Ugmaran Sa Binisaya

Ni FLAVIANO P. BOQUECOSA

Bisaya Oktubre 18, 2017

Sa atubangan ning dakong kalisod, natawo nga mapaubsanon uyamot sa Manila sa 10 sa Enero, 1953 usa ka katitikanong kapunongan nga gikauyonan sa iyang mga tagtukod nga nganlag “Ugmaran sa Binisaya”.

(Kining maong sinulat unang napatik sa Bisaya sa Pebrero 11, 1953 ph. 68-69— panahon kanus-a wala pa maugba ang Lagda sa Panitik. Tungod kay lahi pa ang ilang espeling nga gisagop kaniadto, amo kining gipangusab pinasibo sa karon nga tamdanan apan among giletratohan ang karaang pahina sa unang pagkapatik niini aron matandi sa gustong mosusi sa kalainan.)

MAOY usa ka dakong suliran sa panulat sa Binisaya nga Sinugboanon ang ortograpiya kun sinulatan sa ubang mga pulong.

Tan-awa lamang kining pulong SUGBO.

Adunay mga tawo nga mosulat niini ingon ning mosunod: SUGBU (Ang SUGBOANON sulaton sa uban nga SUGBUANON; ug ang SINUGBOANON sulatong SINUGBUANON).

Ang usa moingon nga siya maoy matarong. Lain usab ang moingon nga ang nahiuna maoy nasayop. Hangtod karon wala pay hingpit kauyonan. Ug ang mga batan-ong magsusulat nga nagatinguha pagmatuto sa Dilang Binisaya nga Sinugboanon, sa ilang kalibog, walay sarang kadangpan aron pangayoan sa kataposang hukom nga angay tagdon ug tahoron sa kadaghanan kon dili man ugaling sa tanan.

Sa unang mga magsusulat sa Sugbo nga gitamod sa mga Sugboanon, makita nga wala sila magkauyon sa ilang sinulatan, maingon nga wala usab magkauyon ang mga magsusulat karon. Pananglitan: Si anhing Vicente Sotto sukad pa sa iyang “Ang Suga” nagsulat sa pulong SUGBU; apan ang iyang makinaadmanon upod nga igsoon, si Filemon Sotto, sukad sa iyang mantalaang “Ang Kagubut” nagasulat sa pulong SUGBO. Bisan ang magsoon nga pulos maalam sa atong pinulongan wala magkauyon.

Laing mga magsoon nga wala gihapon magkauyon mao si anhing Paulino Gullas ug si Vicente Gullas. Ang nahiuna nagsulat sa pulong SUGBO ug ang naulahi nagasulat sa SUGBU.

Ang kanhi “Bag-ong Kusog” ni Vicente Rama naggamit sa pulong SUGBU, apan usa ka laing Rama (anhing Elpidio) naggamit sa iyang sinulatan sa pulong SUGBO. Dili ikalimod nga tingali labaw ang mga pamantalaan nga nagagamit sa unang panahon sa SUGBO, ingon sa “Freeman”, “Ang Nasud”, “Ang Tigmantala”, ug ang “Bisaya”.

Sa atubangan ning dakong kalisod nga makasambol sa kalamboan sa atong kaugalingong pinulongan, natawo nga mapaubsanon uyamot sa Manila sa 10 sa Enero, 1953 usa ka katitikanong kapunongan nga gikauyonan sa iyang mga tagtukod nga nganlag “Ugmaran sa Binisaya”.

Maoy nangapili kining mosunod: Pamuno, Francisco Candia; Puli-Pamuno, Nazario D. Bas; Kalihim, Flaviano P. Boquecosa; Mamahandi, Laurean S. Unabia; Tigsangyaw, Jose A. Bautista.

Tinuod gayod nga mapaubsanon ang pagkatawo sa “Ugmaran sa Binisaya” sa usa ka diyotayng suok sa Manila, apan dako ug maingon gani nga balaanon ang iyang tuyo, nga mao ang pagtabang sa pagpalambo sa atong kaugalingong pinulongan. Dili angay mabalaka ang mga Sugboanon nga gumikan sa kakabos sa kapunongan, kini isipon dayon nga natawo lamang aron mamatay sama sa ubang mga kapunongan. Tinuod nga usa ka dakong pangahas, apan dili mahilas ang pag-ingon nga kining kapunongana nagatinguha sa kinasingkasing uban sa dakong kaligdong, nga mahimong sinugdan sa umaabot nga Akademya sa Dilang Binisaya kun tinuod nga ‘ugmaran sa Binisaya’ nga sagopon, buligan ug tahoron sa mga Bisaya.

