Lakbit-tan-aw sa Basahon ni Editor E. S. Godin

Ni Ric Patalinjug

Bisaya, Hunyo 21, 2017

ANG Atong Inahang Dila (Saniata Publications ug Edgar S. Godin, Pebrero 2017) ni Editor Edgar S. Godin sa Bisaya dili usa ka basahon sa gramatika sa pinulongang Binisaya. Kini layo ra sa maong katuyoan. Kini matawag nga usa lang ka handbook of style nga maoy gigamit sa kapangulohan nga sumbanan pagpagula sa Bisaya matag semana. Mao usab kini ang opinyon ni Jun Cañizares sa iyang artikulo mahitungod sa basahon ni Editor Godin nga migula sa Bisaya dili pa dugay.

Kadaghanan sa gihisgotan sa basahon, ilabi na ang Part 2 niini, mga lakbit nga mga hisgot lang sa ginagmay ug minor nga mga item nga usahay makapikal kaayo sa usa ka editor kon dili husto ang pagkagamit.

Ang gihimo ni Editor Godin una sa katitikang Binisaya. Sukad sa akong pagbasa-basa sa mga magasin ug mantalaang Binisaya nga nanggula sa Manila ug sa Sugbo ug sa ubang urban centers (sama sa Davao, Cagayan de Oro, o uban pa diha), unang higayon pa kini nga may migulang handbook of style o manual nga gihimong giya sa usa ka popular nga mantalaan.

Ang Atong Inahang Dila dili usa ka basahon nga matawag og kalingawan (entertainment). It is too technical for that. Kini gipatik aron pag-enhance sa kaalam sa magbabasa sa mga peculiarities sa atong pinulongan. Mahimo usab nga kini gipatik aron paghatag og kasayoran sa mga magbabasa sa mga sumbanan nga gisunod sa Bisaya.

Gumikan niini, tukason ko ang akong kawo aron pagsaludo sa tagsulat sa basahon. Ang pagkapatik sa basahon maoy usa ka kahimoan nga may dakong significance sa kalamboan sa atong pinulongang Binisaya.

Bisan sa mga mantalaang Iningles sa nasod, ang handbook of style dili kaayo popular. Ang akong nahinumdoman usa lang, ang Manila Times Handbook of Journalism (Manila, 1966) ni Jose Luna Castro nga migula kaniadto sa pre-Martial Law period sa kasaysayan sa Pilipinas.

Which is not the case sa ubang nasod diin ang higanteng mga mantalaan sama sa New York Times may iyang kaugalingong Manual of Style and Usage samtang ang Washington Post usab makapasigarbo sa ilang Deskbook on Style.

Niining review sa basahon ni Editor Godin, ang akong hisgotan mao lang ang pipila ka items nga tingali nagkinahanglan pa og dugang mga pagtuon ug pag-usisa aron makapatagbaw sa mga tawong naggamit sa atong pinulongan. May uban pang items nga angay usab untang iapil dinhi apan hisgotan na lang nato sila sa ubang higayon aron dili motaas pag-ayo kining sinulat.

Ang ‘og’ ug ‘ug’: ang limitadong pagsabot niining gamhanan ug versatile nga mga partikula

Sa iyang depensa sa paggamit sa “og” batok sa protesta ni Justo S. Virtudazo nga napatik sa nangaging mga gula sa Bisaya (taudtaod na), si Editor Godin miingon nga nagduda siya nga “daw may girepresentahan [ang “og”] nga dili articulo.” Ang iyang duda husto! Ang “og”, sumala sa gipakita ni Pari Alfafara (Bisaya, Hunyo 25, 2014) is very much more than just an article! Mao usab kini ang gipakita ni Pari Juan Felix de la Encarnacion sa iyang Diccionario Bisaya-Español (tercera edicion) nga napatik kaniadtong 1851 sa Manila. Tingali si Pari Encarnacion mao ang unang paring Katsila nga nakatuon sa atong pinulongan nga nakahimo og pagtuki sa “og”. Ipuno mo usab dinhi ang scholarly nga mga pagtuki nila ni Pari Yap ug Dr. John Wolff ug makita mo unsa kalapad ang wanang nga imong matikad bahin niining gagmayng mga partikula sa atong pinulongan. Tinuod si Pari Yap wala mo-recognize sa “og” ug si Dr. Wolff walay entry nga “og” sa iyang diksiyonaryo. Apan ang “ug” nga ilang gihisgotan naglakip na sa mahinungdanong mga puntos nga may labot ning maong partikula ug sa “og” ug igo nang makapahinuktok niadtong mga interesado sa atong pinulongan, ilabi na sa atong gramatika.

