Sa Maayo’ng Pagsulat Sa Binisaya

Ni PAULINO GULLAS

Bisaya Enero 7, 1935; Septiyembre 19, 2018

(Kini nga sinulat maoy ika-3 sa serye nga unang napatik sa Bisaya niadtong Enero 7, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan ning Bisaya karon labi na partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon. Gani, kamatikdan man dinhi ang kalainan usab sa pamaagi ni G. Gullas ug sa iyaha sa editor sa maong panahon.)

III

KINING mga sinulat ko mahatungod sa ato’ng pagsulat sa Binisaya magpasabut sa kadaghanan sa kahuyang sa ato’ng pinulongan. Nagkayamukat ang ato’ng pagsulat, nagkalahugay ang ato’ng paagi, nagkalain-lain ang ato’ng kalaki.

KUN, KON, KUNG

Bisan gani paggamit sa Binisaya sa kon, kun, ug kung alang sa or ug if sa Iningles, o ug si sa Kinatsila;

Ang Bag-ong Kusog, Atong Kabilin, Bisaya, Babaye; Nasud maggamit sa kun alang sa o sa Kinatsila, or sa Iningles; ug kon alang sa if sa Iningles, si sa Kinatsila. Pananglitan:

“If I shall love or I shall be loved”. “Si yo amare o yo sere amado”. Hubaron sa Binisaya: kon ako mahigugma kun higugmaon.

Ang Tagalog mogamit sa kung alang sa if, or ug although. Kini gisunod usahay sa Bag-ong Kusog. Kung ikaw mao’y gipasanginlan kun gikatahapan (if you are accused or suspected).

Ang Leyte-Samar ingon man, maggamit sa kun alang sa or ug if, mao usab kini ang gigamit sa “Ang Mag-uuna”.

Ang nakaayo sa paagi’ng gigamit sa Bagong Kusog, Tinagalog, Leyte-Samarinyo, ug Maguuna mao ang kasayon. Dili makalibug. Sa pagkatinuod,  sosama da man ang paglitok sa kun ug kon.

Kon mao’y ato’ng tuyo pag sayon ug pag tukod usa ka kaugalingon’g pinolongan’g Pilipinhon, ang angay nato’ng buhaton mao ang paggamit sa mga pulong hisabtan sa labi’ng daghan’g molopyo. Mao, mahimo nga mao’y ato’ng gamiton ang usa lamang ka pulong alang sa or ug if. Bisan hai niining duha— kun, kung.

Apan unsa’y hukom sa kadaghanan?

UGB kun UBP kun UGP?

Nia’y malagmit gamiton— ang pag mubo sa mga pulong “ug uban pa” kun “et cetera” sa Latin. Uban mogamit sa ugb., uban ubp., uban ugp.

Tagsatagsa duna’y iya’ng katarungan. Ang “et cetera” mob-on “etc.” ug maoy gigamit sa kinatsila ug iningles. Labi’ng daghan mogamit sa ugb. Apan ang Bisaya nga gipangolohan ni G. Boquecosa, alias Bok, maggamit sa ubp. Ug siya may katarungan usab, aron tuod mahamutang ang tolo ka titik sa tolo ka pulong “ug uban pa”.

ANG PAGGAMIT SA PAG

Ang pagsulat sa mga berbo sa Binisaya: “pag higugma”, “pag kaon”, “pag inum”, “pag pamati”, “pag hatag”, “pag sulat”, “pag sulti”, ugb,: ang preposisiyon “pag” ilain ba kung idukot?

Kadaghanan sa ato’ng mga magsusulat maggamit sa ikaduhang’ng paagi: “paghigugma”, “pagawit”, “pagkaon” ubp.

Kini mao usab gigamit paagi sa Tinagalog: “pagibig”, “pagkain”, “pagaral”, ugb. Apan pipila ka magsusulat sa Taliba ug Pagkakaisa magbutang giyon kun badlis. Mosulat: “pag-ibig,” ugb. Usahay ang Bisaya maginingon niini’ng katapusan’g paagi sa Tinagalog. Gigamit usab ni Pari Cuenco sa “Atong Kabilin”.

Angay hinumduman nga sa Iningles, ang preposisiyon to dili gayud idugtong kun ilanggikit: “to love,” “to eat”, “to hate”, “to drink”, ubp.

Gihimo natu ang paglanggikit kung pagdukot sa preposisiyon ug sa berbo kay nadani kita sa paagi sa Kinatsila— amar, adar, temer, ver, oir, huir.

