PAGTUKIB SA ININGLES UG BINISAYÂNG SINUGBOANON

Ni JES B. TIROL, Ph.D.

Bisaya, Mayo 17 & 24, 2017

DILAANON UG BATADILA NGA KALAHIAN TALI SA ININGLES UG BINISAYÂNG SINUGBOANON NGA MGA PINULONGAN

Pasiuna

ANG Iningles ug Binisáyàng Sinugboanon duha ka managláhì nga mga pinulongán. Malinubay-lubayon nga pinulongan ang Iningles samtang ang Binisayâ usa ka madinugtong-dugtongón nga pinulongan. Managláhì ang ilang mga latid sa batadílà.

Ang mga tawo karon nga adunay kabangkaágan nahibalo lamang sa batadílà sa Iningles. Sagad aduna siláy sayóp nga pagtuo nga ang batadilà sa Iningles magámit sa Binisayâ.

Sa pagkatinúod, ang Binisáyàng Sinugboanon adunay lahî nga mga latid. Sa unsang paagi sila managláhì? Mao kini ang tumóng ning sinulat.

BAGAY SA PINULONGAN

Matod pa ni August Schleicher (1821-68), ang nagkalainláing pinulongan sa kalibotan mapínig sa tulo ka bágay (type) nga mao ang: a) Matinagsa-tagsahón (Isolating), b) Malinubay-lubáyon (Inflectional), ug k) Madinugtong-dugtongón (Agglutinative). Hinunóa, walay bugtong pinulongán nga lunsay ang bágay. Kanunay gayód nga mag-apíl og diyotay nga kinaíya sa ubang bágay nga pinulongan.

NGALAN SA ATONG PINULONGAN

Ang atong pinulongan ginatawág kanunay og "Cebuano Bisáyà". Kining maong ngalan dilì kaáyo haóm. Ang matarong nga ngalan mao ang "Binisáyàng Sinugboanon".

Ang pulong "Cebu", Kinatsilâ nga paghúbad sa pulong "Sugbo". Kinuhà kini sa karaan nga ngalan sa karon gitawág og Dakbayán sa Cebu. Sa atò pa, kon moingon kita og "Cebuano Language" nagpasabót kanâ sa pinulongan sa Dakbayán sa Cebu. Ang pinulongan sa Dakbayán sa Cebu dilì mao ang sumbanan sa Binisayâ. Ang sumbanan nga Binisayâ mao ang pinulongan sa mga lungsod sa Carcar ug Barili, Sugbo.

Búsà, labing maáyo nga pagatáwgon ang atong pinulongan og "Binisáyàng Sinugboanon" ubos sa mosunod nga mga katarongan:

a) Ang pulong "Sugbo" mao ang timindog (original) nga pulong. Magaapíl usab kini sa mga Siyalo Sugboanon.

b) Ang pulong "Sugbo" nagkahulogán og pag-úbog sa tubig. Nasayod kita nga ang pag-úbog mahitabô usab sa laing mga dapít.

k) Ang pulong "Sugbo" nagkahulogán usab og pagsúdlot sa tubig paingón sa unáhan, sama ra nga ang "úlbo" mao ang pagsúdlot paingón sa itáas. Kini usab mahitabô sa nagkalainlain nga dapít.

Búsà labing maáyo nga tawgon ang atong pinulongan og "Binisáyàng Sinugboánon" tungod kay magalangkob kini sa ubang dapít nga moangkon nga nagasulti usab sila sa maong pinulongan sama sa Bohol, Siquijor, Negros, Leyte, Davao, ug ubang dapít sa Mindanao, ug ngani sa Luzon. Ngánì ang lungsod sa Garcia-Hernandez, Bohol gitawág kaniadto og Sinugbóan o Sugbo.

SUMBANAN NGA BINISAYA

Ang tulo ka dagkong matang sa Binisayâ mao ang Hiligaynon, Waray-waray ug Binisáyàng Sinugboanon. Kining tulo ka pinulongan aduna nay kalainan sa ilang batadilà (grammar).

Aduna nay panagláhì ang Binisayâ nga atong gigamit karon. Hinuon, kining maong kalainan mahimo pang buhatan og sumbanan tungod kay ang mga dapít sama sa Cebu, Bohol, Negros, Siquijor, Leyte, Surigao, Misamis, Lanao del Norte, Zamboanga ug ubang dapít sa Mindanao, nagatamód pa gihapon sa sumbanan nga Binisáyàng Sinugboanon.

Niadtong pagsugod og puyô sa mga Katsilà sa pulò sa Sugbo, sa paghinapós sa ika-16 nga siglò, ilang gisuholan ang mga Siyalo Sugboanon aron mahimo nilang mga alagad. Ang mga Siyalo Sugboanon nagapuyò kanhi sa ginatawág karon og Carcar (kanhi Cabcab) ug Barili, Sugbo.

Ang ulusahon nga kinaiya sa pinulongan sa Siyalo Sugboanon mao ang paggamit kanunay sa titik "L". Moingon sila og "walâ = none" ináy sa "wä", "baláy = house" ináy sa "ba’y". Ang pagbalik-balik sa mga litpong sagad kaayo sa Siyalo Sugboanon.

Ang mga Katsílà nakakát-on ug nakasulat ginamit ang Binisayâ sa ilang mga alagad. Tungod kay ang mga Katsílà nakasulát ug nakatudlò na man sa Siyalo Sugboanon, walâ nay katarongan nga atò pang usbon ang dugay nang nahilunâ. Hinunóa, atò na nga ílhon nga sumbanan sa Binisáyàng Sinugboanon ang pinulongan sa Carcar ug Barili, Sugbo.

KALAHIAN

Ang matag pinulongan adunay pagkamáy-ong ug mga kalahían. Ang labíng dakô nga kalahían talì sa Iningles ug Binisáyàng Sinugboanon mao ang mga pulong nga gigamit ug ang ílang mga kahulogán. Kining maóng kasayoran atò na nga gidáwat ug motutok na lang kita giúnsa pagsúbay ang mga pulong dinhâ sa Iningles ug Binisáyàng Sinugboanon.

Ang tukìsúli (research) sa Kinatumhaan Sa Bohol nagpakítà nga magdalá og kalibog ang pagságol sa Iningles ug Binisaya dihà sa kapahayág. Ang sugyot mao, nga kon magsulti ka sa Iningles, gamita ang tánol (formal) nga latid sa Iningles. Kon magsulti ka sa Binisayà, gamita ang tanol nga latid sa Binisayâ.

PAGTANDI SA ININGLES UG BINISAYA

Ang Iningles ug Binisayâ adunay pagkamáy-ong ug mga kalahían. Ang pagkamáy-ong dilì kaayo angay kabalák-an. Ang angáy nátò nga atimanón mao ang kalahían tungod kay walâ kaayo kini hibaloi ug hisabti.

Ang tukisúli (research) sa tagsulat nagapadayág niining mosunód nga kalahían:

1. Kalahían sa Taghunádman (Psychology)

2. Kalahían sa Pagpínig sa Pinulongan

3. Kalahían sa Hanáysay

4. Kalahían sa Panglúdpong

5. Kalahían sa Hulót sa Pulong

6. Kalahían sa Panahón

7. Kalahían sa Líhok

8. Kalahían sa Pagkamadaníhon

KALAHIAN SA TAGHUNADMAN

Si Haniti (Dr.) Cecilio Lopez nga maóy giilá nga "Amahán sa Batadílà nga Pilipínhon" nag-ingon kánhi, "Angay nga itanom sa hunàhúnà nga ang batadílà (grammar) sa nasodnong pinulongán, o bisan unsang pinulongan sa Pilipinas, aron mamatárong pagpadayág, kinahanglan nga ipasabót sa pamaági nga iya lang gayód sa pinulongán. Dilì silá ipanúndog sa batadílà sa Kinatsilâ o Iningles. Sa maóng pagkaági, kinahánglan nga atò nga pangitáon ang taghunádman (psychology) sa pinulongan ug dihâ pagatukóron ang mga látid."

