukod sa misteryo, kleber kaayo niyang gitago ang uyok sa sugilanon diin blangko ka gyod— dili sama sa uban nga matag-an na daan ang sangpotanan— predictable ang ending.

Sa pikas bahin, natandog sab unta ko sa “Taytay”. Maayo ang insights nga gisamkon sa maong obra. Ang nakabikil lag diyotay kay ingon sa nasobrahan sa burluloy nga, para nako, nakapakikay na nuon niini. Pananglitan, Kristiyano- Muslim, Bibliya - Koran, Pari-Rebelde-Sundalo… Tan-aw god nako, kini labihan ra ka-coincidental— daw tinuyo ra kaayo— nga mao nuoy nakaiban sa pagka katuohan sa sugilanon.

Gawas pa sab, kining mga materyala kadaghan na nato maagii sa ubang mga sugilanon. Kon kining tigia, ibutang ta lang, nahasayo-sayo pa, kaha sa mga 80’s o 90’s, mopusta kog dako aning sugilanona.

SA kinatibuk-an, sanglit ang tigi sa sinulatay dili man mahimong hukman lang sa usa, gireserbahan ko usab sa nahiangayng pagyukbo ang pahat sa akong kaubang mga maghuhukom. Busa, ako moingon na lang, “kay dadtoy ila, kini poy akoa.”

Pahalipay sa tanang mananaog!—