Tinuod nga dako ug mabug-at ang buluhaton. Apan kon ang tanang maalam sa atong pinulongan motabang pinaagi sa pagtampo sa ilang mga hunahuna, ang palas-anon sa kapunongan mahimong magaan; ug ang mithi sa pag-alagad dili makawang, kay ang tiningob nga panglimbasog gikan sa mga magtatampo mahimo mang dakong kusog nga mobanlas sa tanang kakulian hangtod makab-ot ang kadaogan.

Gikauyonan nga ang Ugmaran magagamit sa sinulatang SUGBO.

Gikauyonan upod sa tigom nga ang pulong BUOT nga nagakahulogan sa tuyo sa hunahuna kun kaisipan (“will” sa Iningles; “voluntad” sa Kinatsila), bisan mahimutang siya sa “noun” (Iningles)— “nombre” (Kinatsila), kun mahimutang ba sa berbo, ang gamiton mao gayod ang BUOT.

Adunay ubang mga magsusulat sa Binisaya nga nagagamit sa BUOT kon kini mahimutang sa “nombre”, apan kon mahimutang sa berbo, ang gamiton mao ang BUUT. Ang nagasunod sa paggamit ning paagiha nangatarongan nga maayo kini kay makita ang ilang kalainan, ug dili na kita maglibog sa pagsabot.

Apan dili usab hubo sa katarongan ang magagamit sa BUOT lamang alang sa duha ka kahulogan: nombre ug berbo. Ang kalainan makita sa paggamit. Ang kahulogan sa pulong masabot sa iyang ginamitan. Adunay mga pulong sa Iningles ug Kinatsila nga usa ray sinulatan bisan may lainlaing kahulogan, sumala sa paggamit. Pananglitan, ang mga pulong Iningles nga “MAN”, “PROMISE”, “CAUSE”. Bisan asa sila mahimutang: manombre kun maberbo, magpabilin nga mao gihapon ang sinulatan. Mahimo nga kini sundon nato.

Sa Kinatsila upod adunay daghang pulong nga hatagan ang usag usa lainlaing kahulogan, sumala sa paggamit. Ang pulong “ORDEN” pananglit sa Kinatsila, may daghang kahulogan, apan magpabilin nga mao gihapon ang sinulatan; dili himoong “U” ang “O” kun ang “E” dili himoong “I”.

Gikauyonan upod sa kapunongan nga himoong lagda kining mosunod:

“Kon mosagop kita sa ubang mga pulong Kinatsila o Iningles nga sulaton sa paaging Binisaya, ang hinungdanong mga bokal kun ang paningog sa bokal magpabilin nga mao gihapon.” (Ang hingtungdan niini mao ang mga bokal nga “E” ug “I” ug ingon man ang “O” ug “U”).

Mga pananglitan: Ang Kinatsilang “ESTILO” sulaton sa Binisaya nga ESTILO upod; ang “ESTACION”— ESTASYON; “ESTAFA”— ESTAPA; “SELLO”— SELYO; “SILLA” (lingkoranan)— SILYA kun SIYA; “LINEA”— LINYA; “ESPACIO”— ESPASYO; “COLOCACION”— KOLOKASYON; “OFICIO”— OPISYO; “SEMANA”— SEMANA; “DINAMARCA”— DINAMARKA— dili “DENMARKA”— kay kini gikan kun maisip nga gikuha sa Iningles nga “DENMARK”.

Gikan sa Iningles: Ang “FOOTBALL” sulaton nga “PUTBOL” (gahi ang paglitok sa “OO” ug ang “A” humok nga “O”); “VOLEYBALL” sulaton nga “BALIBOL” (kay ang “EY” niini ginalitok man nga gahi); BASEBALL sulaton nga BESBOL; BASKET sulaton nga BASKET o BASKIT (sa International Standard Dictionary ginagamit kining duha ka paglitok) “STADIUM” sulaton nga ESTADYUM (kon sa Kinatsila sulaton nga “ESTADYO”); “CAMERA” sulaton nga KAMERA (kon ipasikad sa Kinatsila sulaton nga KAMARA”, ug uban pa. (Kining bahina may diyotay nang kalainan sa karon nga Lagda sa Espeling, mas gipahimug-atan nako ang batakang prinsipyo nga ipabilin gayod ang vowel sa gigikanang pulong, nan, sayop ang BALIBOL ug BASKIT.— ESG)

Gikan sa Ininsek: Ang “MAHJONG” sulaton nga MADYONG; “SIOPAO” sulatong SIYOPAW; “HONG KONG” sulaton nga HONGKONG, “SHANGHAI” sulaton nga “SANGHAY”, ubp.