Sa Iningles, ang kapahayág (sentence) gisugisáyod nga usa ka pulong o hugpong sa mga pulong nga magapadayág sa hingpit nga hunàhúnà.

Sa Binisayâ, ang kapahayág gisugisáyod nga usa ka pulong o hugpong sa mga pulong nga magapadayág sa túyò o mítnà (idea) sa nagsulti o nagsulat.

Ang taghunádman sa sugisáyod (definition) sa Iningles nga kapahayág nagaingón nga ang ipasabot anhà ra gayod makítà sa kapahayág ug walâ nay lain pang dapít.

Ang sugisáyod sa Binisayâ nagaingón nga ang ipasabót anhà pangitáa sa túyò o mítnà sa nagsúlti ug dilì lang sa mga pulong nga gigámit sa kapahayag. Ang gipadayág sa nawóng, lihok sa lawas, tunóg ug kapaspasón sa pulong makapadayág usab sa ipasabót.

Sa pagkamatúod, kon ang paghinábì anaa na sa matarong nga kahimtang, ug ang mítnà sa nagsulti nahibaloán na, adunay purohan nga magapadayon ang panagsulti bisan og walay matarong nga pulong nga gigamit.

Pananglitan, ang usa ka Bisayâ moingón, "Kuán, kuháa kadtong kuán kay atong kuanón. = Whatcha-macallit, get the whatchamacallit so that it can be whatchamacallit.”

Sa Iningles nga kahimtang walâ ikay masabót, apan sa Binisayâ, ang naminaw mahimo nga motubag, "Hain man nimo ikuan ang kuan aron akong makuan. = Where did you whatchamacallit the whatchamacallit so that I can whatchamacallit.” Bisan kinsa nga duhá ka Bisayâ magkasinábot sa maong matang sa panaghinábì.

Kon ang usá ka Bisayâ pangutan-on, ang iyang tubág nga gamiton mao gayód ang timáng (comment) nga pulong sa pangutána kon úyon ang iyang tubág. Kon mobalíbad siya, iyang gamiton ang pulong "dílì = no" o "walâ = none". Ang taghunadman mao ang pagpadayág nga nakasabot siya sa pangutána.

Pananglit, ang usa ka Bisayâ pangutan-on, "Mokaon ba ka og tiíl sa manók? = Will you eat the legs of a chicken?" Kon mobalíbad, ang gamiton nga pulong mao ang "dílì = no". Kon moúyon, ang gamiton mao ang timang nga pulong "mokáon = will eat". Kon gamiton nga tubag ang pulong "O" o "Oo = yes", hayan nga dilì siya masabtan. Ang pulong "O" nagkahulogan usab og "ulo = head", samtang ang "Oo" mahimong masabót nga uló gayod sa manók ang iyang buót ug dilì tiíl kay iya man nganì nga gibalik-balik pagsúlti.

Kon adunay pakigpulong nga buháton, ang magsusúlti magkinahanglan og sagipó (redundancy) ug pag-usab-úsab sa pagsulti sa mao gihapon nga ipasabót. Ang tumóng mao nga mahibaloán ang mítnà (idea) sa nagsúlti. Ang magsúlti mahimong moingón, "Si Maria usa ka makabibíhag, maányag, ug matahom nga babáye. = Maria is a captivating, beautiful, and alluring woman". Sa Iningles gipahimangnóan ka nga dilì mogamit sa mga sagipó (redundancy) nga pulong. Sa Binisayâ giáwhag ka nga mogámit sa sagipó nga pulong aron matínò kon unsa ang imong mítnà nga ipasabót.

Kon mangutana ka sa Iningles, atong gipaábot nga ang tubag mahiuyon sa katuyoan sa nangutana.

Sa Binisayà, ang tubág magaagád sa mítnà sa nagtubág ug dilì sa nangutana.

Iningles nga pangutana: “Where are you going?” Tubag: “I will go to the comfort room.” Ang “Where (Asa)” nagtumbok sa dapít ug gitubag kini. Unsa ang imong buhaton didto, dili na kinahanglan ipangutana.

Binisayâ nga pangutana: “Asa man ka padúlong?” Tubag: “Mangíhì ko (I will urinate).” Ang “Asa” walâ tubagá. Ang gitubág mao ang tuyò sa nagtubag nga mangíhì siyá. Asa ka mangíhì, dili na kinahanglan ipangutana.

Ang sagad nga patad sa Iningles nga pangutana magagikán sa kinutólan ngadto sa linangkob. Sagad magasugod sa “Unsa, unsaon, kanus-a, ubp.” Ang “Ngano” giisip nga pang-ulahi o dili na ba hinuon ipangutana.

Ang patad sa Binisayà sagad magauná sa “Ngano”, ug sundan sa “Unsa”, ubp. Nagagikan sa linangkob ngadto sa kinutólan.

Kinahanglan nga ang mga magtutúdlò andam gayód sa pangutana nga “Ngano” tungod kay sagad sa mga lumponíd sa ubós nga tulunghaán walâ magtukî sa “Ngano”.

KALAHIAN SA PAGPINIG SA PINULONGAN

Sa matinagsa-tagsahón (isolating) nga pinulongan, ang matag lítpong (syllable) aduna nay kahulogán. Aron mapadayág ang bag-ong taghunâ (concept), ang mga lítpong pagatipon-tiponón ginamit ang linaín (special) nga látid. Ang mga pananglitan niining maong bágay sa pinulongan mao ang Ininsek, Sayam (Thai), ug Bitnam (Vietnam).

Ang malinubay-lubáyon nga pinulongán mosalimuad (inflect or modify) sa punglíhok (verb) pinaági sa paglúbay (conjugation) ug ang pungan (noun) o pulingalan (pronoun) pagausab-usabon pinaagi sa pagdúhog (declension). Ang pananglitan niini nga bagay sa mga pinulongan mao ang Iningles, Kinatsilâ, Latín, Griyego, ug Sanskrit.

Ang madinugtong-dugtongón (agglutinative) nga pinulongán adunay sukaranan nga pulong (baseword). Mga pulong kini nga aduna nay ipasabót. Aron pagbuhat sa bag-ong pulong, adunay bahin sa usa ka pulong nga idugtong sa bahin sa lain nga pulong. Ang lain nga pamaági mao ang pagkabít sa mga langgíkit (affixes) ngánhà sa sukaránan nga púlong (baseword). [Pahimángnò: Dilì sila gamótpulong (rootword) kondílì sukaránan nga púlong. Ang gamótpúlong mao ang binúgtong nga pulong nga aduna nay ipasabót. Ang sukaránan nga pulong nagasákop sa gamótpulong ug mga pulong nga dinugtóngan na nga aduna nay ilang kaugalíngon nga kahulogán.]

Ang pananglitan sa madinugtong-dugtongón nga mga pinulongán mao ang Binisayâng Sinugboanon, Tagalog, Turki, ug Baski sa Espánya.

