Bag-ong Sumbanan sa Paggamit sa “Ug” ug “Og”: Tubag-patin-aw sa Reaksiyon ni Ric Patalinjug

Ni E.S. GODIN

Bisaya, Septiyembre 27, 2017

NAKURAT ko ug gihasi sa tumang paghiwasa pagkabasa sa review ni Ginong Ric I. Patalinjug, “Lakbit-tan-aw sa Basahon ni Editor E.S. Godin” sa gula Hunyo 21, 2017 ning Bisaya dili tungod kay wa ko magdahom nga dunay mobuyag sa akong gamayng basahon nga gipagula kondili sa kahiamgo sa akong dakong kabalingag. Haskang pagkalipata tuod nako!

Sa akong mubong pasiuna sa maong basahon, akong gipasabot nga ang maong libro wala mamugna sa usa ka layog nga ambisyon. Nga ang tanang nahalakip nga mga artikulo niini anam-anam ra nakong nasulat ug natigom sulod sa hapit duha na ka dekada agad sa panginahanglan o gumonhap nga among nasugatan sa pagpanimon sa Bisaya sa way pagpanginano sa resulta niini kon usahon, gramatika ba kining matawag o unsingan. Igo na nako nga ang maong mga sinulat mapunpon ngadto sa usa nga mabasa ug matipigan ni kinsa mang mahigugma.

Ug lagi, kay ang maong mga sinulat hinulbot na man lang gikan sa karaan nakong kaban, diha motungha ang kabalingag. Nalipat ko nga ang hilisgotan kalabot sa “ug” ug “og” duna na diay igong kalamboan ug ang kanhi nakong artikulo angay na untang mausab. Salamat ni Ginong Patalinjug nga wa magmakuli sa pagpahinumdom, gikapaapas ko ra ang update sa ikaduhang edisyon sa libro nga migula sa miaging Hulyo.

Tinuod nga hilabihan ra kalimitado ang nahaunang pagtuki nako sa “ug” ug “og” nga mao lagi nahiluwan sa unang edisyon sa Atong Inahang Dila.

Sa “Lakbit-tan-aw…” ni Ric, nahisgotan niya ang ubay-ubayng mga basahon nga naghisgot sa kontrobersiyal nga “og” ug “ug”. Gani, lakip sa iyang na-mention mao ang obra ni Padre Juan Felix de la Encarnacion nga Diccionario Bisaya-Español, napatik kaniadto pang 1851.

Apan sa tanan, gitataw ni Ric nga ang kang Pari Sergio Alfafara (Ang Visayang Gramatica, 1983) maoy mas komprehensibong nagtuki sa “og” nga niya pa, “wala pa koy nakitang pagtuki sa og nga sama sa gihimo sa pari niini” (Lakbit-Tan-aw: Ang ‘Og’ ni Pari Sergio Alfafara, Bisaya, Hunyo 25, 2014).

Sa maong pagtuki ni Padre Alfafara, gikompirmar niini nga ang “og” usa sa daghang mga panal-ot (particles), sa termino pa sa pari, sa atong Binisaya, nga lahi kaayo sa “ug” kansang gamit (function), matod pa sa sinulat, usa ka ‘tigdugtong’ lang. Nan, kay ‘tigdugtong’ man, aw, mao lagi— kini mao gayod ang panugtong nga “ug” o ang conjunction nga “and” sa Iningles.

Nga sa ato pa, wala maligas sa riles ang Bisaya sa pagsagop niini sa “og” niadtong 2004. Hinuon, dayag gyod tinuod nga dili pa ingon kalangyab ang pagkadepinar sa daghan diay kaayong gamit sa “og”. Apan klarohon ko dinhi, nga bisan pa sa maong kakuwang, walay nahitabong sipyat sa paggamit tali sa “og” ug “ug” sa Bisaya. Ang sumbanan klaro: “ug” para sa conjunction “and”, the rest are “og”. Kini nagpasabot nga bisan unsaon pa pagtuwad-tuali, sa kadaghan sa kapuslanan ug porma niini, ang “og” may iya gayong lahi (distinct) nga gamit tandi sa “ug”. Kini masuportahan kaayo sa diksiyonaryo ni Dr. John U. Wolff (A Dictionary of Cebuano Visayan, 1972) nga bisan tuod si Wolff wala mogamit sa titik “o”, siya mipahimutang sa “ug” ingon nga conjunction “and” sa kinaulahiang bahin, usa ka ilhanan nga ang maong “ug” natan-aw niyang maoy labing lahi sa nanag-unang gihisgotang mga “ug”.