Kana mao ang lagda, kon ugaling dili gamiton ang hubad nga Binisaya; labi na gayod kon walay maayong pulong Binisaya nga ikahulip, kun mao bay masayong sabton sa tanan ang sinagop nga Kinatsila nga gibinisaya paglitok ug pagsulat.

Mahitungod sa mga pulong nga pagalantugian, gisugyot ug gikauyonan sa “Ugmaran sa Binisaya” nga pangayoan sa ilang mga hunahuna ang mga maalam sa atong Dila, ug ingon man ang mga kapunongan sa mga magsusulat sa Binisaya aron timbang-timbangon sa Kapunongan, ug ang hukom sa kadaghanan maoy tahoron. Kining Kapunongan manglimbasog kutob sa mahimo sa pagsunod sa kabubut-on sa kadaghanan, kay mao man kini ang mahal nga lagda sa kaangayan. Human molabay ang igong panahon sa pagtimbang-timbang sa mga pulong nga lantugian, ipakanaog ang hukom nga magbuot unsa ug haing pulonga ang angay sagopon sa kataposan. Human nianang panahona, ang mga mantalaang Binisaya maghiusa sa paggamit sa maong mga pulong, ug mao nay angay sundon sa tanang mosulat sa Binisaya.

Panghinaoton namo nga kining sugod ug pasiugda sa “Ugmaran sa Binisaya” makadapit sa pagtagad sa mga maalam sa atong kaugalingong Dila. Paaboton namo ang ilang mga hunahuna.—

[Ning maong sinulat atong hisayran ang aktuwal nga pagkatukod sa kapunongan uban ang panawagan sa tanan sa pagbulig aron ang dakong damgo matuman. Bisan mao pa lay pagkahimugso, may gideklarar na silang pipila nga ilang gikauyonan ingon pananglit sa “Sugbo” nga maoy nahukmang sagopon. Hinuon, hisabtan sab nga wala pa isera ang diskusyon ug daghan pang mga kausaban ug kauyonan nga angay dahomon. Napulo ka tuig ang minglabay, nabasa nato ang sinulat ni T.V. Hermosisima, “Ang Samokan Nga O ug U” (Bisaya, Agosto 5, 1964) nga naghisgot ug nanalipod sa nalatid nilang sumbanan sa paggamit sa “O” ug “U’; ingon man ang “Pagpanumpa sa Bag-ong mga Punoan sa Akademiya sa Dilang Bisaya” (Bisaya, Mayo 20, 1964)— usa ka testimonya nga ang damgo ug paningkamot sa puyang kapunongan namunga na. Busa, madahom sab nga sukad sa 1964 ang Bisaya lahi na kaayog espeling nga gigamit— partikular sa “O” ug “U”— tandi sa 1953 paatras.]—ESG

Kalaoman Sa Katitikang Binisaya

Ni JOE E. BAUTISTA

Bisaya, Oktubre 11, 2017

(Kining maong sinulat unang migula sa Bisaya sa Pebrero 11, 1953— panahon kanus-a wala pa maugba ang Lagda sa Panitik. Tungod kay lahi pa ang ilang espeling nga gisagop kaniadto, amo kining gipangusab pinasibo sa karon nga tamdanan apan among giletratohan ang karaang pahina sa unang pagkapatik niini aron matandi sa gustong mosusi sa kalainan.)

SA buhi pa kadtong “Amahan sa Dila ug Katitikang Binisaya”, Madungganon Vicente Sotto, nakabaton akog talagsaong dungog ug higayon sa pagpakigkita kaniya didto sa matahom, mabugnaw ug awaaw niyang balay sa Dalan Jose Corazon de Jesus, Isip 151, San Juan Rizal, mga upat ka kilometrong gilay-on gikan sa Dakbayan sa Manila.