Sa Binisayâ, ang pulong "dakbayán (city)", maoy sangpotánan sa pagdugtong sa mga pulong "dakô nga báyan (big village). Pinaági sa sugisáyod (definition) atong gidakóp ang mítnà pinaági sa paggámit sa DAK gikan sa "dakô (big)" ug atong gidúgtong sa pulong "bayan (village)" ug nahímo nang "dakbayán".

Ang labing mahinungdánon nga pamaági sa Binisáyàng Sinugboanon aron paghimo sa bag-ong mítnà mao ang pagdikít sa mga langgíkit sama sa "mo..", "nag..", "..an", ug uban pa. Ang pagkasanáy (versatility) sa Binisayâ atong mahágdaw sa kasayóran nga adunay kapín sa upat ka libo (4,220) nga iyang mga langgíkit.

Ang Iningles, tungod kay nahisakóp man sa pinulongan nga malinubay-lubáyon, lahi gayod siya sa Binisayâ nga madinugtong-dugtongón.

KALAHIAN SA HANAYSAY

Ang hanaysay (syntax) gisugisáyod (defined) nga sangá sa pagtuón sa pinulongan nga nag-atimán sa mga patád (pattern) sa hán-ay sa mga pulong. Kining maong patád o hán-ay mao ang magpadayág sa buót ipasabót nga kahulogan sa gisulti.

Tungod sa atong gisulti sa itáas, atong maingon nga ang Iningles maoy pinulongan nga maiyáhon (hypostatic) ug ang Binisáyàng Sinugboanon maoy pinulongan nga mamitnáon (ideogramic).

Ang maiyáhon nagpasabót og pagkaanáa sa ulusáhon o walay sama (distinct) nga kahímtang. Ang gipasabót mao nga sa Iningles, ang gisulti sa kapahayág (sentence) mao gayód ang gipasabót.

Ang tawo nga nabánsay sa Iningles, moingon nga mao gayod kanâ ang buhat sa kapahayág ug tinuod sab kuno kiní sa Binisayâ. Hinunóa, ang Binisáyàng Sinugboanon lahî og pamaági.

Ang batakán nga patad sa Iningles mao ang SUGPAY + PANAYAG + UGBAY.

Ang batakán nga patad sa Binisáyàng Sinugboanon mao ang TIMANG (Comment) + TUMONG (Topic) + TUTOK (Focus).

Hinuon, ang Binisayâ hilabihan kasumbalíhon nga makahimo pag-usáb sa patad nga dili makausáb sa ipasabót.

Dumdomon natò ang kapahayág, "Tambok si Pedro o Si Pedro tambok (Pedro is fat)". Sa Iningles, ang kahulogan nga gipadayág sa patad nga han-ay (hanaysay) makít-an lang sulód sa kapahayág ug walâ nay láing dapít. Kinsa ang támbok? Ang kapahayág nag-ingón nga si Pedro.

Ang Binisáyàng Sinugboánon usa ka mamitnáon nga pinulongán. Ang mamitnáon nagkahulogan nga kinúhà gikan sa mítnà (idea). Ang atong hunàhunáon mao nga ang gipadayág usa ka mítnà (idea) o panahóm (opinion) sa nagsulti o nagsulat. Ang kahulogan anhà pangitáa sa mítnà o panahom sa nagsulti. Kinsa ang tambok? Ang panahóm sa nagsulti mao nga si Pedro ang tambok. Mahimong tinúod, mahimo pod nga dílì.

Apan sa Iningles, pagasábton na kini nga pagpadayág sa kasayóran (fact) nga mao gayod ug walâ nay lain. Ang tambok mao si Pedro, ug walâ nay laing kasayóran.

Sa Iningles, ang kahulogán anhà pangitáa sa gipadayág mismo (itself). Mao nga atong gitawag ang Iningles nga maiyáhon (hypostatic). Sa Binisáyàng Sinugboanon, ang kahulogán anhà pangitáa sa mítnà o túyò sa nagsulti mao nga atong gitawag nga mamitnáon (ideogramic).

Katangdían (Analogy): Aron sa dugang nga pagpasabót, atong gamiton nga katangdian ang mga matang sa pagpintal.

Ang maiyáhon nga pinulongang Iningles sama sa malutáhon nga pagpintal (impressionist painting). Ang malutahon (impressionist) nga mamimíntal mopintal dinhà sa lona (canvas) sa tanang pitsipitsi (details) nga iyang makítà. Ang matumat (message) o mítnà sa mamimíntal anaa sa lona. Kon motán-aw ka sa gipintal, mahimo nga imong kalimtan ang nagpintal. Aron pagsabót sa matumat (message) ang imong gikinahánglan mao ra ang pagtán-aw sa gipintal dinhà sa lona ug makahibalo ka na sa mítnà o matumat sa mamimíntal.

Ang mamitnáon nga Binisáyàng Sinugboanon, sama sa alapaápon nga pagpintal (abstract painting). Kon motan-aw ka sa alapaápon nga pinintal, ang una nimong lipákà (reaction) mao ang pagpangutána, "Unsa kahâ ang ipasabót niini sa mamimíntal?" Dilì nimo mahimulág ang mamimíntal sa iyang alapaápon nga pinintal. Kinahánglan imong pangitáon ang mítnà o túyò sa mamimíntal aron imong masábtan ang matúmat (message) sa gipíntal.

Sa malutáhon nga pagpintal (impressionist painting) ang tanang matumat ug ipasabot anaa na sa gipintal. Sama sa pinulongan nga Iningles, ang tanang ipasabot anhà ra pangitáa sa gipadayág sa kapahayág (sentence). Mahimo nga kalimtan na nimo ang nagsulti apan masabtan gihapon nimo ang gipasabot pinaagi sa pagtukib (analyze) sa gisulti.

Ang alapaápon nga pagpintal (abstract painting) mao lang ang pamaagi sa mamimintal alang sa pagpadayág sa iyang matumat. Ang tinuod nga kahulogán anhà makítà sa mítnà o túyò sa mamimintal ug dilì sa iyang gipintal. Sa samang pagkaági, sa Binisáyàng Sinugboanon, ang mga pulong nga gisulti o gisulat atò nga lantáwon nga agianan lamang sa mítnà o ipasabot sa nagsulti o nagsulat. Ang tinuod nga matumat anhà pangitáa sa utok o hunàhúnà sa nagsulti o nagsulat.

KALAHIAN SA PANGLUDPONG

Ang panglúdpong (morphology) nagkahulogán sa paghán-ay ug katalían (interrelationship) sa mga lúdpong (morphemes) sa pulong. Ang pulong usab mao ang hulagway sa mga gipanglitók nga aduna nay kahulogán. Ang Iningles ug ang Bisáyàng Sinugboanon adunay managláhì nga pamaagi sa pagbuhat og pulong. Ang Iningles nagagámit sa sítpong (phoneme) samtang ang Bisáyàng Sinugboanon nagagamit sa lítpong (syllable).

Ang sitpong mao ang kinagamayán nga lusók (unit) sa paningog nga may kasahían aron mailá ang mga gipanglitók.

Sa Iningles, ang tingog sa "s" ug "t" pagalahógon (combine) aron mahimo ang "st" nga paningog sa pulong "stop". Usahay ang Binisáyàng Sinugboanon mogamit sa sitpong apan kasagáran ang sitpong pagalaktawán aron mahimo ang lítpong (syllable).

