Saladbowl 23-2017

Ni Amelia C. Bojo

Bisaya, Hulyo 26, 2017

Lahi-lahi gyod tag sabaw lagi!

Angay lang kini sabotan sa mga Bisaya, ug sila ray angay maglalis niini, walay labot ang KWF. Dili sab ni kinahanglan imandar sa KWF kay iya kini sa mga Bisaya, sama nga ang ortograpiyang Ilokano iya sa mga Ilokano.

TINUOD gyod tingali ang panultihon nga kon daghan ang gatempla sa sabaw, wala nay makahigop ana nga sabaw. Morag mao niy gakahitabo sa atong paningkamot nga dili sab mahigop sa Manila Tagalog ang atong pinulongan, no? Hinuon, morag dili man tingali gyod ta mahigop apan magpadayon tang magnganga. Asa ta gapamaingon ining atong paningkamot?

Bisan pa man sa daghan natong paningkamot sulod sa dugayng panahon, daghan gihapong wala kasabot unsay gipaningkamotan. Morag dili man god tingali importante sa daghang mga edukado ang lengguwaheng ilang namat-an ug wala silay paki kon makasulti pa sila niana kay makagamit man silag laing lengguwahe sama sa English ug Filipino. Pananglit, niini lang miaging “Araw ng Kalayaan”, nakatambong ko sa programang pahinungod niini sa usa ka dakbayan. Ang nag-abli sa maong programa, usa ka abogado, miingon, “Maayong Buntag! Aw, Araw ng Kalayaan man diay ni… Magandang umaga sa ating lahat.” Ug mipadayon siya pagsulti og Tinagalog bisan kon Bisaya tanan iyang gidalitan sa iyang pakigpulong. Kana, tungod kay, “pasensiya na, Araw ng Kalayaan man god.” Ngano diay, kon adlaw sa atong kagawasan magtinagalog gyod? Unsay buot ipasabot, wala tay labot sa mga tawong gawasnon? O tungod kay kauban tang nahatagan og kagawasan sa mga Tagalog, kinahanglan tang magtinagalog aron masaulog atong kagawasnon? Ahh, grabe na man yon. Hehehe.

Aw, wala ko mongisi adtong adlawa, bisan pag tan-awon akong hulagway. Hapit ko kakatulog pagkahuman nakog aso. Kusog pa gyod ang taligsik adtong adlawa unya gitinagalogan ra ko? Kagot akong bag-ang ba. Dili pa gyod ko katingog kay diha kos entablado gipalingkod kay kusog ang taligsik, naikog ra sab ang opisyales nga didtos ulanan ipahimutang akong kaanyag, ug lisod nga makita kong gayawyaw samtang naay laing gayawyaw. Miutong na lang ko, uy. Unsa diay rason nganong gatinagalog ka, maoy akong gustong isiyagit, apan kay nagpaturatoy siya, klarong andam siyang Tagalog gyod iyang pagpakigpulong bisan kon Bisaya tanan iyang gipakigpulongan. In fairness, sakto baya pod iyang Tinagalogan pero ambot kon naa ba siyay dughang nahapuhap niadto nga pagpakigpulong. Sakit sab akong dughan. Sa ato pa, wala sab tay nahapuhap nga dughan nga unta gadilaab na karon alang sa atong Bisayang pinulongan?

Hinuon, wala pa ko nawad-i og paglaom. Agosto na sunod bulan ug makita nato ang atong dagan kon unsaon sa mga tulunghaan pagsaulog ang “Buwan ng Wika”. Sulod sa dugayng panahon, kini nga bulan gisaulog isip “Buwan ng Tagalog” kay, sama sa abogadong nagtinagalog adtong “Araw ng Kalayaan”, ang mga magtutudlo sab naghunahuna nga ang “wika” kay Tagalog. Aw, Filipino diay kuno ang “wika”, maong magtinagalog gyod sulod sa maong usa ka bulan. Bantay man lang og walay tarpaulin nga magbanderag “Bulan sa atong mga Pinulongan”. Bantay lang gyod. O bisan na lang og “Buwan nga ating mga Wika”. Barangon ko na gyod tingali ang “buwan ng Wika”, ba. Makalagot gyod maghunahuna nga hangtod karon, hangtod karon gyod, wala pa ta kairog gikan sa atong pagkapreso niini nga konsepto.

