Lakbit-Tan-aw: Ang ‘Og’ ni Pari Sergio Alfafara

Sinulat ni Ric Patalinjug

Bisaya, Hunyo 25, 2014

If the word doesn’t exist, invent it; but first

be sure it doesn’t exist.

--Charles Baudelaire (1821-1867)

KANIADTONG 1983, may basahong migawas nga way langas, way kisaw, way seremonyas. Ang basahon angay untang hangopon ug kisawan, bisan gamay lang, kay kini mahinungdanon man ug sa unang pagtan-aw lang mahimatikdan dayon nga kini gihagoan gayod sa tawong may dakong kahibalo sa iyang gihimo. Giimprenta lang ang basahon sa baratohong papel, nipis nga newsprint, ug gigamitan sa hapin nga humok nga morag kartolina. Yano kaayo ang disenyo sa hapin. Indeed, very unpretentious. Kini may duha ka bulok: lunhaw ug puti, unya ngalan dayon sa basahon, Ang Visayang Gramatica, ug sa tagsulat, Sergio Alfafara, ug ang tuig sa pagkapatik niini: 1983. Walay bisan unsang dibuho makita sa hapin. Gani ang back cover niini blangko man: lubos puti lang ug wala na.

Sa akong nahibaw-an, ang basahon may usa lang ka edisyon ug sa paggawas niini kaniadto, kini gipanghatag lang nga libre ngadto sa mga tawong mahigugmaon sa atong kultura ug sa atong pinulongang Binisaya.

Sa iyang “pasiunang polong,” nga pinetsahan og Nobiyembre 25, 1982, si Pari Alfafara miingon nga ang iyang basahon nahimo gumikan sa “tahas” nga gihatag kaniya ni anhing Talyux Bacalso, ang pangulo sa “Academia sa Dilang Visaya” niadtong panahona, nga nangambisyon paghimo og “Gramatica ug Diccionario” sa atong pinulongan.

Ang “Academia” wa molungtad og dugay; si anhing Talyux Bacalso “gisakgaw” sa kamatayon, miingon si Pari Alfafara. Apan ang iyang nasugdan nga “tahas”, mipadayon ang pari, iyang gipadayon “pagpalampos”.

Ug ang nahimong resulta sa “tahas” migawas kaniadtong 1983: Ang Visayang Gramatica.

Ang gramatika maoy halapad nga wanang ug ang patuon ug pagsuhid (explore) niini nagkinahanglan og hataas nga panahon. Kining tagsulat dili mosulod sa tanang gihisgotan ni Pari Alfafara labot sa atong gramatika, hinuon iya lang gipili ang iyang gikinahanglan kay mao may gipangayo sa panahon. Ug ang iyang napili mao ang komprehensibo ug seryosong diskusyon ni Pari Alfafara bahin sa og.

Bisan lakbit lang ang pagtan-aw sa tagsulat sa basahon ni Pari Alfafara (kay ang iyang gihimo artikulo man lang ug dili tratado), siya moingon nga wala pa siyay nakitang pagtuki bahin sa og nga sama sa gihimo sa pari niini. Ang tawo lang nga may broad and extensive knowledge sa gramatika ang makahimo sa diskusyon nga iyang gipakita.

Ang ‘Og/Ug’ ni Pari Alfafara

GITAWAG ni Pari Alfafara ang og/ug nga usa sa mga “panal-ot” sa atong pinulongan. Dili siya interesado ikabit ba o dili ang ug/og sa nagsunod nga pulong. Which is logical, kay ang og ug ug makabarog man nga sila ra diha sa pahayag. Ang og ug ug nahiapil sa listahan ni Pari Alfafara sa mga “panal-ot” nga ubay-ubay gayod ug kanunayng gigamit sa mga tawong makamaog Binisaya o kanunayng nagsultig Binisaya.

Apan ang og ni Pari Alfafara dili og nga hiktin ang kagamitan (functions), i.e., og/ug nga limitado lang sa article ug conjunction nga kutob ra sa and, o unsa pa diha nga ikabit lang. Kon si Editor Godin sa Bisaya nagduda nga “daw may girepresentahan [ang og] nga dili artikulo” (kini mabasa sa iyang depensa sa og batok sa protesta ni anhing Justo P. Virtudazo), ang iyang duda husto! Ang og, sumala sa gipakita ni Pari Alfafara, is very much more than just an article!

Unsay Panal-ot?

SI Pari Alfafara miingon nga sa atong lengguwahe ang tanang mga pulong “nga dili sustantivo, adjetivo, verbo ug adverbio manganlan og panal-ot.” Alang ning tagsulat kini maoy isog (bold) kaayong pahayag. Ang panal-ot, mipadayon si Pari Alfafara, “mao ang igsasal-ot kon igasangga nga polong uban sa sustantivo, adjetivo, verbo ug adverbio diha sa pahayag aron mahapsay ang ipasabot” sa nagsulat o sa nagsulti. Ang kadaghanan sa mga “panal-ot” sa atong pinulongan, miingon si Pari Alfafara, matumbasan “sa english nga particles nga gibahin sa prepositions, conjunctions, articles, interjections.” Ang particles nga gihisgotan sa pari iyang gibahin ning mosunod: “yanong panal-ot, articulong panal-ot, preposiciong panal-ot, conjungcion ug interjecciong panal-ot.” (N.B.: Sa tanang quoted passages ning sinulat, gisunod sa tagsulat ang panitik nga gigamit ni Pari Alfafara sa iyang basahon).

