Ang ‘tig’ ug ‘tag’: unsay kalainan?

Ni E.S. GODIN Bisaya Hunyo 25, 2008 ANG ‘tig’ ug ‘tag’ pipila lang sa daghang iglalanggikit (affixes) nga kanunay hisaypan paggamit. Daghan ang malipat sa tukmang gamit niini bisan gani ang ubang mga magsusulat. Unsa ba diay kining ‘tig’ ug ‘tag’ ug unsay kalainan sa paggamit niini? Ang ‘tig’ ug ‘tag’ parehong mga unanggikit (prefixes) nga may iya-iyang buot ipatunhay nga kahulogan diha sa tukma nga paggamit. Ania ang mga kalainan: Ang ‘tag’ usa ka unanggikit (prefix) nga igadugtong sa mga pulong pagpasabot og kapanag-iyahan (referring to ownership). Mga Pananglitan: tagsulat (author) tagmugna (creator) tagbalay (host/ house owner) tag-iya (owner) Ang ‘tig’ usa ka unanggikit (prefix) nga nagpasabot og tagbuhat sa naandang mga lihokon o trabaho (referring to a doer of habitual works or jobs). Mga Pananglitan: tigbugha tighatod tigsulat tiglimpiyo tigluto tigkaon tigkawos Niining puntoha, sayop ang pag-ingon: Siyay taglaba namo sa amo. Siyay tiglaba ang husto. Sayop usab ang pag-ingong "Si Marianne maoy tigluto sa ‘humba’ nga midaog sa kontes." Ang sakto: Si Marianne maoy tagluto sa ‘humba’ nga midaog sa kontes. Matikdi ang dugang kalainan: Si Omar Khalid tigsulatan og mga balak ug sugilanon. Gani, siya may tagsulat sa sugilanong "Dayaspora" nga midaog og ikaduhang ganti sa Palanca Awards. Siya usay tigsulat sa editoryal sa usa ka lokal nga mantalaan sa Sugbo. Hinuon, dili siya maoy tagsulat adtong editoryal nga migula gahapon. Sa dugang pagtuki, ang ‘tag’ gigamit usab isip laing unanggikit nga igadugtong sa mga pulong pagpasabot og balor o gidaghanon (referring to a value or quantity). Mga Pananglitan: Tagpila na ba ang kilo sa bugas karon? Tag-45 pesos na ang dili NFA. Tagbaynte singko ra ang NFA. Matikdi: Tagsa (tag-usa) kun tagurha (tagduha) ka sako ang banabana nga among mabahin sa pagpananggi. Tagkinyentos ang matag sako. Busa, lagmit makasapi mig tagsa ka libo puhon. Ang haypen gamiton lamang kon ang ‘tag’ gidugtong sa pigura sa mga numero, Arabiko man o Romano. Ug kon ang numero gisulat sa pulong (in words), ang haypen dili na gamiton. —

Ang pulong "Pagka"

Ni E.S. GODIN Bisaya Hunyo 11, 2008 MAY pipila nga nanagtuong ang 'pagka' sa Binisaya usa lang ka iglalanggikit (affix) ug busa, para nila, kini kanunay gayong idugtong o isumpay sa mga pulong langgikitan. Apan para namo sa karong nanimon ning magasing Bisaya, ang "pagka" nagbaton og birtud sa iyang duha ka gamit— ang buwag ug dugtong. Sa Tagalog kun Filipino, anaa kanang ilang 'pagiging' nga pagasulatong buwag. Pananglitan: "Tuwang-tuwa siya sa kanyang pagiging artista." "Sa kanyang pagiging abogado, marami na siyang natulungan." Sa Iningles, anaa sab ang 'being' nga sama sa 'pagiging', pagagamiton usab nga buwag. Ug sa akong tan-aw, usa ka dakong kawad-on sa Binisaya kon ilhon ta lang usa ka iglalanggikit ang 'pagka'. Dako ang mawalang birtud niini. Ingon sa mapugngan ang laing kapuslanan niini diha sa atong pakigkomunikar pinaagi sa panulat. Si kanhi Editor Nazario Bas, sa iyang kolum "Panahom", misulat sa iyang ulohan sa ingon niini: Ang pagkatawo ug pagka tawo ni Kristo. Sa mao niyang ulohan, tataw kaayo ang duha ka paagi sa pagsulat sa 'pagka'-- ang buwag ug dugtong. Ang gipasabot niya sa "pagkatawo" (ang 'pagka' nga gidugtong) mao ang "pagkahimugso" kun "birth", samtang ang "pagka tawo" (ang 'pagka' nga gibuwag) nagpasabot sa 'being' kun pagka Siya ni Kristo. Matikdi ang kalainan niining pipila ka pananglitan: Usa ka kawad-on ang pagka wala namoy kabaw. Labihang nakahilak ni Nanay sa pagkawala sa among kabaw. Matinud-anon siya sa iyang pagka mayor. Pagkamayor niya niadtong 2001, nahimo siyang kawatan. Gibarogan gayod niya ang iyang pagka lider. Nakahilak siya sa kalipay sa pagdaog niya sa pagka Ms. Philippines. Pagka-Ms. Philippines niya sa 1980, nangabot ang daghang kahigayonan. Ang kalainan niining "pagka" nga buwag (adverbial particle?) ug "pagka" nga pangunanggikit (prefix) masuta pinaagi sa pagnanaw o pagtuon sa mga sinulat nga nangapatik sa magasing Bisaya.—