Hinuon, ginindotan ko niadtong “Araw ng Kalayaan” kay diha nay mga batang ingnon tang mga mayukmok nga nangutana nga, “Basta Independence Day diay, mag-Tagalog gyod ta?” Miuna man god kog hawa sa entablado kay nagutman ko apan diha ra man sa luyo sa maong entablado ang usa ka iladong kan-anan, didto ko mipadayon og paminaw sa programa. Daghan na didtong nauna nako og kaon ug, siyempre, kay madunggan man kaayo ang mga pakigpulong, mao say gihisgotan sa matag lamesa ang mga pakigpulong. Naminaw na lang ko bisan ingon og ako ang gaaso. Hehehe.

Miingon tong kaubag kaon sa nangutana, “Bitaw, tingala ko nga gatagaloga sila.” Diha say yagayagaon nga mitubag, “Pasensiya na mo kay panagsa ra na sila makapahibalo sa mundo nga kahibalo sila managalog.” Mipahiyom ko. Ang gikalipayan nako kay walay usa sa naghisgot didto sa kan-anan miingon nga nag-Filipino ang mga namulong. Mas nalipay pod ko kay dihay miingon, “Masabtan baya sila apan lahi gyod sab tingali ang dating sa atoa kon nagbinisaya sila, no?” Aw, hinuon, kon “dating” ang estoryahan nakapuntos sab tingali ang nanagalog kay, sa tinuod lang, bisan tuod Binisaya na ang “opisyal” nga lengguwahe sa maong dakbayan, daghan sa mga “Bisaya” didto mga Ilokano, Ilonggo, Waray, Manobo, ug uban pa nga dili gyod sab tuod Sinebuhanong Binisaya ang lengguwahe sa ilang katigulangan. Maong alang nako, nganong managalog kon “Araw ng Kalayaan” ug kon “Buwan ng Wika”? Ingon ana lang.

Sa tapok sa mga eksperto, daghan ang isyu mahitungod sa lengguwahe. Usa na kanang isyu nga walay lengguwaheng Filipino ug kanang ilang gipatulon sa mga tulunghaan nga gitawag og Filipino Tagalog kana nga nagtakobang Filipino. Mao kuno kanang dili ka makaingong nag-finilipino ang tawo, sama nga makaingon tang nagtinagalog o nagbinisaya, nga ang buot ipasabot migamit og Tinagalog nga pinulongan o Binisaya kon nagbinisaya, tungod kay wala gyoy Filipino nga lengguwahe. Mao sab kuno nay rason nga daghang mga brayt nga bata nga makagrado og 90 sa siyensiya apan ang grado sa Filipino maglisod og 70 kay dili kasabot anang Filipino. Peke man god kuno. Hehehe.

Ang laing isyu niining Binisaya ug Filipino kay ang isyu sa ortograpiya— mga balaod o tamdanan sa pagsulat sa usa ka lengguwahe. Dinhi ang daghang lalis kay gusto kuno ni Mr. Virgilio S. Almario, ang magbabalak nga Filipino ginamit ang lengguwaheng Tagalog ug English nga mao karoy nangulin sa Komisyon sa Wikang Filipino (KWF), nga iplastar na ang ortograpiyang Filipino. Unsaon nga wala man kahay lengguwaheng Filipino? Ang solusyon kuno kay gamiton lang ang mga patakaran sa ortograpiyang Tagalog. Ayay, lainlain baya ang mga balaod sa espeling matag lengguwahe. Pananglit, sa Tagalog mausab ang espeling kon butangan og mga langgakit ang pulong o mga papikit aron makahimo og laing mga pulong: ang “o” sa Tagalog nga pulong “utos” mahimong “u” sa “kautusan” apan dili mausab ang “o” sa Binisayang pulong “sugo” kon mamahimo kining “kasugoan”. Mao nang libog atong kutaw kay naay mosulat og “nasudnon” bisan kon ang gigikanang pulong kay “nasod”. Ortograpiyang Tagalog, aw Filipino, diay ang gigamit ana.