Makita nga sa Kinatsila ang berbo inpinitibo maila tungod sa iya’ng mga katapusan ar, er, ir, Wala’y preposisiyon gigamit.

Apan ang porma, ang pagkabagay sa berbo inpinitibo sa Binisaya nahisama sa Iningles: pag higugma, “to love”, ugb. Wala mahisama sa Kinatsila. Mao, nga angay unta’ng buhaton ang pag lain sa pag.

Duna pa’y lain’g katarungan: Pag mubo sa mga pulong Binisaya. Aron ang mga berbo mao: “kaon”, “higugma”, “dagan”, “inum”, ugb.

Maayo usab nga sa adlaw maghimo kita’g kapolonganan kun diksiyonariyo makita ang mga pulong mugbo, apan hingpit. Sa Iningles pa, “pure words”.

Ang “pag” malagmit usab gamiton nga “prefix” kun ipilit sa sinugdan sa usa ka pulong. Pananglitan:

1). Ang pagpataas sa bandila, “the raising of the flag,” Ang pag dinhi magpakita sa paganganlan sa Iningles gerund kun gerundio sa Kinatsila.

2). Pagadto ko sa inyo, malipayon ako—When I went to your place, I was happy. Ang pag dinhi adberbiyo.

3). Pagkawala’y igabalus nimo—How ungrateful you are. Ang pagka dinhi adberbiyo gihapon.

Niini’ng mga pananglitan ug uban pa, ang pag idikit, dili ibulag.

Sa laing pagkasulti, ang “pag” lainon lamang kon gamiton nga preposisiyon aron paghimo usa ka berbo inpinitibo: pag pasaylo balaanon—to forgive is devine. Aron pag patuo kaninyo, kini ako’ng buhaton—In order to convince you, I shall do this.

UNSAY PAAGI NI RIZAL?

Apan kadaghanan, mogamit sa pag itaput sa tanan’g pulong hisondan: Kining paagiha malagmit gigamit usab ni Rizal. Matud pa niya, mahatungod sa “wika” kun pinolongan’g kaugalingon ug pinolongang hinulaman:

“Ang pagangkin sa ibang wika ay pagpatay sa sariling katangian, pagpagod na bihisan nang ibang kaisipan ang sariling pagkukuro xxx Ang wika ay siyang pagisip ng bayan.

Alang sa paghiusa ug pagsayon sa sinulatan, mahimo nga kanunay ipilit kun itaput ang pag, bisan gamiton nga adberbiyo kun preposisiyon, kon mao’y hiuyonan sa kadaghanan, tua uban ako. Ug hinaut pa mao usab ang himoon sa uban.

Ang Bikol usab masabug magdugtong ug maglanggikit sa pag ngadto sa berbo. Pananglitan: “pagkamuot” sa ato pa, pag higugma, “to love.”

Ang Ilokano ingon man. Mosulat pagraranudan (pag kalawat);

Nan, unsa’y ato’ng angay buhaton? Ibulag kun ilanggikit nato ang pag?

Dili mao’y ato’ng tuyo ang pag pugos sa uban. Apan, ania gipakita ko ang mga kasogoan ug naandan sa uban’g mga pinolongan nga mauswagon ug gigamit sa ubang magsusulat sa kapopodan.

Anaa kanato ang pag pili sa dalan buot nato again. Apan kinahanglan nga ang kauyonan mao’y tumanon aron dili magkalinugaw ug magkalamukat ang ato’ng pagsulat.

ATONG BERBO NAGKA LINUGAW

Unsaon nato sa Binisaya pagpasabut sa presente, pasado ug poturo— sa karon, sa niagi na ug sa umaabot pa?

Unsaon natu pag Binisaya sa “yo amo”, “I love”; “tu amas” “you love”; “yo amare”, “I shall love”? Dili ba ingnon natu sa Binisaya sa pag ingon: ako mahigugma, (presente); ako nahigugma, (pasado); ako mahigugma kun mohigugma, (poturo)?

Mga laing pananglitan:

Siya mikaon karon. Siya nikaon kagahapon. Siya mokaon ugma.

Ikaw midagan karon. Ikaw nidagan kagahapon. Ikaw modagan ugma.

Siya maninguha karon. Kita naninguha kagahapon. Kita maninguha ugma.

Sila miawit karon. Sila niawit kagahapon. Sila moawit ugma.

Kita mikompisal karon, kita nikompisal kagahapon. Kita mokompisal ugma.