Apan ang akong gipaabot nga si Editor Godin mogukod sa “duda” nga iya nang gikabungat kaniadto napakyas dinhi ning iyang basahon. Ang akong nakita mao lang gihapon ang iyang posisyon labot sa iyang pagsabot sa “og/ug” nga iyang gihisgotan kanhi.

Lain ko usab nga gipaabot mao ang “lagda” unsaon ug unsay kagamitan sa bag-ong “og”. Sa basahon nga gihisgotan, akong nakita ang kahiktin hinuon sa pagsabot niining gamhanan ug versatile nga mga partikula: ang “og” ug “ug”. Ang “og” gisabot lang gihapon nga usa ka article (“panumbok”) samtang ang “ug” usab gipakita nga usa lang gayod ka conjunction (coordinating conjunction lang intawon) nga ang equivalent mao ang and sa Iningles o ligatura o y sa Kinatsila!

Ang articles lahi ra kaayo og functions sa conjunctions. Ang atong “ug” nga gisabot lang nga equivalent sa Iningles sa and maoy limitado ra kaayo nga perspective. Ang and usa lang sa mga coordinating conjunctions. May daghan pang conjunctions sa Iningles, sama sa correlative conjunctions ug subordinating conjunctions. Apan nganong wala man sila iapil sa mga diskusyon labot sa “og” ug “ug” nga ang uban kanila relevant man usab sa gihisgotang mga partikula?

Kon mogamit ta og “og/ug” nga dili article o coordinating conjunction unsa mang klaseha sa “og/ug” ang atong gamiton: ang daang “ug” o ang bag-ong “og”? Miingon ko sa unahan nga ang “og/ug” powerful kaayo ug versatile pa kay sila makaangkon man og laing mga porma diha sa sentence segun sa paggamit kanila. Kining mosunod, pananglitan:

“Og/Ug” mopakita ang langgam itom, pusila.

(When the black bird appears, shoot).

Sa pananglitan sa itaas, ang “og/ug” may equivalent sa Iningles nga when nga usa ka adverb ug mahimo usab nga subordinating conjunction ug dili usa ka article o coordinating conjunction! Sa mga higayon nga sama niini, unsa mang klaseha sa “og”/”ug” ang gamiton?

Ug ania pa:

“Og/Ug” dili siya mopakita dinhi karong adlawa, moadto ko sa ila ugma.

If he will not appear here today, I will go to his house tomorrow.

Sa pananglitan nga gipakita sa itaas, ang “og/ug” kahatagan og equivalent sa Iningles nga if. Ang if usa ka subordinating conjunction. Sa kahimtang nga ingon niini unsa mang klaseha sa “og/ug” ang gamiton?

Ug ania pa gyod:

Moadto ko “ug/og” Manila ugma.

(I will go to Manila tomorrow).

Niining maong pananglitan, ang “ug/og” kahatagan og equivalent sa Iningles nga to nga usa ka preposition. Niining maong pananglitan, ang “og/ug” mahimo usab nga usa ka preposition ang equivalent!

Ug kini usab nagkinahanglan og pagtagad:

Si Juana puti “og/ug” mga paa.

(Juana has (or got) white thighs).

Sa pananglitan sa itaas ang “og/ug” dili usa ka artikulo. Kini nagpasabot hinuon og “possession” o aduna sa hiyas nga gihisgotan (white thighs). Thus, gigamit dinhi ang Iningles nga equivalent sa “og/ug” nga has o got nga usa ka verbo.