Ang tingogán (vowel) [t], ang katingog (consonant) [k], ang katingog ug tingogán [k/t], ang tingogan ug katingog [t/k], ug katingog-tingogan-katingog [k/t/k] nga paglahog (combination) makamúgnà sa litpong sa Binisáyàng Sinugboanon.

Ang Binisayâ dílì mopadaílos (glide) sa sitpong sa "s" ug "t" aron paglitók sa Iningles nga "stop". Aron pagsumáy sa tingog, ang Binisayâ mohimo sa litpong "is" [t/k] ug "tap" [k/t/k] aron pagbuhat sa tingog nga "istap". Ang Iningles nga pulong "school" sumayón sa malitpongon nga Binisayâ sa "iskol".

Ang katingog mao ang titik (letter) nga kon atò nga litokón mohimo og babág dinhà sa bâbâ, ngabil, ngipon, dilà, lingágngag, ilong, o tutunlan. Kon waláy babág nga mahimo sa bâbâ ug uban pa, ang titik nga gilitok mao ang tingogán.

Adunay mga katingog sa Iningles sama sa "c", "f", "q", "v", "x", o "z" nga walâ sa Binisayâ. Apan usab adunay katingog Binisayâ nga "ng" nga walâ usab sa Iningles ug labí na gayód sa titik "mg" nga gigamit lang sa Binisayâ nga "mga".

Ang ulusahon nga kinaíya sa Iningles mao ang kahigayonan sa pagpadaílos sa mga tunóg sa katingog ug tingogán. Kon duha o tulo ka tingogán ang padailóson sa paglitok sa tunóg, mahimo na ang duhánog (diphthong) ug tulunog (triphthong). Makahimo niini ang pinulongang Iningles tungod kay naggamit kini sa sitpong. Mao nga atong matawag ang Iningles nga masitpóngon (phonemic) nga pinulongán.

Ang Binisáyàng Sinugboanon dilì gayód molitók sa tingogan nga ilahog sa lain nga tingogan. Sa atò pa, ang Binisayâ waláy duhánog (diphthong) o tulunog (triphthong). Mao nga atong matawag ang Binisayâ nga malitpongon (syllabic) nga pinulongan.

Sa Binisayâ, ang higayón lamang nga dilì matuman ang latid (rule) sa litpong mao ang kahis (circumstance) sa mga alang-álang tingogán (semi-vowel) nga "w", "y", ug "h".

Ang alang-álang tingogan nga "w", kon sundan sa titik "o", mahimong ipadaílos pinaagi sa pagwagtang sa tingogan nga "o". Ang Binisayâ nga pulong "intáwon (what a pity)" mahimong litokon nga "intawn". Hinunoa, ang litok nga "intawon" ug "intawn" lunlon madawat.

Ang alang-álang tingogan nga "y", kon sundan sa titik "e", mahimong ipadaílos pinaagi sa pagwagtang sa tingogan nga "e". Pananglitan, ang "kababayén-an (women folk)" mahimong litokon nga "kababáyn-an".

Ang mahitungod sa alang-álang tingogan nga "h" adunay diyotay nga kalaínan. Ang iyang gánoy (influence) sa kataposan nga litpong kanunay nga dilì tagdon, ilabi na kon isulat. Hinuon, kon adunay idugang sa sukaranan nga pulong (baseword) nga ulhinggikit (suffix), ang pagka anáa sa "h" dihâ sa litpong kinahanglan idugang.

Pananglitan, ang pulong Binisayâ nga "bása (read)" adunay pinahungáw nga tunóg sa kataposan nga litpong. Ang ganoy (influence) sa "h" sama sa "básah" dilì tagdon inigsulát. Apan kon mosulti ikaw nga "basáhon (will read)", ang "h" motúnghà. Ang ulhinggikit nga "..on" mahimo nang "..hon".

Ang lain nga kinaiya sa Binisáyàng Sinugboanon mao ang sumbalí (metathesis) sa mga titik. Pananglit ang pulong "sulód = content" mahimo nang "súdlan = put something inside". Ang titik "l" ug "d" mabáylo na pagpahilúnà. Ang sumbalí dilì sagad makítà sa Iningles.

Ang lain pa nga kinaíya sa Binisáyàng Sinugboanon mao ang pagpuli sa mga titik. Pananglit ang pulong "dágat = sea" mahimong "manágat = to fish at sea". Ang titik "d" gipulihan sa titik "n". Ang Iningles dilì sagad mopuli sa mga titik sa sukarán nga pulong. Ang pulíhan sa Iningles mao ang langgíkit.

Anía ang látid sa Binisayâ unsáon pagpúli sa títik:

1. Ang M mopúli sa mga titik B ug P: Bána (husband)— na-Mana, Pulong— na-Mulong.

2. Ang N mopuli sa mga titik D, S, T: Dágat— ma-Nagat; Sugba— ma-Nugba; Tubág— ma-Nubág.

3. Ang NG mopuli sa titik K: Káon— ma-NGáon.

Ang usa ka kinaíya sa Iningles nga walâ sa Binisayâ mao ang hilom nga mga titik ug pagtítik nga dilì mao ang paglitók. Pananglitan ang Iningles nga "island" dilì mopatingog sa titik "s" kon litokon ang pulong. Sa Binisayâ, ang tanáng titik patingogon gayod. Hinunóa, patingogon pa man ngánì ang walâ isulat sama sa "básah" nga isulat lamang nga "bása".

Sa Iningles, ang pulong "colonel" gilitók nga "kurnel". Sa malitpongon nga Binisayâ, ang "colonel" pagalitokon gayod pinasubay sa litpong nga "ko-lo-nel".

Ang lain nga kinaíya sa Binisayâ mao ang pagka matunógon (tonal). Adunay dághang mga pulong sa Binisayâ nga managsáma ang pagkatítik apan mausáb ang kahulogán kon ibálhin ang lítpong nga pagpahimúg-at sa tunóg.

Panánglit: “láta = tin can” ug “latâ = rotten”. Ang mga pulong “bása = read” ug “basâ = wet”.

Sa Iningles, nihít nimo mapálgan ang mga pulong nga managsáma ang pagkatítik nga mausáb ang kahulogan kon imong ibálhin ang gipahimug-átan nga lítpong.

KALAHIAN SA HULOT SA PULONG

Ang hulót (paradigm) sa pulong nagkahulogán sa tamdanán nga pagpinig sa mga pulong nga giisip na nga patád (pattern) o sumbanán. Pananglitan, sa Iningles, ang mga pulong gipinig (classified) sa "Bahin sa Pagpamulong (Parts of Speech)". Kini sila mao ang pungan (noun), pulingálan (pronoun), pungway (adjective), pungsay (adverb), punglihok (verb), pangdugtongán (preposition), pangtuáw (interjection), ug tinípón (conjunction).

Niining maong pagpinig, ang undánon (substantive) nga mga pulong mao ang pungan (noun), pulingálan (pronoun), pungway (adjective), pungsay (adverb), ug punglíhok (verb). Kini sila ang mga pulong nga nagdala na og kaugalingon nga sumbanán nga kahulogán o hulót sa mga pulong.

Ang Iningles atong maingón nga "mapabilínon" (homogenic) nga pinulongan, samtang ang Binisayâ ginaingón nga "manguláon" (transmutic) nga pinulongán.

Ang pulong mapabilínon (homogenic) nagkahulogan nga kinuhà sa sama gihapon nga kinaíya bisan og giunsa na pagsalimuad (modify). Pananglitan sa Iningles, ang punglíhok (verb) gisugisayod nga mao ang pulong nga magpadayág sa lihok, pagka anáa (existence), o hitabô.