Ang mga “Yanong Panal-ot”

ANG mga “yanong panal-ot” ni Pari Alfafara naglakip sa gagmayng mga pulong nga “dili articulo, preposicion, conjungction ug interjeccion”—mga “panal-ot”, matod niya, nga “walay tumbas sa Iningles”. Nahiapil niining klaseha sa “panal-ot” ang og uban sa mga pulong sama sa si, ka, ang, ba, sa, ra, ha ug nga. Mihatag siya og mga pananglitan (gipili sa tagsulat ang bahin sa og lang):

“Siya midagan og kusog.” O kini ba hinuon: “Siya mikusog og dagan.” Ania pay lain: “Kadto pintalan niya og dali” O kini usab: “Ikaw milakaw og hinay-hinay.”

Magamit usab ang “yanong panal-ot” nga og, miingon si Pari Alfafara, uban sa ngalang komun nga may “sanggang adjetivo.” Ang iyang pananglitan mao kining mosunod: “Siya nindot kaayo og sinina.” O kini usab: “Sila gamay kaayo og balay.”

Mahimong gamiton usab ang “panal-ot” nga og “tali sa adverbio ug verbo” o tali sa “verbo ug adverbio” apan dinhi dili na magamit ang prefix nga “pag”. Makita dinhi unsa ka-powerful ang og ni Pari Alfafara: mahimo kining moilis (replace) sa prefix nga “pag”! Ang iyang mga pananglitan: “Siya midali/nakadali og dagan.” O kini ba hinuon: “Siya midagan/nakadagan og dali.” Ug kini usab: “Siya gidali/nadali og tabang nila.”

Gipakita usab ni Pari Alfafara ang og nga gigamit nga “tiglangkob sa iyang pagka indefinido nga articulong panal-ot uban sa iyang pagka preposiciong panal-ot.” Dinhi, ang katumbas sa og/og mga sa Iningles mao kining mosunod: “of a, an/some, to a, an/some, by a, an/some, at a, an/some, on a, an/some,  in a, an/some, into a, an/some, for an, an/some, off a, an/some, out of, an/some, through a, an/some. Aniay pipila ka pananglitan sa Binisaya: “tiil og (mga) tawo/mananap, tua og (mga) sugalan, gipatong og (mga) bato, gisod og (mga) bukag, naholog og (mga) lungag, sompa og (mga) sakit, mikawas og (mga) sakyanan, milosot og (mga) panghaw, milabang og (mga) sapa,” etc. (N.B.: Wala pangusba sa tagsulat ang panitik sa mga ehemplo nga gigamit ni Pari Alfafara).

Ang Conjunction nga mga“Panal-ot” nga Nangilabot sa ‘Og/Ug’

KON sa Iningles may tulo ka kategoriya ang mga conjunction, si Pari Alfafara adunay duha lamang ka kategoriya nga alang kaniya gigamit sa pinulongang Binisaya. Ang duha ka kategoriya sa iyang mga conjunction mao ang conjunction nga “tigcoordinar” (coodinating conjunction) ug ang conjunction nga “tigsubordinar” (subordinating conjunction). Kining maong mga conjunction “mao ang tigdogtong og mga pahayag, phrase, clausula ug mga polong.” Kahinumdoman nga sa Iningles ang tulo ka kategoriya sa mga conjunction mao ang coordinating conjunction, subordinating conjunction ug correlative conjunction.

Ang karaang “ug” ug ang “ug kun” nalakip sa mga conjunction nga “tigcoordinar” nga ang gamit (function) “tigdogtong” na lang. Dinhi atong makita nga ang karaang ug morag na-isolate na gyod. (Ambot nganong naingon niini ang gidangatan sa karaang ug. Tingali tungod ba kaha sa kataas na sa panahon nga gigamit kini, busa ang mga tigbantay (guardians) sa atong lengguwahe gusto nang mopapahulay niini)! Aniay duha ka ehemplo: “Si Papa ug ako moadto sa Zamboanga ugma.” Ug kini usab: “Panilngi siya ugma ug kun mobalibad, sokta kanos-a gayod siya mobayad.”

Ang og ni Pari Alfafara makita hangtod sa iyang listahan sa mga conjunction nga “tigsubordinar.” Hinuon dinhi, kini may kauban na, sama ning mosunod: “basta og, bisan og,” ug “ingon og”. Mga pananglitan: “Moadto ako basta og moadto pod ikaw.” Ug kini usab: “Dinhi siya kaganina bisan og gihilantan.”O kini ba hinuon: “Mikatawa siya ingon og nabuang.”

Wa ko magdahom nga bisan sa sayong mga tuig sa dekada ’80, ang og, bisan dili pa popular ug wala pa gamita, gitun-an na sa hilom ni Pari Alfafara ug ingon na niini ang development sa gramatikang Binisaya nga iyang gihimo. Unsay nag-aghat sa pari pagsulod ngadto sa intricacies niining gamayng partikula sa atong pinulongan, wa ko masayod ug di ko interesado. Igo na nga ang resulta sa iyang kahago, bisan wa ibudyong, makita ug kini iyang gipresentar sa paaging may sistema ug lohika. Ug tungod niini, I’ll take off my hat aron pagsaludar kaniya. Of course, ang desisyon sa pagdawat o pagsalikway ba hinuon sa hinimo sa pari anaa ra sa mga tawo ug mga institusyon nga naggamit sa atong lengguwahe. Tingali gikan sa hinimo ni Pari Alfafara, ang mga stakeholder sa atong lengguwahe (duna ba?) mohimo usab og ilang mga pagtuon, apan mahitabo man o dili kining maong posibilidad, ang mahinungdanon nga ang pioneering efforts sa pari dalaygon kay gitun-an man gyod.—