Maoy pagtuo ning tagsulat nga ang “og/ug” may daghan pang mga posibilidad nga ma-explore kon kahatagan lamang og hustong pagtuon ug panahon. Kining maong gamhanang partikula o mga partikula may dakong hagit nga gitupo sa atong pinulongan ug sa mga tawo nga interesado sa atong gramatika. Unless dili ma-identify ang mga posibilidad nga ikahatag sa daang “ug” ug sa bag-ong “og” diha sa atong pinulongan ang komprehensibong lagda unsaon sila paggamit ug ang ilang kagamitan dili ma-explore, matuki, mausisa ug matun-an.

Ang verbal prefixes nga “mi-” ug “ming-”

Dihay mga higayon dili pa dugay nga kanunay kong mahaigking inigbasa ko sa akong mga sinulat nga napatik sa Bisaya. Ang hinungdan tingali dili mahimatikdan sa uban apan nakapaikag kaayo kanako ug miresulta sa hilom nga mga pangutana. Kini mao ang paggamit sa gagmayng verbal prefixes nga “mi-” ug “ming-.”

Sa akong mga sinulat ang verbal prefix nga “mi..” mangahimong “ming”. Gumikan niini, miabot sa akong hunahuna ang pagtuo nga tingali ang “mi..” gi-decomission na sa Bisaya ug maoy gipuli niini ang “ming-”.

Tingali kini, sa akong hunahuna pa, maoy usa sa mga kalamboan sa pinulongang Binisaya nga wala ko na mahimatngoni tungod sa kadugay kong nawala sa panulat Binisaya. Sa maong panahon wala ko magtagad sa mga kalihokan ug mga kalamboan labot sa atong pinulongan.

Niining basahon ni Editor Godin, ang “ming…” prefix alang sa plural nga verbo o action word. Samtang ang “mi…” prefix alang sa singular nga verbo lamang. Miingon si Editor Godin: “Ang mga iglalanggikit nga ‘ming’ ug ‘ning’ managsama ra…ug mahimong baylo-bayloon… paggamit— pangdaghanan (plural) sa ‘mi’ ug ‘ni’, mga unanggikit nga idugtong sa mga punglihok (verbs) pagpasabot og aksiyon nga gibuhat na— sa daghan (more than one) nga tagbuhat (doer).”

Moingon ko nga bag-o kini sa Binisaya! Bag-o tungod sa duha ka katarongan: bag-ong functions sa verbal prefix nga “ming-“ ug bag-ong paagi sa pagporma sa plural verb nga preterito ug presente.

Ang akong pagtuo nga quite substantial ang akong readings sa literaturang Binisaya. Nasuot ko kanhi ang mahinungdanong mga basahon sa atong pinulongan, journals, periodicals, magazines, lakip na ang mga nobena sa simbahan, mga souvenir program ug mga private paper sa pipila ka magsusulat sa atong pinulongan. Apan sa akong pagpangutingkay ug pagpanukiduki wa pa ko makasugat sa verbal prefix nga “ming-” nga gigamit sa plural nga verbo nga preterito o presente.

Si Dr. John U.Wolff sa Cornell University ug ang Linguistic Society of the Philippines, sa ilang diksiyonaryo sa atong pinulongan, ming-recognize sa “ming-“ as a variation sa “mi-” ug dili verbal prefix alang sa plural nga verbo preterito o presente lamang.

Si Pari Yap sa laing bahin sa iyang Ang Dila Natong Bisaya wala maghisgot sa “ming…”. “Mi…” lang ang gihisgotan ni Pari Yap ug alang kaniya ang “mi…” verbal prefix alang sa singular ug plural nga verbo preterito o presente. Which is a logical position, dayag na lang. Ang prefixes per se are not full words. Sila dili makabarog sa ilang kaugalingon. Sila makabaton lang og significance kon sila ilanggikit na sa pulong (verbo, nouns, adjectives, etc.). They have no power at all to determine (or to change or to suggest) the number (i.e., the singularity or plurality) of the verb. Ang prefix nga akong nahinumdoman nga ilanggikit lamang sa plural nga verbo mao ang “nanag-”. Apan kini maoy produkto sa kalamboan sa kasaysayan sa atong pinulongan. As far as I can remember “nanag-” has always been a verbal prefix for plural verbs.