Sa laing pagkasulti sa mga berbo regular, sa presente, karon, gamiton nato sa aktibo ang sinugdanan kun “prefix” mi, ma; sa niagi ni, na, no; sa umaabut mo, mi, ma. Sa katapusan’g sinulat ni Filemon Sotto, kining paagiha iya’ng gigamit: nadani, ubp.

Apan duna’y pila ka magsusulat mogamit sa mi, mo alang sa presente ug sa pasado. Usahay hangtud sa poturo: Ako mikaon karon. Ako mikaon kagahapon. Ako mikaon ugma. Kini dayag nga sayop.

Ngano’ng dili kita mogamit sa 3 ka paagi, sama sa Leyte-Samarinyo, ugb, aron pagpasabut sa tulo ka “tenses” kung panahon— presente, karon; pasado, niagi; poturo, umaabut?

Ang kadaghanan sa mga magsusulat mao’y angay mohokom. Ang hokom sa kadaghanan mao’y angay sundon ug tumanon sa tanan.

SUGBU kun SUGBO?

Nia pa. Tanawa, kana’ng ngalan sa ato’ng kaugalingon’g lalawigan ug dakbayan diin gipatik ang daghan’g mantalaan, kansang pinolongan mao’y gigamit sa kadaghanan sa kabisayan ug Mindanaw.

Sugbu kun Sugbo?

Tiaw mo kana— hangtud ang mga Sugbuanon wala magkauyon unsaon pag sulat sa ila’ng kaugalingon’g lungsod! Katawanan. Makauulaw.

Kini ug uban’g pasikaran magpakita nga kinahanglan gayud magtukod usa ka Akademiya. Kon kini dili mahimo, nga magkasabut ang ato’ng mga inilang magsusulat, aron ang kaboboton sa kadaghanan mao’y lagda nga pagasundon sa kamantaan’g bisaya.

NAN UNSA’Y ANGAY BUHATON?

Malaksot kaayo’ng talanawon nga ang Sugbu nga duna’y mga maayo’ng magsusulat, kansang mga dagang gitahud ug gisunod sa daghan’g magsusulat sa Kabisayan ug Mindanaw, wala magkasabut ug magkasinabut; nagkalamukat sa ila’ng “espeling”, kun paglitok ug pagsulat sa mga pulong ug pagtibuok sa mga sulti nga sayon.

Bisan labihan kadaghan sa akong bulohaton, gihagoan ko sa pag sulat niini’ng pila ka sinulat, aron pag pakita makausa pa nga kinahanglan ang kapunongan sa mga magsusulat magmata sa iya’ng paghikatulog, makaamgo sa daku’ng katungdanan iya’ng gipasan sa atubangan sa lungsod.

Ang nakadaut ugod mao ang politika. Kadaghanan sa ato’ng mga magsusulat mga politiko man. Kadaghanan sa ato’ng mga mantalaan gigamit man nga hinagiban sa lugaynan. Mao, nga hasulan sila sa pagtinabangay. Kaniadto pa daghan’g naninguha nga magtukod kita’g akademiya kun kapunongan, aron ang mga magsusulat magkasabut sa mga lagda sa pagsulat. Apan pulos lamang tinguha, pulos sulti, wala’y kaayohan nakuha. Wala’y gisangputan sa ila’ng tinguha. Wala mahimugso ang gilalang sa ila’ng hunahuna.

Apan karon nga nakita na ang kahuyang, ang kakulang, ang kalaksot sa ato’ng pagpanulat, tingali madani ug makabig na nato ang ato’ng kauban’g magsusulat sa pag pundok aron ang mga magsusulat sa Sugbu maghugpong ngadto-ngadto dili lamang sa pag inum-inum, kon dili usab alang sa daku’ng tinguha sa pagpauswag, pagpadaku, pagpasayon sa ato’ng sinultihan ug pinulongan, aron ang mga lagda nga karon ato’ng kauyonan mahimo’ng tudling pagasundon sa mga kabataan ugma damlag.

PAHIBALO:

Ang ika upat sinulat mahatungod sa pinulongan’g Binisaya mogula sa sunod semana. Hisgutan ni delegado Gullas ang pila ka hinungdanon’g butang: Ang mga una’ng Bisaya may kaugalingon ba’ng sinulatan? Nanghulam ba lamang sa Tinagalog? Unsa’y alpabeto kun katitikan gigamit? Duna bay natipigan karaan’g sinulat sa Binisaya ug Tinagalog ginamit ang mga titik Malayo? Kon duna man, diin hikaplagi ug hai karon tipigi? Kini ug uban pa, hisgutan niya sa daklit.—