Sa samang pagkaági, ang mga sugisáyod (definitions) sa Iningles makahimo na nimo sa pag-ilá sa pungan, pulingálan, pungway, o pungsay. Bisan og unsaon pa pagsalimuad kining mga pulonga, magpabilin lang gihápon sila sa sama nga hulót o pinig.

Atong dumdomon ang pulong Iningles nga "run". Nagpasabót kini og paglihok busà gipinig kini nga punglíhok (verb) sa Iningles. Bisan pa og ang "run" masalimuad ngadto sa "running" magpabilin gihapon nga punglihok. Ang pulong Iningles nga "house" gipinig nga pungan (noun). Kon atong isalimuad aron mahimong "housing", pungan lang gihapon kini. Apan kon atong isalimuad ngadto sa "housed" mahimo na siyang may hulagway sa pagka punglíhok. Sa pagkatinúod, ang "housed" dilì matúod nga punglíhok. Ang higpit (strict) niya nga sugisayod mao ang punglihókon (verbal noun).

Sa batadílà (grammar) sa Iningles, ang punglihókon mao ang undanon nga pulong (substantive word) nga gigamit alang sa pagka punglihók. Ang tinúod nga pinig sa "housed" mao ang pungan. Gigamit lang kini sa pagka punglíhok (verb), mao nga gihinganlan kini og punglihókon (verbal).

Sa Iningles, ang timíndog (original) nga pinig sa gisalimuad nga pulong kanunay gayod nga mopatigbábaw, mao man ganì nga gihinganlan ang Iningles nga mapabilínon (homogenic).

Ang pulong manguláon (transmutic) gikan sa pulong ngúlà (transmute). Ang pagngúlà mao ang pag-usab sa kinaiya, hulma (form) o amúntay (quality). Ang Binisáyàng Sinugboanon atong maingón nga pinulongán nga manguláon (transmutic).

Ang Binisáyàng Sinugboanon aduna usab sa mga pulong nga undanon (substantive words) sama sa pungan, pulingalan, pungway, punglíhok, ug pungsay. Hinuon, ang pinig sa matag pulong mahimong mabálhin sa lain nga pinig pinaagi sa paggamit sa túkmà nga langgikit (affixes). Tungod kay adunay kapín sa 4,000 ka langgikit ang Binisayâ, ang pagbálhin sa pinig dalî ra kaayo nga himóon.

Ang manguláon nga pulong atong mapinig sa "pungánon (nounal)", "pulingalánon (pronounal)", "pungwáyon (adjectival)", "punglihókon (verbal), ug "pungsáyon (adverbal)".

Kon ang undanon nga pulong sa sama o lain nga pinig pagabalhinon ngánhà sa pungán, ang bag-o nga pulong atong matawag nga "pungánon (nounal). Sa samang pamaagi, ang undanon nga pulong mabalhin aron mahimong pulingalanon gikan sa nagkalainlain nga mga pinig sa mga pulong. Mao gihapon ang sugisayod sa "pungwayon", "pungsayon", o "punglihókon".

Ang dilà nga Iningles adunay pungánon (nounal), punglihokon (verbal) ug pungsáyon (adverbal). Apan walâ sa Iningles ang ubang matang sa pagbalhin sa pulong.

Kon ang Iningles nga pungan o punglihok dugangan sa ulhinggikit (suffix) nga "..er", ang sangpotanan mao ang usa ka pungánon (nounal). Pananglítan, ang pungan (noun) nga "gun" kon langgikitan sa "..er" mahimo nang "gunner". Kining pulonga usa ka pungánon (nounal). Ang punglihok (verb) nga "run" ug "build" mahimong "runner" ug "builder" nga mga punganon (nounal).

Ang pungway (adjective) nga "dirty" ug pungan nga "fine (penalty)" mahimong punglihokon (verbal) kon dugangan sa langgikit "..ed". Ang punglihokon mao ang "dirtied" ug "fined". Ang pungway (adjective) nga "nice" mahimong pungsayon (adverbal) kon dugangan sa "..ly" ngadto sa "nicely". Hinunóa, ang pagngúlà (transmutation) sa Iningles diyotay ra.

Pananglitan, ang Iningles dilì makabalhin sa pungsay (adverb) ngadto sa punganon (nounal). Dilì usab makahimo ang Iningles pagngúlà sa pungan (noun) ngadto sa pungwayon (adjectival). Labi pang dilì makangúlà ang Iningles sa pulingalan (pronoun) ngadto sa laing matang sa pulong.

Ang Binisayà makahimo pagbalhin sa "átò (ours)" ngadto sa "maatóon (person who desire to possess)" nga usa ka pulingálan ngadto sa pungwáyon (adjectival).

Sa Binisáyàng Sinugboanon, ang pagngúlà (transmutation) sa mga pulong mahitabô sa kinatibúk-an. Busà mao kini ang nahimong látid sa Binisayâ.

Sa Iningles, ang nahilaín nga pulong (separate word) mahimo nang masugisayod ngadto sa kabahinan sa usa ka maundanon nga pulong sama sa "run" nga punglihok, "house" nga pungan, ubp.

Sa Binisayâ, ang nahilaín nga pulong (separate word) dilì natò masugisayod nga pungan, punglihok, ubp. Ang matang o pinig sa pulong unyà ra natò mahibaloi iniggamit na niini sa kapahayag (sentence) kay mag-agád man kini sa langgikit nga atong gamiton. Ang matag pulong sa Binisayâ atò lang gayód nga isipon nga usa ka sukaranan o dugokan nga pulong (baseword).

Pananglitan, atong tukion ang Binisayâ nga pulong "dagan (run)". Kon atong gamiton ang latid (rule) sa Iningles, ang "dagan (run)" anhà mapinig sa punglihok (verb). Sa Binisayâ, isipon lang kini nga sukaranan o dugokan nga pulong. Ang kataposan nga kahulogan mag-agád sa langgikit nga gamiton.

Kon gamiton ang unánggikit (prefix) nga "ma..", mahimo kining "madagan = can be ran". Kon gamiton ang tunganggikit (infix) "..in.." ug ulhinggikit (suffix) "..an", mahimo kining "dinaganán = manner of running." Usa kini ka pungsayon (adverbal) o pungwayon (adjectival). Kon atò kining ngulaon (transmute) ngadto sa "daganánan = place for running", mahimo na kining pungánon (nounal). Sa matag pinig, adunay ginatos (hundreds) nga mga langgikit nga magamit. Dilì natò karon kini matukî tungod sa kakulang sa panahon ug wánang (space). Igò na nga inyong mahibaloan nga adunay unom ka gatos (600) ka mga langgikit nga magamit aron pagpadayág sa panuyò nga tarás (imperative mood).

Atong tukion ang Binisayâ nga pulong "dalaga = unmarried woman". Gamita kini sa kapahayág (sentence) nga, "Ang dalagingding magdinalaga kon panagáhan na sa mga ulitawo. = A young maiden will behave as a lady when courted by bachelors." Nan, unsaon man natò pag-ingón nga ang pulong "dalaga" usa ka pungan (noun) nga dilì man nganì natò igkità sa kapahayág tungod kay nangúlà na man? (Dalagingding, magdinalaga, panagahan).

KALAHIAN SA PANAHON

Ang tawo adunay pamaagi sa pagmatikod (sense) sa panahon sama sa nilabay na, karon, ug umaabot.

