Kalaoman Sa Katitikang Binisaya

Ni JOE E. BAUTISTA

Bisaya, Oktubre 11, 2017

(Kining maong sinulat unang migula sa Bisaya sa Pebrero 11, 1953— panahon kanus-a wala pa maugba ang Lagda sa Panitik. Tungod kay lahi pa ang ilang espeling nga gisagop kaniadto, amo kining gipangusab pinasibo sa karon nga tamdanan apan among giletratohan ang karaang pahina sa unang pagkapatik niini aron matandi sa gustong mosusi sa kalainan.)

SA buhi pa kadtong “Amahan sa Dila ug Katitikang Binisaya”, Madungganon Vicente Sotto, nakabaton akog talagsaong dungog ug higayon sa pagpakigkita kaniya didto sa matahom, mabugnaw ug awaaw niyang balay sa Dalan Jose Corazon de Jesus, Isip 151, San Juan Rizal, mga upat ka kilometrong gilay-on gikan sa Dakbayan sa Manila.

Ingon sa nabatasan kon dunay dumuduaw sa pinuy-anan sa mga Sotto, si Gn. Juris Sotto, ang maanyag, masinaboton ug dalagang anak nga abogada ni Senador Sotto, maoy mitagad ug midawat sa ganghaan sa ilang mansiyon, ug mipatlod gilayon kanako ngadto sa lawak-pahulayan sa halangdong tigulang, nga niadtong tungora nagmaluyahon na gumikan sa malaglagong sakit (leukemia) nga iyang giantos sa taudtaod nang panahon.

Kadtong “Amahan sa Dilang Binisaya” may kinaiya nga bation dayon og kahinangop ug kalipay inigkasayod nga adunay magsusulat— bisan kinsa basta magsusulat, nobelista kun magbabalak— nga moduaw kaniya. Mao kini ang gibati ni Mdnon. Sotto niadtong takna sa akong paghibutho sa maanindot ug malinawon niyang pinuy-anan sa San Juan.

Gidala ako ni Nyor Inting sa iyang lawak-tun-anan (study room) ug didto namo himoa ang inato apan maugdang nga kulukabildo. Sa iyang kinaraan, tinakloban nga talad-sulatanan— saksing amang sa daghan, dili-na-maihap nga mga sinulat, drama, mensahe ug mga balaodon nga ming-awas sa mabungahon niyang utokan— namatikdan ko nagbuntaog mga basahon sa pilosopiya, sukad kang Plato ug Socrates ngadto kang Will Durant ug Schopenhauer, nagmatuod sa iyang pagka lubasan nga disipulo sa laglom ug tulugkarong mga gumaran sa mga makinaadmanon ug bantogang pilosopo sa kalibotan.

Nagkalainlaing butang sa arte ug buhilaman (civilization) ang among gihisgotan sulod sa usa ka taknang kulukabildo nga, alang kanako, maoy usa sa labing halandomong higayon sa akong kinabuhi. Gisugid niya kanako ang matagbawong mga kasinatian sulod sa ikaduha niyang panaw libot sa kalibotan (1948) nga gitagik niya sa usa ka makalilingaw nga basahon, “My Second Trip Around The Globe”.

Unya, lahos sa mga lawa-lawa sa nagkahalap niyang handurawan, gipakli niya ang mga dahon sa iyang kaagi, balik sa unang mga tuig sa iyang langas nga kabatan-on. Giasoy ni Nyor Inting ang kulbahinam niyang kaagi sa pagka editor sa unang pamantalaan sa Sugbo, “Ang Suga”, ang iyang inisog nga pakigsukol sa mga Amerikanhon nga misangpot sa iyang destierro sa Hongkong (1900) ug sa iyang pagkabilanggo sa Kota San Pedro sa Sugbo sa 1902. Gisubli usab pag-asoy ni Nyor Inting kadtong matalagmong higayon nga siya gihulga, gisumbong ug gitaral sa hukmanan sa salang libelo, gumikan sa iyang mga sinulat-editoryal nga inumol sa ‘siling kulikot ug panyawan’ batok sa giingong mga kalapasan ug hari-hari sa pipila ka tawo sulod sa iyang panahon. Sama sa lilas, giladlad niya ang mabulokong mga anib sa iyang panahon.

Paglaom ni Sotto

Apan ang butang nga gihisgotan pag-ayo ni anhing Vicente Sotto, uban ang tumang kadasig, sulod sa among panagkita, mao ang Katitikang Binisaya. Taudtaod ang iyang “sermon” kanako bahin niini. Ug nalingaw ako sa labihan, sa tanan niyang pahayag mahitungod sa pinulongan, linitokan, bokabularyo ug ortograpiya sa Binisayang Sinugboanon. Ang iyang lektura gisal-otan niyag mga panghinaot ug mga panugon nga mahinungdanon.