Ingon sa nabatasan kon dunay dumuduaw sa pinuy-anan sa mga Sotto, si Gn. Juris Sotto, ang maanyag, masinaboton ug dalagang anak nga abogada ni Senador Sotto, maoy mitagad ug midawat sa ganghaan sa ilang mansiyon, ug mipatlod gilayon kanako ngadto sa lawak-pahulayan sa halangdong tigulang, nga niadtong tungora nagmaluyahon na gumikan sa malaglagong sakit (leukemia) nga iyang giantos sa taudtaod nang panahon.

Kadtong “Amahan sa Dilang Binisaya” may kinaiya nga bation dayon og kahinangop ug kalipay inigkasayod nga adunay magsusulat— bisan kinsa basta magsusulat, nobelista kun magbabalak— nga moduaw kaniya. Mao kini ang gibati ni Mdnon. Sotto niadtong takna sa akong paghibutho sa maanindot ug malinawon niyang pinuy-anan sa San Juan.

Gidala ako ni Nyor Inting sa iyang lawak-tun-anan (study room) ug didto namo himoa ang inato apan maugdang nga kulukabildo. Sa iyang kinaraan, tinakloban nga talad-sulatanan— saksing amang sa daghan, dili-na-maihap nga mga sinulat, drama, mensahe ug mga balaodon nga ming-awas sa mabungahon niyang utokan— namatikdan ko nagbuntaog mga basahon sa pilosopiya, sukad kang Plato ug Socrates ngadto kang Will Durant ug Schopenhauer, nagmatuod sa iyang pagka lubasan nga disipulo sa laglom ug tulugkarong mga gumaran sa mga makinaadmanon ug bantogang pilosopo sa kalibotan.

Nagkalainlaing butang sa arte ug buhilaman (civilization) ang among gihisgotan sulod sa usa ka taknang kulukabildo nga, alang kanako, maoy usa sa labing halandomong higayon sa akong kinabuhi. Gisugid niya kanako ang matagbawong mga kasinatian sulod sa ikaduha niyang panaw libot sa kalibotan (1948) nga gitagik niya sa usa ka makalilingaw nga basahon, “My Second Trip Around The Globe”.

Unya, lahos sa mga lawa-lawa sa nagkahalap niyang handurawan, gipakli niya ang mga dahon sa iyang kaagi, balik sa unang mga tuig sa iyang langas nga kabatan-on. Giasoy ni Nyor Inting ang kulbahinam niyang kaagi sa pagka editor sa unang pamantalaan sa Sugbo, “Ang Suga”, ang iyang inisog nga pakigsukol sa mga Amerikanhon nga misangpot sa iyang destierro sa Hongkong (1900) ug sa iyang pagkabilanggo sa Kota San Pedro sa Sugbo sa 1902. Gisubli usab pag-asoy ni Nyor Inting kadtong matalagmong higayon nga siya gihulga, gisumbong ug gitaral sa hukmanan sa salang libelo, gumikan sa iyang mga sinulat-editoryal nga inumol sa ‘siling kulikot ug panyawan’ batok sa giingong mga kalapasan ug hari-hari sa pipila ka tawo sulod sa iyang panahon. Sama sa lilas, giladlad niya ang mabulokong mga anib sa iyang panahon.

Paglaom ni Sotto

Apan ang butang nga gihisgotan pag-ayo ni anhing Vicente Sotto, uban ang tumang kadasig, sulod sa among panagkita, mao ang Katitikang Binisaya. Taudtaod ang iyang “sermon” kanako bahin niini. Ug nalingaw ako sa labihan, sa tanan niyang pahayag mahitungod sa pinulongan, linitokan, bokabularyo ug ortograpiya sa Binisayang Sinugboanon. Ang iyang lektura gisal-otan niyag mga panghinaot ug mga panugon nga mahinungdanon.

Ug samtang nagpadayag siya sa iyang mga panahom ug panghukom nga inagak sa kaugalingon niyang mga katarongan, daw pagahikit-an ko sa madalag, lusparon niyang dagway ang hilabihan, tulukibong kamingaw sa buot, sa paghunahuna kaha nga dili na siya makagayon pagpuyog dugay-dugay ning kalibotan aron unta makadugang pa siya pagpalambo sa katitikan ug pinulongan nga gibilin kanato sa atong mga apohan ug katigulangan.