Sa Iningles nga pinulongan, ang pamaagi sa pagmatikód mao ang panahóng (tense). Ang Binisayâng Sinugboanon adunay lahî nga pamaagi tungod kay lahî man kini nga matang sa pinulongan. Ang pamaagi sa Binisayâ mao ang paggamit sa kahimtang o kahigayonan sa panahon (aspect of time).

Sa Iningles, ang nag-unáng mga panahong (primary tenses) maoy kapusbuhat (function) sa punglihok (verb). Ang ikaduha (secondary) nga panahong maoy kapusbuhat sa pungsay (adverb) sama sa hingpit nga labáy na (past perfect), hingpit nga karon (present perfect), ug hingpit nga umaabot (future perfect).

Ang Iningles dilì motugot sa tunga-túngà o walay tinò nga panahong (indertminate or aorist tense). Kinahanglan nga ang panahong (tense) bahinon gayod sa nilabáy na, karon, ug umaabot. Nan karon, pananglitan kon walâ ka mahibalo kon kanus-a mahitabô (kay tingali walâ man mahitabô) ang atong igsapayan (subject matter), unsaon man nimo pagpadayag sa Iningles?

Ang tubag mao— dilì nimo mahimo sa Iningles. Hinunoa, ang dilì tinò nga panahong (indeterminate or aorist tense) ságad mahitabô sa Binisayâ.

Pananglitan, atong tukion ang kapahayág nga “Tambok si Pedro (Fat this Pedro)”. Walâ kini ing punglihok. Kon walay punglihok (verb) dilì nimo matinò sa Iningles ang panahong (tense). Kay dilì man tugotan sa latid (rule) sa Iningles, ang “this”pulihan kini sa madugtongon nga punglihok (linking verb) nga “is”. Ang Iningles mahimo nang “Pedro is fat”. Tungod sa “is” may panahong kini nga karon. Ang “was” alang sa panahong nga nilabáy na. Bisan og “is” o “was” ang gamiton, dili túkmà ang paghubad kay gibutangan og panahong (tense) ang walay panahong nga Binisayâ.

Ang Binisáyàng Sinugboanon usa ka mamitnáon (ideogramic) nga pinulongan. Ang kahulogán sa pamahayag anhà pangitáa sa panahom (opinion), hunàhúnà (thought), o mítnà (idea) sa nagsulti. Busà ang pamaháyag igò lang magpadayág sa kahimtang o kahigayonan o mitnà sa panahon (aspect of time).

Ang Binisáyàng Sinugboanon magpadayág sa kahimtang sa pahahon (aspect of time) niining mga pamaagíha:

1. Pinaagi sa paggámit sa timaan sa panahon (time marker) sama sa “ganina (a while ago)”, “karon (now)”, o “unyà (later on)”, ubp; hilabi na sa mga kapahayág (sentences) nga walay punglihok (verb).

2. Paggamit sa tinúyò (specific) nga mga langgikit (adunay kapin sa 4,000) nga nagsutà sa:

a.) Lihok o kahimtang nga nasugdan ug nahuman na. Agid-agid kini apan dili gayod sama sa “past tense” sa Iningles.

b.) Lihok o kahimtang nga nasugdan ug walâ pa mahuman. Agid-agid kini apan dilì gayod sama sa “present tense” sa Iningles.

k.) Lihok o kahimtang nga nasugdan apan walâ/ dilì ka mahibalo kon anus-a mahuman. Agid-agid kini apan dilì gayod sama sa “progressive tense” sa Iningles.

d.) Lihok o kahimtang nga walâ pa masugdi o walâ gayod buhata. Agid-agid kini apan dilì gayod sama sa “future tense” sa Iningles. [Pahimangnò: Malisod pagpadayág sa Binisayâ ang present tense sa Iningles. Gamit sa timaan sa panahon “karon = now” aron pagpadayág niini.]

Sa Iningles, ang panahong (tense) maoy kapusbúhat (function) sa punglihok (verb) o pungsay (adverb). Sa Binisayâ, ang kahimtang o mitnà sa panahón (aspect of time) maoy kapusbuhat sa mga langgikit.

Sa Binisayâ, kon buot nimo ipadayág ang tinúyò (specific) nga panahon sa kapahayág (sentence) nga walay punglihok, gamit sa mga pulong nga timaan sa panahon (time markers). Pananglitan, ang “Tambok si Pedro”, walâ mogamit sa punglihok busà dilì mailá sa Iningles ang panahong (tense). Alang niadtong tawo nga maguol nga walâ kini mahisubáy sa Iningles, gamit sa mga timaan sa panahon. Kon atong dugangan sa pulong “karon = now”, mahimo nang “Tambok si Pedro karon” ug aduna nay mitnà (idea) sa “present tense” sa Iningles. [Pangutana lang. Ngano ba sab nga maguol man kon dilì mahisubáy sa Iningles? Lahî nga pinulongán ang Binisáyàng Sinugboanon, lahî sab ang iyang latid.]

Kon ang unanggikit nga “gipa…” maoy idugtong, ang kapahayág mahimong “Gipatambok si Pedro (Pedro was made fat)” ug aduna ka nay mitnà sa “kahimtang nga nasugdan ug nahuman na”.

Kon gamitan sa “Nagpa…”, mahimong “Nagpatambok si Pedro (Pedro made himself fat)”. Mao kini ang hulagway sa “kahimtang nga nasugdan ug walâ pa mahuman”.

Kon gamitan sa “Nagapa…”, mahimong “Nagapatambok si Pedro (Pedro allows himself to grow fat)”. Mao kini usa ka hulagway sa “kahimtang nga nasugdan ug walay tinò anus-a mahuman”.

Kon gamitan sa “Mopa…”, mahimong “Mopatambok si Pedro (Pedro will make himself fat)”. Mao kini usa ka hulagway sa “kahimtang nga walâ pa masugdì”. Hinunoa, ang “kahimtang nga walâ mabuhat” managsama ang langgikit nga gamiton bisan og milabay na ang panahon. Pananglitan, “Kaniadto, walâ mopatambok si Pedro. = In former times, Pedro did not make himself fat”.

KALAHIAN SA LIHOK

Ang kalahian sa Iningles ug Binisayâ sa pagpaila sa lihok, malisod sabton o dawaton sa tawo nga ang batadilà (grammar) nga gitamód mao ra ang Iningles. Dilì tungod sa kalisod sa latid ug lagdà sa Binisayâ, kondilì tungod kay malisod nila dawaton nga ang mga latid sa Iningles sakop ug tipik lamang sa latid sa Binisayâ. Ang latid sa Binisayâ halapád kaysa Iningles.

Sa Iningles, ang punglihok maoy pulong nga nagpasabot sa lihok. Ang taghunâ (concept) sa lihok gikan sa mga pulong nga gitawag natò og punglihok (verb) o punglihokon (verbal).

Sa Binisáyàng Sinugboanon, aduna usab ing mga pulong kansang mga kahulogán nagpasabót sa lihok. Ginamit ang mga latid sa Iningles, atò kini silang mapinig (classify) sa punglihok o punglihókon. Hinuon, sa Binisayâ, ang tanang bagay (type) sa undanon nga pulong (pungan, pulingalan, pungway, punglihok, ug pungsay) mahimong mangúlà (transmute) ngadto sa punglihok. Ang pagpilì sa mga langgikit o lahog (combination) sa mga langgikit maoy makapadangat niini. Sa atò pa, ang Binisáyàng Sinugboanon adunay labing lapad nga pamaagi kaysa Iningles sa paghimo og punglihok ug punglihokon.