Ug samtang nagpadayag siya sa iyang mga panahom ug panghukom nga inagak sa kaugalingon niyang mga katarongan, daw pagahikit-an ko sa madalag, lusparon niyang dagway ang hilabihan, tulukibong kamingaw sa buot, sa paghunahuna kaha nga dili na siya makagayon pagpuyog dugay-dugay ning kalibotan aron unta makadugang pa siya pagpalambo sa katitikan ug pinulongan nga gibilin kanato sa atong mga apohan ug katigulangan.

[ Miingon si anhing Vicente Sotto, sa dayon niyang kamatay, nga ang kaugmaon sa atong katitikan gisalig niya sa mga kamot ug utokan sa mga editor ug magsusulat Bisaya sa Manila ug sa Sugbo…]

Unya, miingon kanako si Magdidila-Magsusulat Vicente Sotto, sa dayon ko nang panamilit kaniya:

“Dili na ako magdugay ning atong kalibotan, Joe. Wala na akoy panahon sa pagbugwal ug pagpalambo sa atong katitikan. Maluya na ang akong mga tudlo. Apan isalig ko ang tanan kong paglaom ngadto sa mga batan-ong magsusulat nga nagkugi pagtukaw alang sa kausbawan ug kahingpitan sa Binisaya.”

Ug si Nyor Inting mipadayon sa sinultihang mahinay apan ugdang, nga usahay putlon sa panagsang ubo:

“Ang kalaoman sa Katitikang Binisaya anaa karon sa mga kamot, dagang ug utokan sa inila ug masilakong mga magsusulat nga nagdumala sa mga mantalaang Binisaya, ug ingon man sa mga nanghibilin nga mga tigulang magsusulat sa Sugbo. Kining mga tawhana, alang kanako, maoy labing takos nga makag-atiman sa kalamboan ug kauswagan sa atong pinulongan. Dako ang akong pagsalig sa katakos nila ni Editor Francisco Candia, Puli-Pangulo Tomas Hermosisima, Editor Natalio Bacalso, mga magsusulat Flaviano Boquecosa, Pio Kabahar, Vicente Gullas, Vicente Padriga, Maximo Bas, Napoleon Dejoras, Sulpicio Osorio (Sulposor), Rufino Noel, Angel Enemecio, Vicente Flores, Florentino Tecson, Brigido Alfar, Jose Ma. Del Mar, Jose Arcache, Ramon Abellanosa, Carlos Garcia, Francisco Alvares, C.V. Uy, Leod Salazar, Martin Abellana, Filomeno Dayanan, Florentina Villanueva, Gardeopatra Quijano, Fausto Dugenio, Marcel Navarra, Rafael Bautista ug kang Magbabalak Bukidnon. Makatabang usab og dako ang akong utokang mga kontemporaryo Vicente Rama, Elpidio Rama, Don Jose Vaño, Manuel Briones, Mariano Cuenco, Jose Ma. Cuenco, Francisco Ma. Labrador, Maria Cabigon ug uban pang karaang mga haligi sa literaturang Binisaya…”

Sanglit himasa kaayo siya sa mantalaang Bisaya, si Nyor Inting Sotto nakaila ug nakasinati pag-ayo sa mga ngalan sa hapit tanang magsusulat sa Kabisay-an ug Mindanao. Tagsa-tagsa ka ngalan mipilit sa iyang panumdoman hangtod sa kataposang mga adlaw sa iyang kinabuhi.

Sugyot sa tagsulat

Si Don Vicente Sotto patay na, apan wala ko hikalimti ang iyang mga panugon alang sa Katitikang Binisaya. Gibutyag ko kini, sa una pang higayon sukad sa 1950, aron sa kasayoran ug pagpalandong sa kaubanan kong mga magdadagang.

Ang hunahuna ni anhing Senador Sotto nakadasig kanako pagsugyot usa ka paagi nga sarang makabanhaw sa mga paglaom nga nahanaw uban sa kamatayon niadtong tinamod nga Amahan sa Dilang Binisaya.

Ang kalamposan ug kadaogan sa lumad nga pinulongan, kapulongnan ug katitikan nagaagad lamang sa tugob nga pagsinabtanay ug pagbinuligay sa tanang magsusulat nga Bisaya; ang mga tawo nga natingban sa putling paglaom ug pagsalig niadtong maalam ug tinahod nga “amahan” sa atong Katitikan, nga atua na sa laing kalibotan.—

(Bulan kadto sa Marso, 1950 sa akong paghiduaw kang Hal. Vicente Sotto. Si Nyor Inting namatay sa Santo Tomas Hospital sa Manila sa Mayo 28, 1950, sa kagulangong 70. Daw bugalbugal sa kapalaran nga sa iyang pagka ‘libre pensador’ ug rebelde sa relihiyon, dinha siya mamatay sa Katoliko nga tambalanan. Ang minatay ni Sotto gihatod og bapor ngadto sa Sugbo. Ug natuman ang kataposang tugon ni Nyor Inting: nga siya adto gayod palubong sa sabakan sa yuta niyang natawhan.—J.B.)