Ang Day-as Sa Binisaya (2)

Ni TOMAS V. HERMOSISIMA

(Ning maong serye kanhi ni T.V. Hermosisima— gisugdan pagpagula sa Bisaya, Enero 28, 1959— iyang gihukngay ang lainlaing tamdanan sa karaang mga Bisayista kalabot sa Ortograpiyang Bisaya ug iyang gipasabot sa unsang hinungdan nga misangpot man sila pagpili ning Lagda sa Panitik nga gitamdan sa Bisaya hangtod karon. Sa gihapon, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay, mga espeling, ubp., aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)— ESG

(2) Ang Karaang Sinulatan

(Bisaya, Pebrero 4, 1959)

SA pagtambog sa sinipit (angkla) sa 1521 sa galyon nga gisakyan ni Magallanes, ang mga apohan sa sungay sa mga Sugboanon daan nang may kaalam sa pagsulat ug pagbasa. Dihay kaugalingon nilang mga titik kun alpabeto nga gikan sa Malayo. Maoy ilang igsusulat ang sipol ug magsulat sila sa lunhaw nga kawayan. Ang tudling gikan sa itaas paingon sa ubos. Ang mga tudling magsunod-sunod gikan sa wala ngadto sa tuo. (Kining kasayoran gikuha gikan sa sinulat ni Pari Delgado, ang “Historia General Sacroprofana”.) Usahay migamit usab sila sa panit kun dahon sa kahoy.

Dihay duha ka panig-ingnan sa mga titik kun abakadhang karaan sa Sugbo. Diyotay lamang ang kalainan sa mga titik. Kini nagpasabot sa paglinay-anay sa atong mga ginikanan. 

Mahimo ang pag-ingon nga usa niining duha ka abakadhan (alpabeto) gigamit ug naandan sa taga-habagatan ug ang ikaduha sa taga-amihanan. Ang usa ka dagway maoy gigamit sa usa ka gisulat nga bokabularyo nga wala ikapatik. Anaa ang mga titik (twa: Hulagway A).

(Hulagway A)

Ang ikaduhang dagway gihisgotan ni Pari Encina, usa ka Agustino. Sumala sa iyang sinulat “Arte Bisaya-Cebuano” ang mga titik sa Sugbo mao kini (twa: Hulagway B).

Sumala sa makita, ang mga karaang Sugboanon, sama sa ubang mga Pilipinhon, nanggamit tulo lamang ka bokal. Mao ang A, I, O. Ang tanang mga konsonante (katunog) paubanan gayod sa A sa pagbasa, sa ingon niini: Ba, Ca, Da, Ga, Ha, La, Ma, Na, NGa, Pa, Sa, Ta, Va, Ya.

Niining duha ka dagway maoy giilang hingpit ang gihisgotan ni Pari Encina. Dunay tulo ka bokal (patunog) ug napulog upat ka katunog.

(Hulagway B)

(Hulagway K)

Ang gisunod ni Pari Encina hapit motukma sa mga titik nga gigamit sa mga Bisayang Hiligaynon sa Panay. Sa sinulat niya nga “Arte de La Lengua Bisaya Hiliguaina de la Isla de Panay”, si Pari Mentrida nagpakita tulo ka patunog ug napulog upat ka katunog. Labot pa inay C, K ang gigamit niya. Ang basahon ni Pari Mentrida gisulat sa 1818. Busa dili malalis nga ang Hiligaynon maoy unang naggamit sa K sa tibuok Pilipinas.

Anaa ang mga karaang titik sa Panay (twa: Hulagway K).

Ang paagi sa pagsulat sa karaang Bisaya walay kalainan sa mga tabunon sa ubang dapit sa Pilipinas. Dihay tulbok kun kudlit gigamit aron pag-ilis sa A nga gisabak sa konsonante. Pananglitan: ang titik nga Ba kon tulbokan sa ibabaw, basahon nga Bi; kon ang tulbok ari sa ilawom, kadto basahon nga Bu. Ang mga titik nga Ba ug Ka kon walay tulbok sa ibabaw, basahon sa ingon niini: BAKA. Kon dunay tulbok sa ibabaw ang Ka, basahon nga BAKI. Kon may tulbok sa ilawom ang Ka, kadto basahon nga BAKU.

Dunay mga pulong diin ang usa ka litok nagtapos sa konsonante. Unsay paagi aron dili magsabak sa A ang pagbasa sa kataposang konsonante kun katunog? Sumala sa paagi ni Pari Lopez, laing prayle nga nakatuon sa karaang sinulatan, ang titik nga hitungdan kulitan ug balabag kun kurus sa ilawom. Pananglitan ang mga titik nga KA P YA. Ang titik nga KA tulbokan sa ilawom ug basahon sa PU. Ang YA butangan ug balabag sa ubos ug kini dili na magsabak sa bokal nga A. Busa ang tibuok mao ang KAPUY. Sumala sa karaang titik kini sulaton sa ingon niini (twa: Hulagway D).

(Hulagway D)

Anaa ang karaang sinulatan sa mga katigulangan sa mga Sugboanon. Ang abakadhan kun alpabeto adunay napulog pito ka titik kun letra. Mao usab ang abakadhan sa mga karaang Tagalog, Kapangpangan, Ilokano, Samarnon, ug hangtod ang mga Tagbanwa.

Alang sa mga karaang Bisaya kana igo na sa ilang mga kinahanglanon pagsulat. Apan ang dilang Bisaya dili sama sa tubig nga nagluoy. Mikuyog usab sa lakaw sa kauswagan. Gumikan sa pagkatipon kanato sa mga ugis kun mga taga-kasadpan, nausab upod ang atong paningog sa pagbungat sa pulong. Busa nausab ang Pilipinhong abakadhan sa dihang mao nay gigamit ang mga titik Romanhon.

Karon ang atong abakadhan mao kini:

Ang mga bokal (patunog): A, E, I, O, U.

Ang mga konsonante (katunog): Ba, Ka, Da, Ga, Ha, La, Ma, Na, NGa, Pa, Ra, Sa, Ta, Wa, Ya.

Nganong nalima inay sa tulo ang mga patunog?

Sa iyang sinulat “Philippine Ortography”, pinatik sa Hulyo, 1918, si Mahistrado Norberto Romualdez nag-ingon: “Sa akong pagpuyo sa ubang mga dapit sa Pilipinas, akong napanid-an nga ang mga tawo klaro nang molitok sa e ug o. Kini gumikan sa pagkadala nato sa panlitok sa mga taga-oksidental.” Sa maong sinulat gisugyot niya ngadto sa Academia Filipina ang paggamit sa lima ka bokal. Sukad niadto nagkausa ang mga Pilipinhong magsusulat sa lima ka bokal.

Ang C sa alpabetong Kinatsila giilisan sa Pilipinhong K. Ingon man ang V (karaang U alang sa diptonggo) gipulihan sa W, nga konsonante.

Ang karaang Bisaya, sama sa ubang mga karaang Pilipinhon, walay R. Kining titika nahidugang sa atong abakadhan gumikan sa mga Katsila. Tungod sa mga Katsila, karon aduna nay mga pulong Binisaya nga adunay R. Ang mga Katsila ugod gilisdan sa paglitok sa D. Ang mga pulong nga Da, kabukidan, kadaan, ubp. gilitok nila nga Ra, kabukiran, karaan. Sanglit ang pinulongan molambo pinaagi sa kagamitan, duna na tay mga pulong may R. Busa ang R nahimong tipik ug kabahin sa atong abakadhan.

(MAY SUMPAY PA)