Hinuon, alang nako, gamay ra ni nga problema ang ortograpiya diha sa pagbuhi sa atong gugma ug respeto sa lengguwahe sa tawo. Angay lang kini sabotan sa mga Bisaya, ug sila ray angay maglalis niini, walay labot ang KWF. Dili sab ni kinahanglan imandar sa KWF kay iya kini sa mga Bisaya, sama nga ang ortograpiyang Ilokano iya sa mga Ilokano. Ang atong problema kon unsaon nato nga dili ta but-an kay apil baya tas dunay kagawasan ining nasora ni; dili lang mga Tagalog, ba. Unsaon nato nga dili sab ta yagayagaan og ingnong menos kay Bisaya ta. Mao nay atong problema. Ang mas labaw natong problema kay kon ang mga tawo nakasabot ug nahigugma pa ba sa pinulongan sa iyang katiguwangan ug gapaningkamot pa ba siyang makat-on niini nga dili niya ikaulaw.

Niadtong bag-o pa lang kong napropesyonal ug nagkalingaw og sabot sa dagan sa akong kalibotan, usa sa mga problema nga gipahungaw kanako sa mga lumad nga tribung Manobo ug Bukidnon mao nga ang ilang mga anak dili na makasulti og lunsayng Minanobo o Binukid kay “es na ag kagayha na”. Gakaulaw na kuno mosulti og Minanobo ug Binukid ang mga bata kay unsaon gakataw-an man sab lagi sa ubang mga bata. Duna man gyod sab lagi tay abilidad nga mangyagayaga sa dili ingon nato ug wala intawoy dag-anan ang mga lumad kay bisan sila natingala nganong sila na man hinuoy lahi nga sila may unang nanimuyo intawon sa maong mga lugar sa wala pa manungas ang mga dayo.

Nah, mao sab tingali niy problema sa mga Pilipino kang Presidente Duterte kay dili mokulo kon yagayagaan labi na sa iyang pagka Bisaya ug sa iyang pagkamenos kay maayong laki kaayong mamalikas. Hehehe. Dili lang na ginasulti ni Tatay Digs ang iyang kaulit anang pagyagayaga ug pagpanghadlok kaniya tungod sa iyang pagka Bisaya ba apan feel na niya. Mao hinuon tingali nay rason sab ngano nga wala ra sa iyang buot nga mogawas iyang pagka Bisaya bisan pa sa iyang pormal nga mga pagpakigpulong. Nagproblema si Communications Secretary Martin Andanar karong bag-o samtang gapreparar siya sa State of the Nation Address (SONA) ni Tatay Digs tungod kay usahay magtinagalog, usahay magbinisaya, bisan pa man gainingles. Hehehe. Kahunahuna siya nga manuhol na lang tingalig mga “interpreter” kuno labi na alang sa mga tagalaing nasod. Nah, matod pang Greg Amba, iboluntaryo na lang nato si Pareng Edgar (Godin). Mayna lang kay naa tay ikadalig boluntaryo, sa? Hehehe.

Apan mao nay atong problema, kitang mihangop ug nahinangop sa atong namat-ang pinulongan. Unsaon nato nga dili ta kamenosan, dili ta yagayagaan, dili ta ipadaplin, tungod lang kay Bisaya ta ug kahibalo tang magbinisaya dili lamang sa pulong apan sa buhat ug prinsipyo sab. Dili baya ta tanan parehas intawon kang Tatay Digs nga lig-on kaayog prinsipyo nga keber-mo-diha-sa-inyong-hunahuna-basta-kay-mao-niy-sakto-alang-nako-ug-ako-ning-responsabilidad. Hinuon, dili tuod ta parehas niya karon, apan puyde tang makat-on nga maparehas niya, sa? Bisan diha na lang sa pagpataas sa suwang samtang kangisihon kay mogawas gyod ang pagka Bisaya.—