Ang Bisaya ug ang Binisaya

Ni E.S. GODIN Bisaya, Oktubre 8, 2008 Si Komisyoner Nolasco sa KWF, dihang gipangutana kon unsa para niya ang atong language, nationality, ug ang atong country siya miingon, "I always start by saying that it depends on the language you’re using. In English, our language is "Filipino", our nationality is "Filipino" and our country is the "Philippines." In the national language called Filipino, our language is called "Filipino", our nationality is "Pilipino" and our country is "Pilipinas." I won’t advise using "Filipinas" for our country, and "Filipino" for our nationality because they are contrary to official usage." Kini mao usab sa atoa. Ug kinahanglang di ta malipat pagnanaw sa sensibilidad natong mga Bisaya tali sa sensibilidad sa ubang kaliwat. Sa English nga panghunahuna, pananglit, mahimo na nga ang "Bisaya" nagpasabot og lengguwahe sama sa "Don’t speak Bisaya,"; ug "‘Wag kang magsalita ng Bisaya," sa Tagalog. Apan sa lumad nga panabot, ang pulong "Bisaya" di gyod mahimong sabtong pinulongan. "Binisaya" gyod, Binisayang Sinugboanon, Binisayang Binol-anon, Binisayang Sinurigaw/non, to be specific. Ug kay ang "Binisaya" mao may silbi general term sa nagkalainlaing dialect sa Kabisay-an (ug Mindanao), mao nga angay kining kanunayng mag-una, dili maayong balihon sama sa "Binol-anong Binisaya", "Sinugboanong Binisaya", "Winaray o Waray-waray nga Binisaya"; ngil-ad paminawon kon dili man gani maisip nga sayop. Depinisyon Bisaya – pungan (noun) – usa ka tawo kun linalang nga lumad sa Kabisay-an; katawhan sa Isla sa Kabisay-an; o natawo ug nanimuyo sa bisan diing dapit sa nasod o kalibotan kansang ginikanan kaliwat og Bisaya kun taga Kabisay-an og kagikan. Binisaya – 1. pungan (noun) – lengguwahe o pinulongan sa katawhan sa Kabisay-an; 2. pungway (adjective) – iya sa o kalabot sa mga Bisaya, sama sa lihok, kinaiya, proseso o pamaagi, ubp. Sayop nga Paggamit Tungod kay wala itudlo ang atong pinulongan lakip na ang sensibilidad niini sa atong kabataan diha sa mga tulunghaan, ang atong pinulongang Binisaya kusog nga nagakausab, ug daghan ang dili na tukma ang pagkagamit. Kini tungod kay mao may anaa sa ilang panghunahuna ang sensibilidad sa langyawng mga pinulongan nga maoy ilang nakat-onan sa eskuylahan. Pananglitan, daghan ang moingog "musikang Binisaya". Apan usa kini ka dakong sayop sama nga sayop kaayo ang pag-ingog "baboyng Binisaya" o "manok Binisaya". Duna ba goy "musikang Binisaya" o mabinisaya ba god ang musika? Di ba ang musika usa man ka unibersal nga lalang? Ang sakto, "musikang Bisaya"— nagpasabot nga musikang iya sa mga Bisaya. Hinuon, mahimo tang moingon "kantang Binisaya", nagpasabot sa Binisayang liriko sa awit. Mahimo sab tang moingon, "utan Bisaya"— nagpasabot nga utan nga iya sa mga Bisaya; "utan Binisaya"—nagpasabot nga utan nga gihikay o giandam sa proseso kun pamaaging iya sa Bisaya. Mahimo sab ang "literaturang Bisaya"— meaning "Visayan literature"; puyde pod "literaturang Binisaya"— a literature written in Visayan. Di ba dako kaayog kalainan kining duha? Ug busa, di gyod mahimong baylo-bayloon o patakaan lang sa paggamit.—

Reaksiyon sa "Kagat"