Sa laing sampol nga gihatag ni Fr. Alfafara sa gitawag niyag mga “tigdugtong”, sumala sa gikutlo ni Ginong Patalinjug, may nakita kong gamayng kalahian sa amoa sa Bisaya. Ang akong gipasabot mao ang giingong “ug kun”. Hinuon, kini dili maisip nga komplikasyon tali sa “og” ug “ug” kondili lagmit gumikan lang sa kalahi sa tinitikan ni Padre Alfafara. Wala miy “ug kun” sa Bisaya, kay kon kami paespelingon ani, kini “ug kon” man para namo. Sa kasamtangang pakahulogan namo (nga gihisgotan usab sa Atong Inahang Dila), ang “kon” mahubad sa Iningles nga “if” samtang ang “kun” nagpasabot og “or”. Apan base sa konteksto, “ug kun” man kun “ug kon”, ang “ug” nianang han-aya, nagpasabot ra gihapon og “and”.

Ang laing “ug”

Sa laing bahin, may nadiparahan kong laing og/ug nga maoy nakahatag dili tiawng kahasol sa pipila ka buwang pagtukaw niini. Ambot unsay inyong tan-aw, pero para nako, kini lahi ra kaayo sa daghang gamit sa “og” ug lisod usab unta makonsiderar nga usa pa ka gamit sa “ug”. Si Dr. John U. Wolff mipahiluna niini sa ikaunom nga maoy gisundan sa panugtong nga “ug” o ikaduha sa kinaulhian— laing timailhan nga kini natan-aw usab niyang lahi sa nag-unang lima. Ug kay kini anaa man gyod (bisan tuod panagsa na lang kaayo), kini giisip ko na lang nga usa ka layawng (wild) kabilin sa karaang “ug”. Panagsa na lang kini natong hibagtan tungod kay gawas nga sagad kining gigamit sa iyang hinugtong (contracted) nga porma, morag mao nay mas gipalabi karon sa kabag-ohan ang paggamit sa variants niini nga mao ang “o” ug “kun”. Sa laktod, kini nga “ug” (“or” sa Iningles) mahimong dili na gamiton kay puyde ra mang ilisan sa “o” o “kun”.

Tumong sa pag-usab

Ning puntoha, dili na tingali takos ipangutana kon nganong naduha man o giduha (“og” ug “ug”) ang kanhing usa ra ka “ug”? Klarong naay nakamatikod nga puydeng duhaon o kaha daan gyod ning duha nga giusa lang pagtitik kanhi.

Balik sa pangutana kon unsay tumong sa pag-usab, ang yanong tubag mao nga dili na ikanegar ang maong kausaban. Klarong naay minggamit ug gani, nagkadaghan. Tingali kini maisip nga bunga sa way hunong nga paningkamot pagpiho kun pag-ila sa mga kailhanan tali sa gagmiting kalainan sa atong mga pulong o terminolohiya. Ug busa, kalamboan. Gani, gumikan ning maong kausaban nadasig pa nuon ta pagpatidlom sa paniksik.

Ania ang bag-o ug mas langyab nga latid o sumbanan:

Ang “Og”

1. Ang “og” usa sa mga partikulo (particles) sa Binisaya nga labihan kalangyab og gamit sanglit nagaakto (functioning) kini isip tugbang sa mga panumbok sa Iningles (ind. art.“a” o “an” ubp.), sa mga preposisyon nga “of”, “to”, “by”, etc. o kaha sa mga adv. “by”, “in”, etc.

Nakakaplag siya og buotan nga higala.

Si Juan ulitawo ug nangita pa og asawa.

Puti siya og paa.

Mopalit ko og isda (I will buy fish)

Pabuthi og kadaghan.

Siyaro og dili na magsilbi.

Basin og mayabo na, ha!

Tingali baya og madugay ka.

Ngil-ad og batasan iyang amo.

Tabokon og lawod / sakyonon og barko (by sea)

bisan og (even if)

ingon og / mora og (as if)

Gikasubo ko og dako

Baho og nangka (aroma of a jackfruit)

Kaon lang og imo kay manglaba pa ko.

Asa man intawon ta og ipalit ana.

Anak og politiko

Dato og kaliwat

Tua ko og Davao sa Lunes.

2. Gigamit usab ang “og” isip tugbang sa mga panugtong (conjunctions) sa Iningles nga “if”, “when”, “whether”.

Og moadto ka og dagat, palihog paubana ko. (og1- conj. if, og2 – prep. to)

Og ako pa nimo (If I were you)

Nagsusi ko og naunsa na (conj. if, var. of “kon”)

Pangutan-a og moabot ba ang pakeyds ugma. (whether)

3. Gigamit usab ang “og” isip hulip sa unanggikit (prefix) nga “-pag”. (Kon maoy gamiton ang “og”, dili na gamiton ang “pag-”.)

Mipaspas siya og langoy. (Mipaspas siya paglangoy.)

Misutoy ko og dagan. (Misutoy ko pagdagan.)

Ayaw og adto. (Ayaw pag-adto.)

Dak-a og ingkib. (Dakoa pag-ingkib.)