Mga pulong minubo o linaktod

Ni E.S. GODIN Bisaya Mayo 28, 2008 KITANG katawhan mahiligon kaayong mopamubo (shorten) o mopalaktod sa litok sa mga pulong pahiuyon sa estilo ug uso o kaha pagpasayon sa paglitok nga dili bikil sa dila. Bisan sa ubang pinulongan anaa usab kining pagmubo, pananglit sa "because" nga gihimo na lang "coz", ubp. Sa Binisaya, may duha ngadto sa tulo ka pulong nga gimubo o gilangkob aron paglaktod sa litok. Kini pagasulaton nga sumpay o usa na lang ka pulong (one word) sanglit lisod man hisabtan kon ibulag ang letra o silabang gilaktod paglitok. Pananglit, ang pulong "ayaw", hisabtan pa ba kon sulaton na lang "ay"? Ania ang pipila nga akong nahagpat: akoy (ako ing)— Akoy nagkaon sa saling bahaw dihas lamesa ana (niana /ingon niana)— Sama ana ron, unsaon pa nimo pag-adto nga gauwan man! Aw, sige, ana na lang. ani (niani)— Unsaon ta man ani nga ngitngit man! awa (tan-awa)— Awa na nuon na ron. aybya (ayaw baya)— Aybya mo pangutot, ha! aybyag (ayaw baya og)— Aybyag lakaw kon di pa ko maabot. aygyod (ayaw gayod)— Aygyod paglakaw. aygyog (ayaw gayod og)— Aygyog kaon ana. ayko (ayaw ko)—Ayko ilara, Syo! aykog (ayaw ko og)— Aykog samoka, Ga, ha! aylag (ayaw lang og)— Aylag adto, Dong. aylang (ayaw lang)— Aylang paglakaw. aymig (ayaw kami og)— Aymig pakan-a anang pan-os. aymog (ayaw kamo og)— Aymog lakaw kon way pamahaw. ayna (ayaw na)— Ayna lang to bayri. aynag (ayaw na og)— Aynag usab, ha! ayni (ayaw kini)— Ayni palabya, Pre, kay tagsa ra ni mahitabo. aynig (ayaw kini og)— Aynig abseni, Pre. ayno (ayaw kuno)— Ayno pag-adtog gabii. aynog (ayaw kuno og)— Aynog kaon kon di siya maabot. ayra (ayaw ra)— Ayra god paglangas dinha. ayrag (ayaw ra og)— Ayrag pabadlong, god! dik-a (dili ka)— Dik-a patuo!dik-o (dili ko)— Dik-o moadto, uy! dim-an (dili man)— Dim-an sad sila mangadto. dim-i (dili mi / dili kami)— Dim-i kaadto kon dik-a moadto. din-a (dili na)— Aw, din-a lang. ingana (ingon niana)— Ingana man gyod nag mahubog bataa. inganaon (ingon anaon)— Inganaon pagluto og humba. ingani (ingon niani)— Ingani man pirme ilang sud-an. ingato/inato (ingon niadto)— Ingato baya ilang balay. ingini (ingon niini)— Di ingini ilang kahimtang, uy! ini (niini)— Sama ini kadako ilang balay. kato (kadto)— Kato diayng ila ni Undo, ingani man pod. katong (kadto nga)— Katong buanga to nga gadako lang mata. marika (umari ka)— Marika ka ra, Inday. mayna (maayo na)— Mayna kaayo ni ipares sa bahaw. maynana (maayo niana)— Maynana idespatsar na lang. maynani (maayo niani)— Maynani ibaligya gyod. maypa (maayo pa)— Maypa tuod. saman (unsa man)— Saman, sugot mo? samay (unsa man ing)— Samay dugayan god! siyay (siya ing)— Siyay nagkawat sa akong bawon. wam-an (wala man o wala na man)— Wam-an kahay problema? wam-ay (wala man ing)— Aw, wam-ay misupak. wan-a (wala na)— Wan-a man kaha, larga na. wan-ay (wala na ing)— Wan-ay lain? uska (usa ka)— Nalimtan nuon namo ang uska sakong bugas. silas (sila si) Nangadto silas Tomas ug Paeng sa Sugbo. Kining mga pulonga magamit kaayo labi na diha sa karakterisasyon o pagpakita og kaakto sa hitabo. Pipila lamang kini ug lagmit may daghan pa kon libwason gayod pagsiksik. Angay Timan-an: Kiniy usa sa mga hinungdan nga dili gayod angay butangan og apostrope ang mga pulong gitapo o gihugpong (contract) o giwagtang (omit) pagtimaan sa mga letrang nawala o nadugang sama sa gisagop nga estandard sa ubang pinulongan. Labihang daghana niini diha sa Binisaya ug busa ang paggamit sa apostrope, gawas nga makahatag nag kalaw-ay sa panan-aw, lagmit pa nga makamugna lang nuog inkonsistensi.