Ni E.S. Godin NING gulaa maoy atong saw-an ug tubayan ang usa ka reaksiyon nga midangat sa among buhatan— usa ka reaksiyon nga sa akong tan-aw, nanginahanglan sa among hiniusang panahom ug baroganan isip mga editor ning magasin. Ania ang mensahe ni Magsusulat Satur P. Apoyon nga iyang gipadala pinaagi sa e-mail: Sa gula sa Bisaya Agosto 13, 2008, ang pulong KAGAT kabahin sa katibuk-an sa ulohan sa sugilanon ni Raul Acas - "Usa Ka Napungag Nga Kagat Sa Alimango". Kon mouyon tang tanan nga ang gituki nga pulong hulam sa Tinagalog, dan, nahisupak ang maong pagsagop sa atong panlimbasog nga palamboon pa ang daw gianemik nga Binisayang Sinugboanon. Nganong di man PINAAKAN ang gigamit sa awtor (o kaha sa mga editor)? Hinuon, sa bata pa ako, nadunggan ko na sa mga tiguwang nga maghisgot og "halas kamandag" ug "iring kumagat". Kon adunay unod kining akong panud-ong batok sa pulong KAGAT, palihog inatan tag panahon sa paglinaw ang kalubog sa isyu.— SPA Among Panud-ong Kon pulong Tinagalog ba gyod ang "kagat", butang nga malisod pang masubay. Ang tataw mao nga nag-eksist usab kining pulonga sa ubang pinulongan (sa Hiligaynon pananglit) ug bisan sa ubang diyalekto sa Binisaya sama sa Binisaya sa Isla sa Bantayan. Apan buot kong tin-awon pag-usab nga ning atong paninguha pagpatunhay sa pinulongan ug sa estandardisasyon sa Binisaya, wala intawon ta magdili sa pagpanghulam, kay kon nanghulam man gani ta sa Iningles, nganong dili man sa lengguwaheng igsoon ra sa atong Binisaya? Ang gipahinumdom ko lang kanunay nga angay natong bantayan ug likayan mao ang paggamit sa grammatically organic words— mga pulong nga nanagdulag hinungdanong papel sa estruktura sa pinulongan sama sa mga langgikit, preposisyon, panugtong, panumbok ubp. Ug ang pulong "kagat", sumala sa gipasabot sa sugilanon, usa lang ka ordinaryong noun. (Pasayloa ang pag-ingon nga labihang sayopa na nuon kon giilisan pag "pinaakan", segun sa gisugyot ni SPA, ang maong pulong sanglit dili ‘pinaakan’ ang gipasabot sa ‘napungag’ kondili ang "paak" o "sipit" kun "kagat" sa alimango.) Dili daotan ang pagpanghulam o pagsagop og mga pulong, kay kini kabahin sa paglambo, basta nga ang pulong gihulam dili kabahin sa organikong elemento sa estruktura sa pinulongan. Aniay pananglitan: Gusto kong mokain og saging suwaan ng asin. Si Helen ay labihang guwapaha na babaye. Ning maong eksampol, bisan ang langgikit nga ‘IN’ lang sa ‘MOKAIN’ (imbes MOKAON) ug ang partikulong Tinagalog nga ‘NG’ (inay OG) ang atong gigamit— samang pagkaagiha sa ikaduhang eksampol nga Tinagalog nga ‘AY’ ug ‘NA’ (imbes ‘NGA’)— apan klaro kaayo nga mas milutaw nga Tinagalog na ang maong pagkahan-ay. Kini maoy peligro sanglit kon kiniy magpasulabi, mogawas man nga Binisaya pa tuod ang mga pulong apan Tinagalog na nga han-ay. Ug kini maoy nanghitabo karon sa atong katilingban agig resulta sa Filipinisasyon diin gilakip nila sa bokabularyong Filipino ang mga pulong Binisaya ug ubang lengguwahe sa Pilipinas apan ubos sa estrukturang Tinagalog. Nan, may matawag pa kaha tang atoa kon kining programaha makabaton og hingpit nga katumanan?—

Ang Esensiya sa Haypen Diha sa mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

Ni E. S. GODIN Bisaya, Sept. 17, 2008 DAGHAN pa baya kanato wala makatino unsa gayoy esensiya niining giyon o haypen diha sa pagsulat sa atong pinulongang Binisaya. Hinungdan gani nga daghan sab kaayo dili makatumong unsa ug kanus-a kini gamiton. Sa "Lagda sa Espeling" nga gitamdan ning Bisaya, mabasa nato kining mosunod: 6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay (rootwords) nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon susama sa, ug sa kakulang ug diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen. Mga Pananglitan: lukso-lukso pula-pula tigom-tigom dakop-dakop 6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (rootword) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong. Mga Pananglitan: taudtaod hunahuna hugunhugon bukubuko habuhabo kutukuto bagulbagol (skull) tuwaytuway dihadiha duhaduha dipudipo Base niining maong tamdanan, masuta nato nga ang giyon o haypen maoy nagdeterminar kon gamotpulong (rootword) bang gisubli lamang paglitok ang usa ka pulong binalik-balik o mismo ang maong binalik-balik nga pulong mao gayod ang pulong. Sa laing pagpatataw, ang haypen maoy nagtug-an nga ang maong pulong binalik-balik usa diay ka rootword nga gisubli lamang paglitok. Gawas niini, ang haypen ning maong matang sa mga pulong mao usay nag-justify sa titik "o" nga anaa na sa tunga nga silaba sanglit ang lagda sa paggamit sa "U" ug "O" nag-ingon man: "Ang "U" anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay samtang ang "O" anha lamang gamita sa kataposang silaba, gawas sa mga pulong langyaw nga giadap nato sa Binisaya diin ipabilin ra ang vowel kon unsa may espeling sa maong pulong gihulaman. Kining maong duha ka importanteng rason maoy dakong hinungdan nganong angay gayong gamiton ang haypen sa tukmang paggamit diha sa mga pulong binalik-balik paglitok. Kay sa higayon nga dili kini magkadimao pagkahimutang, nan, wala ka lang makalapas sa tukmang paggamit sa haypen apan nakayatak ka usab sa lagda sa hustong paggamit sa "U" ug "O". Alang sa dugang katin-awan, mas maayong basahon ang kinatibuk-ang "Lagda sa Espeling" nga na-online sa http://bismag.pbwiki.com. —