Daghana og kuha. (Daghana pagkuha.)

Ang “Ug”

1. Ang “ug” sa laing bahin, ing usa ka panugtong (conjunction) nga tugbang sa Iningles nga “and”.

Si Jose ug si Wally

Bana ug asawa

Puti ug pula

Buotan ug kugihan

2. Ang “ug” gigamit usab ingong panugtong (conjunction) nga tugbang sa Iningles nga “or”. (Hinunoa, panagsa ra kining hipalgan sanglit sagad kining gigamit sa iyang contracted nga porma.)

Mag-uwan mag mag-init, mao rang guwaa. (var. of “kun” & “o”)

Madato kag mapobre, mamatay ra man gihapon.

Ang “mi” ug “ni” ug ang “ming” ug “ning”

Laing gikakurat ug gipangitaag subay ni Magsusugilanon Ric. I. Patalinjug mao ang mahitungod sa, niya pa, bag-ong verbal prefixes nga “ming” ug “ning” nga mga pangdaghanang (plural) porma sa “mi” ug “ni”. Sama sa bag-ong “og”, kining duha ka giingong pangdaghanang iglalanggikit una nakong hibagtan sa libro ni Mlbn. Cesar P. Kilaton, Jr. (Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila, 2000; unpublished) nga labing seguro anaa pod sa iyang giugbang diksiyonaryo.

Tinuod nga wala pa kahisgoti ni matuki pag-ayo kining “ming” ug “ning”. Si Obispo Manuel Yap sa basahon niyang “Ang Dila Natong Bisaya”, 1947, ph. 109-111 wala maghisgot sa “ming” o “ning”. Ang iyang gituki mao lang ang gikalibgang “mi” ug “ni” nga niya pa, ang “mi” lain lamang dagway sa “ni”.

Si Dr. Jes B. Tirol sab nga kaping duha ka dekada nang nangutingkay para sa iyang Binisayang Diksiyonaryo, 2010, may lahi kaayong panahom sa “ni” ug “mi”. Para niya, ang “ni” maoy singular ug plural ang “mi”.

Si Dr. Wolff sa iyang diksiyonaryo miila sa “ming” apan isip baryasyon lang sa “mi”— wala moila niini nga plural sa “mi”. Apan sa mga maglilitok, atong pagahidunggan nga naa usab (dili hinuon pirme) ang “ming” ug “ning”— lamang, walay klarong sumbanan unsa gyoy iyang gamit o kapuslanan.

Ning maong datos, atong makita nga anaa gayod ang “ming” o “ning” sa atong pinulongan. Ugaling lang, wala kaayo mapiho unsa gayoy iyang kapuslanan. Bugtong si Atty. Kilaton ray mihatag niinig pihong gamit. Ug akong nakita nga may punto siya niini. Kay kon way pihong kapuslanan, nan, alang sa unsa pa nga anaa?

Kon atong aninawon, ang mga iglalanggikit nga nanagdala sa mga titik nga “ng” (duha ka letra nga nadugang sa “mi” aron mahimong “ming”) sagad nagpasabot og daghan (plural). Mga pananglitan: nanghilak, nanglangoy, manglayat, nanglutaw, mangadto, nangahinog, nangaguba, nangaitom, nangadato, ubp. Nan, ang “nanghilak”, usa ra ba ang naghimo sa aksiyon (doer)? Ang “nanglutaw” usa ra bay naglutaw? Usa ra bay gipasabot sa “nangahinog”, “nangaguba”? Bisan gani ang “nanginhas” naneguro nga ubay-ubay ang iyang makinhas, ang “nangahoy” wala magtinguha nga usa ray iyang makahoy. Mao usab ang “nanggidulog”, “nanggidama”, “nanaglaray”, “manggihubo”, ubp. Kining tanan pulos minggamit og “ng” aron pagpasabot og daghan— nga kon dili man ang butang nga gihisgotan, nagtumbok sa labaw sa usa nga tagbuhat (doer) sa aksiyon. Karon, dili kaha nga ang nadugang nga “ng” sa “ming” ug “ning” nagpasabot sab og daghan? Posible, di ba? Ug nganong dili? Nakadaot ba? Nakaguba ba?

Sa akong pagmatikod niini sulod sa katuigang nanglabay, wala pa koy nakitang timailhan nga kini makaguba. Hinuon, kon bag-o ni sa imong panan-aw, labi nag wala mo pa hisabti ang kapuslanan niini, seguradong makurat ka, sama sa pagkakurat nato kanhi sa bag-ong “og” nga abi natog hag-as lang misulpot.

Kon nganong kini angay mang iaplikar, ang akong ikasulti nga kini usa lang tingali ka pagpahiluna ug paghatag pihong gamit sa kanhi nagkasaag-saag ug daw way pulos nga wa pa hiilhing “ming” ug “ning”.—