Ang “ming-” dili popular nga verbal prefix sa Binisaya. Tagsa ko ra king mabasa. Tagsa ko ra kining mabati. Tingali ang native speakers sa Binisaya nakamatngon nga ang “mi…” igo na nga verbal prefix sa ilang buot ipahayag. Apan karong bag-o, sa mga panid sa Bisaya ug hapit sa tanang mga sinulat nga mapatik niini, ang “ming…” anaa: das-ag na. Ang bag-ong function nga gihatag sa “ming-” kalit lang nakapahimong popular niini. I hope this is not the result of editorial intervention but an indication nga gidawat gayod usab sa mga magsusulat ang bag-ong function sa “ming-”.

Kining paghimo sa “ming…” nga verbal prefix sa plural nga verbo lamang maoy usa ka aberration sa history, tradition and practice sa verbal prefixes nga gihisgotan. Wala koy nakitang gibasehan niini sa kasaysayan sa atong pinulongan. Sa basahon ni Editor Godin interesado unta kong motan-aw sa justifications o explanations bahin niining “dakong” pagkausab sa function o gamit sa verbal prefix nga “ming-” ug sa bag-ong paagi pagporma sa plural verb pinaagi lang sa verbal prefix. Apan nahigawad ko kay wala ko kini makita! Kaanugon!

Walay verbal prefix nga “ni-“?

Sa pahina 60, si Editor Godin miingon nga wala kitay unanggikit (prefix) nga “ni”. Really? Sa misunod nga mga pahina (pahina 100) adunay section nga nagdala sa ulohan “Ang mga Iglalanggikit nga ‘Mi’ ug “Ni”, ug ang ‘Ming’ ug ‘Ning’. Tan-awa usab ang gihisgotan sa tagsulat sa itaas. Unsa kini? Hitaligam-an? An error? A misprint? Unsa ang tinuod: ang gihisgotan sa pahina 60 o ang gihisgotan sa pahina 100?

Way Glossary

Unta gisukip ni Editor Godin sa kataposang bahin sa iyang basahon ang glossary aron madaling magamit nga reference sa teknikal nga mga termino sa Iningles nga gihatagan niya og equivalents sa Binisaya. Ang “og” pananglitan, alang kang Editor Godin maoy usa ka “panumbok.” Unsay “panumbok”? Nganong “panumbok” ang equivalent sa article sa Iningles? Naa pay mga terminong Binisaya nga “di katino” (alang sa indefinite article”) ug “ugbayong panumbok” (nga matod ni Editor Godin nagkahulogan og “objective article” nga wa gyod ko makasabot. Sa Inenglis ang mga artikulo duha lang ka klase: ang definite ug indefinite articles ug wa nay lain! Kon mahitabo man nga ang direct object, indirect object o objective complements maggamit og mga artikulo, still kining maong mga artikulo tawgon gihapon nga definite o indefinite article). But, of course, this is another story.

Daghan kaayo ang mga teknikal nga termino sa basahon, sama sa “pungway”, “pungan”, “pulongan” (for phrase, unya unsa man usab ang clause?) ubp. nga tingali hinimo lang sa tagsulat. Tingali sila naporma gikan sa multiple words. O kon sila dili man minugna ug nakaplagan gumikan sa panukiduki, nan, ipakita ang ilang mga tinubdan. Dinhi mas may kalawom ang pagsabot sa mga magbabasa sa maong mga pulong. (By the way, kining paghimo og bag-ong mga pulong gikan sa multiple words used to be frowned by Tomas Hermosisima of Bisaya in his time). Apan sa ubang higayon na lang nato kini hisgoti aron dili mosamot kataas kining sinulat.

Kahisgotan dinhi nga ang pinulongang Binisaya wala pay unipormeng mga ngalan sa basic kaayong gikinahanglan alang sa pagtuon sa gramatika: ang parts of speech. Sa kadaghanang higayon we refer to them in their English equivalents. Kon maghisgot og gramatika, ang magsusulat mosuway paghimo og iyang equivalents sa Binisaya sa Iningles nga mga termino. Ang resulta: nagkayagaw ang tanan!

Gamayng Afterword

Anyway, I would say nga ang gikasugdan ni Editor Godin angay padayonon ug palamboon sa atong katitikan. This is a pioneering effort. And pioneering efforts need our full support and encouragement. Adelante, Editor Godin. And more power! Akong pahalipay sa imong kahimoan!—