TINGOG UG TARAS (VOICE AND MOOD)

Sa Iningles, ang tingog nga pamuhat (active voice) ug tarâ (passive), ug ang tarás (mood) nga panghináot (subjunctive), pangpahayágon (indicative), ug panúgò (imperative) maoy kábtang (property) o hiyas (trait) sa punglihok ug punglihokon. Kining hiyása anaa usab sa Binisáyàng Sinugboanon.

Sa Iningles, pinilì lang ang pulong nga punglihok ug punglihokon. Sa Binisáyàng Sinugboanon, ang tanang undanon nga pulong (substantive words) mahimong nguláon ngadto sa punglihok ug punglihókon. Búsà atong mapaabot nga labing lapád ang latid sa Binisayâ.

Atong tukión ang pulong Iningles “beat/strike (búnal)”. Ang pulong beat (bunal) usa ka punglihok nga pamúhat (active voice) sa Iningles. Ang Iningles nga “beaten (gibunalan)” usa ka punglihok nga tarâ (passive voice). Ang latid sa Iningles magamit usab sa Binisayâ nga mga punglihok ug punglihókon.

Atong tukión ang Iningles nga beauty (anyag). Ang maong pulong usa ka pungway (adjective) sa Iningles. Ang Iningles nga beautify (paanyágon), usa ka punglihokon (verbal) ug pamuhat (active voice) sa Iningles. Ang Iningles nga beautified (gipaanyag), usa ka punglihokon ug tarâ (passive voice).

Hinunóa, ang Binisayâ nga “nagpakamaanyag (pretending to be beautiful)” maoy usa ka pungway (adjective) sa Binisayâng Sinugboanon. Sa latid sa Iningles, dilì untà makabaton og paningog ang maong pulong tungod kay pungway (adjective) man kiní. Sa Iningles walay paningog ang pungway. Apan sa Binisayâ, ang unanggikit nga “nagpaka..” nagpasabót og usa ka lihok o buhat. Busà karon, atong matan-aw nga ang pungway (adjective) sa Binisayâ adunay paningog (voice). Mao kini usa ka kahimtang nga walâ sa Iningles.

Kinahanglan nga ang latid ug pamalaod sa Binisayâng Sinugboanon atong ipadayág sa lain nga pamaagi nga lapád o labaw pa kaysa Iningles aron dilì kita makabatón og kalíbog.

TUYO SA BINISAYA (INTENTION):

Ang Binisáyàng Sinugboanon usa ka mamitnáon (ideogramic) nga pinulongan. Ang gipasabot anhà pangitaa sa tuyo (intention) o mitnà (idea) sa nagsulti. Kon adunay gipasabot nga lihok, ang Binisayâng Sinugboanon mangítà sa tuyò o mitnà sa nagsulti.

Kining maong lihok atong mailá sa “gituyò nga lihok (intentional action)” ug “walâ tuyóa nga lihok (non-intentional action). Magamit kini sa tanang matang sa pinig sa pulong ug dilì lang sa punglihok (verb) nga mao ray adunay “voice” sa Iningles.

Niining duruha ka kabahinanan, atong pangitaon usab kon ang naglihók mao ba ang nagbuhat o mao ba ang gibuhátan o walâ bay tinò. Ang samang latid magamit usab sa tarás (mood).

LATID SA BINISAYÂNG SINUGBOANON (RULES IN BINISAYÂNG SINUGBOANON):

1. Gituyò nga lihok o tarás (Intentional action or mood).

a) Ang naglihók mao ang nagbúhat (active).

b) Ang naglihók mao ang gibuhátan (passive).

k) Walay tinò nga lihok (indeterminatie action).

2. Walâ tuyóa nga lihok o tarás (Non-intentional action or mood).

a) Ang naglihók mao ang nagbuhat (active).

b) Ang naglihók mao ang gibuhátan (passive).

k.) Walay tinò nga lihok (indeterminate action).

Pananglítan 1. “Gibunalan ni Juan si Pedro (Juan beats Pedro)”. Ang naglihók nga si Juan, gituyò niya ang buhat nga bunalan si Pedro. Búsà ang kapahayág (sentence) maoy usa ka tinuyò ug pamuhat (Intentional and active).

Pananglitan 2. “Nagpabunal si Juan ni Pedro (Juan allows himself to be beaten by Pedro)”. Ang naglihók nga si Juan, gitúyò niya nga siya ang buhatan sa pagbunal ni Pedro. Búsà ang kapahayág maoy usa ka tinúyò ug tarâ (Intentional and passive).

Pananglitan 3. “Magpakabinunalán si Juan ni Pedro (Juan will pretend to be beaten by Pedro)”. Ang naglihók nga si Juan, iyang gitúyò nga daw buhátan siya sa pagbúnal ni Pedro. Apan ang tinuod nga pagbúnal walâ mahitabô o walay tínò. Busà ang kapahayág ing usa ka tinúyò ug waláy tínò (Intentional and indeterminate action).

Pananglitan 4. “Nabunalán ni Juan si Pedro (Juan accidentally beats Pedro)”. Usa kini ka kapahayág nga walâ tuyóa nga pamúhat (Non-intentional and active).

Pananglitan 5. “Nahibunalán si Juan sa pagdúol niya ni Pedro (Juan was accidentally beaten when he got near Pedro)”. Ang naglihók nga si Juan maoy nakadawát sa búhat sa pagbúnal nga walâ tuyóa. Usa kini ka kapahayág nga walâ tuyóa ug tarâ (Non-intentional and passive)”.

Pananglítan 6. “Nagpakabinunalán si Juan (Juan pretended to be accidentally beaten)”. Ang lihok usa ka tinuyò nga walâ tuyóa. Walâ kitay laing mahimo kondilì pagpinig niini nga walâ tuyóa ug walay tínò (Non-intentional and indeterminate action).

KALAHIAN SA PAGKAMADANIHON

Ang matag pinulongan adunay pamaagi sa tánol (formal) nga ipasabót sa gisulti ug inatô (informal) nga ipasabót.

Sa Iningles, ang tánol nga súlti labáw kamadanihon (cogent) kaysa inatô nga súlti. Ang ipasabót mao nga sa Iningles, ang tánol nga sulti o mga pulong, nagdalá sa úgdang o búg-at nga kahulogan.

Sa Binisayâ, ang inatô nga pagkasúlti nga nagdalá sa mga pungliway (particles of speech) labáw kamadaníhon ang ipasabót kon itándì sa tánol nga pagkasúlti.

Ang Binisayâ adunay dághang mga punglíway nga waláy túmbas sa Iningles. Ania ang ubán nga mga pungliway nga maóy makapamadaníhon sa gisúlti nga Binisayâ: A, Aber, Adá, Aw, Ba, Bayâ, Bítaw, Búti, Kay, Dâ, Gánì, God, Gayód, Ha, Hinúon, Kahâ, Kíntà, Kunó, Lagí, Lang, Man, Na, No, O, Uy, Pa, Pod, Ra, Sad, Tingáli, Tuhô, Túod, ug Untà.

Sa Iningles mahimo nga mosulti ka nga “That is why I tell you to do it. = Maó kanâ nga gisultihan ko ikaw nga buháta iní.” Sa Iningles, usa lamang kini ka yáno nga pagkasulti. Kon buót ka sa mapugsánon ug madaníhon nga pagkasúlti, imong pulíhan ang “tell” sa tánol nga púlong “enjoin”. Ang “That is why I enjoin you to do it” maoy tánol nga pagkasulti nga gamiton sa hukmánan o sa hárì nga dílì gayód kabalibáran.