[ Miingon si anhing Vicente Sotto, sa dayon niyang kamatay, nga ang kaugmaon sa atong katitikan gisalig niya sa mga kamot ug utokan sa mga editor ug magsusulat Bisaya sa Manila ug sa Sugbo…]

Unya, miingon kanako si Magdidila-Magsusulat Vicente Sotto, sa dayon ko nang panamilit kaniya:

“Dili na ako magdugay ning atong kalibotan, Joe. Wala na akoy panahon sa pagbugwal ug pagpalambo sa atong katitikan. Maluya na ang akong mga tudlo. Apan isalig ko ang tanan kong paglaom ngadto sa mga batan-ong magsusulat nga nagkugi pagtukaw alang sa kausbawan ug kahingpitan sa Binisaya.”

Ug si Nyor Inting mipadayon sa sinultihang mahinay apan ugdang, nga usahay putlon sa panagsang ubo:

“Ang kalaoman sa Katitikang Binisaya anaa karon sa mga kamot, dagang ug utokan sa inila ug masilakong mga magsusulat nga nagdumala sa mga mantalaang Binisaya, ug ingon man sa mga nanghibilin nga mga tigulang magsusulat sa Sugbo. Kining mga tawhana, alang kanako, maoy labing takos nga makag-atiman sa kalamboan ug kauswagan sa atong pinulongan. Dako ang akong pagsalig sa katakos nila ni Editor Francisco Candia, Puli-Pangulo Tomas Hermosisima, Editor Natalio Bacalso, mga magsusulat Flaviano Boquecosa, Pio Kabahar, Vicente Gullas, Vicente Padriga, Maximo Bas, Napoleon Dejoras, Sulpicio Osorio (Sulposor), Rufino Noel, Angel Enemecio, Vicente Flores, Florentino Tecson, Brigido Alfar, Jose Ma. Del Mar, Jose Arcache, Ramon Abellanosa, Carlos Garcia, Francisco Alvares, C.V. Uy, Leod Salazar, Martin Abellana, Filomeno Dayanan, Florentina Villanueva, Gardeopatra Quijano, Fausto Dugenio, Marcel Navarra, Rafael Bautista ug kang Magbabalak Bukidnon. Makatabang usab og dako ang akong utokang mga kontemporaryo Vicente Rama, Elpidio Rama, Don Jose Vaño, Manuel Briones, Mariano Cuenco, Jose Ma. Cuenco, Francisco Ma. Labrador, Maria Cabigon ug uban pang karaang mga haligi sa literaturang Binisaya…”

Sanglit himasa kaayo siya sa mantalaang Bisaya, si Nyor Inting Sotto nakaila ug nakasinati pag-ayo sa mga ngalan sa hapit tanang magsusulat sa Kabisay-an ug Mindanao. Tagsa-tagsa ka ngalan mipilit sa iyang panumdoman hangtod sa kataposang mga adlaw sa iyang kinabuhi.

Sugyot sa tagsulat

Si Don Vicente Sotto patay na, apan wala ko hikalimti ang iyang mga panugon alang sa Katitikang Binisaya. Gibutyag ko kini, sa una pang higayon sukad sa 1950, aron sa kasayoran ug pagpalandong sa kaubanan kong mga magdadagang.

Ang hunahuna ni anhing Senador Sotto nakadasig kanako pagsugyot usa ka paagi nga sarang makabanhaw sa mga paglaom nga nahanaw uban sa kamatayon niadtong tinamod nga Amahan sa Dilang Binisaya.

Ang kalamposan ug kadaogan sa lumad nga pinulongan, kapulongnan ug katitikan nagaagad lamang sa tugob nga pagsinabtanay ug pagbinuligay sa tanang magsusulat nga Bisaya; ang mga tawo nga natingban sa putling paglaom ug pagsalig niadtong maalam ug tinahod nga “amahan” sa atong Katitikan, nga atua na sa laing kalibotan.—

(Bulan kadto sa Marso, 1950 sa akong paghiduaw kang Hal. Vicente Sotto. Si Nyor Inting namatay sa Santo Tomas Hospital sa Manila sa Mayo 28, 1950, sa kagulangong 70. Daw bugalbugal sa kapalaran nga sa iyang pagka ‘libre pensador’ ug rebelde sa relihiyon, dinha siya mamatay sa Katoliko nga tambalanan. Ang minatay ni Sotto gihatod og bapor ngadto sa Sugbo. Ug natuman ang kataposang tugon ni Nyor Inting: nga siya adto gayod palubong sa sabakan sa yuta niyang natawhan.—J.B.)