Ang hubad sa Binisayâ nga “Maó kanâ nga gipugós ko ikáw nga buháta iní”, giísip sa Binisayâ nga dílì matárong nga pagkasúlti. Ang maóng pagkasulti dílì madaníhon (cogent) sa Binisayâ. Adúna kiní pasumbíngay sa pagdáog-dáog inay sa maáyong pagbátì.

Kon buót ka sa madaníhon nga Binisayâ, gámit sa mga punglíway sama sa “man” ug “bítaw”. Labing madaníhon ang “Mao man bítaw nga gisultihan ko ikáw nga buháta iní”. Kon buót ka nga labáw pa gayód kamadaníhon, gámit sa labing dághan nga mga punglíway. Sama sa “Maó man gayód bítaw lagí nga gisultíhan ko ikáw nga buháta iní há!”

Sa Iningles, ang sagipó (redundant) nga pagkasúlti giísip nga dílì maáyo. Apan sa Binisayâ, tungod kay ang pangitáon mao man ang túyò (intention) o mítnà (idea) sa nagsúlti, labíng maáyo ang sagipó aron mapahimug-átan ug mahímong madaníhon ang gisúlti.

Ang Binisayâ adunay paági sa pagtawág sa táwo nga nagpaíla og pagpánggà. Ang tigúlang atong táwgon og “Iyò” kon laláki ug “Iyà” kon babáye. Ang batán-ong babáye atong táwgon og “Inday”, “Indayón”, “Neneng”, ubp. Ang batán-ong laláki atong tawgon og “Dudong”, “Dúdoy”, “Ondò”, “Ondoy”, “Lúlong”, ubp.

Ang Iningles nga “Old man”, “Little girl”, ug “Kid”, dílì gayód túkmà nga húbad.

Ang Binisayâ adúnay mga púlong pagtáhod sa mga magúlang nga walâ sa Iningles. Aduna kitáy “Manóng/ Manáng”, “Mánoy/Mánay”, “Ingko/Insi”, “Máno/Mána, Mandíng, Andíng”.

Búsà ang pagkamadaníhon (cogency) sa pinulongán, malisód na nátò pagtándì ang kalahían tungód kay kasagáran walâ may túmbas sa Iningles.

HÍPLÌ SA A, I, U-O SA MGA LANGGIKIT

Ang karaan nga sinulatán sa Binisayâ walâ mogamit sa ilang mga titik nga tumbas sa A, I, U, nga ipaúna o ipasunód sa katíngog aron mahimo ang lítpong. Ang túldok sa tingogán ang nagpadayág niini.

Sa sinugdanan, ang Binisáyàng Sinugboanon aduna lamay tulo (3) ka mga túldok sa tingogán nga makapadayág sa A, I, U. Mapuslanon kini sa karaan nga sinulatan sa Binisayâ. Ang sinulatan sa katingog sa karaang Binisayà giisip nga adunay paningog nga “A”. Kon adunay tulbók sa itáas mahimo nang “I”. Kon ang tulbok anhà sa ubos, mahimo nang “U”. Pananglit, ang G adunay tingog nga “ga”, Ġ adunay tingog nga “gi”, ug Ģ adunay tingog nga “gu”.

Ang mga Katsilà maoy nagpasiúgda sa O ug E dugang pa sa A, I, U. Karong panahóna nagagámit na kita sa lima (5) ka tingogán. Apan sa pagkatinúod walay kalahían and U ug O, ug ang I ug E. Ang ilang kalaínan mugnà lamang sa mga paggamit sa kabag-óhan.

Ang Binisáyàng Sinugboanon usa ka pinulongán nga mamitnáon. Ang kahulogán anhà makítà sa túyò o mítnà sa nagsulti. Ang Binisáyàng Sinugboanon usa usab ka pinulongan nga madinugtungdugtongón. Dakóng pulós niini ang mga langgíkit.

Nahibaló ka ba nga ang Binisáyàng Sinugboanon aduna diay latid aron pagpahibaló sa kahulogan nga ipadángat sa mga langgikit nga nagdala sa “A”, “I”, ug “U o O”?

Ania ang linangkob nga mga látid:

1. Ang mga langgikit nga naggamit sa “I”, sama sa “i..”, “..i”, “mi..”, “..in..”, ubp. magpasabót sa lihok nga buhaton dihâ sa tumóng (topic) o tútok (focus) nga pulong.

2. Ang mga langgikit nga naggamit sa “A”, sama sa “..a”, “..an”, ubp. magpasabót sa kahímtang sa tumóng o tutok nga pulong.

3. Ang mga langgikit nga naggamit sa “O o U”, sama sa “um..”, “..um..”, “mo..”, “..on”, ubp. magpasabót sa lihok o kahimtang nga umaábot o walâ gayod mahitabô.

a.) Ang langgikit nga naggamit sa “O” magpadayág sa mitnà nga tutókan ang umaábot nga lihok.

b.) Ang langgikit nga naggamit sa “U” magpadayág sa mitnà nga tutókan ang umaábot nga kahímtang.

Pananglítan I:

Atong tukión ang pulong “abli = open” ug gamit sa mga ulhinggikit nga “hi”, “ha”, ug “hon”.

1. “Ablihi kanang pultahán. = Open that door.” Kining maong kapahayág nagpasabot sa mítnà sa usa ka súgò o hangyò sa paglíhok aron mabúksan ang pultahan. Mahimo pod nga imong iták-op pagbálik.

2. “Ablíha kanang pultahán. = Open that door”. Kining maong kapahayág nagpasabót sa mítnà nga ibutang nimo ang pultahan sa kahimtang nga kanunay nga bukás. Dilì mahimo nga imong iták-op pagbálik.

3. “Ablíhon kanang pultahan. = The door is to be opened.” Kining maong kapahayág nagpasabót nga sa umaábot nga panahón pagabúksan ang pultahán.

Pananglítan II:

Atong tukión ang pulong “dagan = run” ug gamit sa unanggikit “mo..” ug tunganggikit “..um..”.

1. “Modágan pa bitáw si Pedro, walâ lagí siya madákpi. = Pedro was able to run, that is why he was not caught.” Walâ mahitabô ang kahímtang nga madákpan si Pedro, busà ang langgikit alang sa umaábot “mo..” mao gihapon ang gamiton. Ang gipasulábi mao ang mítnà sa lihok sa pagdágan.

2. “Dumágan pa bitáw si Pedro, walâ lagí siya madákpi”. Ang tunganggikit “..um..” naghátag og pahimúg-at sa kahimtang nga mao ang pagdágan ni Pedro.

Pananglítan III:

Atong tukión ang mga pulong “tápad” ug “túpad”. Kining duha ka pulong lunlon nagkahulogan og pagkadúol sa isigkílid. Sagad ang Bisayâ dilì mohatag og kalahían niining mga pulonga. [Pahimangnò: Ang sumbanan nga pulong mao ang “ampad”.]

Human sa pagbása ninyo sa mga latid nga gihisgótan sa itáas, inyong maalinggatán ang kalahían. Ang “ta..” nga unanggikit nagpasabot sa kahimtang nga anaa na, samtang ang “tu..” nagpasabót sa kahimtang nga umaábot.

Ang imong isulti mao ang, “Nagtápad sila. = They are beside each other”, ug “Pagtúpad mo. = Be beside each other”.—