GANAHAN KA BAG-OHON ATONG SINULATAN?

Ni ERIC S.B. LIBRE

Bisaya Hunyo 27, 2018

NAKAHIBALO ba ka anang gitawag og “baybayin”? Karon ka lang kadungog? Aw, okey ra nâ. Pero basin sa dilì madugay kinahanglang masinatì ka na gyod niini aron dilì ka mahimong “illiterate”.

Unsa man gyod tuod diay ning “baybayin”? Ug nganong duna may purohan nga mahimo tang “illiterate” sa dilì madugay kon dilì ta masinatì niini?

Ang “Baybayin”

Ang “baybayin” usa ka lumadnong sistema sa sinulatan dinhi sa Pilipinas— partikular sa mga Tagalog. Sumalà sa mga tigpanukîdukî (researcher), nagtunhay ug gigamit niadtong ikatrese ngadto sa ikanapulog walo nga siglo (13th-18th century). Buot ipasabot, ang maong sistema sa sinulatan mitumaw ug gigamit na sukad niadtong walâ pa makaabot dinhi sa atoa ang impluwensiyang Islam— kay nianà na mang hinapos sa ikanapulog upat nga siglo (tuig 1390) nagsugod pagsangyaw sa Islam si Rajah Baguinda dinhi sa atong kapupud-an. Dihang nasaag dinhi sa atong kapupud-an ang mga Katsilà, mao na kini ang sistema sa sinulatan nga ilang gikahibalag. Sumalà sa gimatud-an sa mga asoy sa paring Katsilà nga si Pedro Chirino niadtong 1604 ug sa magsusulat nga si Antonio de Morga niadtong 1609, ug ingon man sa nahiposang mga kasulatan sa pagbaligyà (deed of sale) nga pinetsahag 1613 ug 1635 nga gitipigan sa University of Santo Tomas Archives, ang maong sinulatan padayong gigamit sa sayong bahin sa pagsakop na sa Espanya sa Pilipinas. Ganì, ang unang libro nga gipatik dinhi sa Pilipinas, ang “Doctrina Christiana” nga gipublikar sa mga paring Dominikano niadtong 1593 aron pagsangyaw sa Katolisismo ngadto sa mga lumulupyo, naggamit sa sinulatang “baybayin” dungan sa Kinatsilâ ug Tinagalog nga gisulat gamit ang alpabetong Latin o Romano (kining atong gigamit sa pagka karon).

Samtang si Antonio Pigafetta (kinsa kuyog sa ekspedisyon ni Fernando Magallanes dihang nasaag kini dinhi sa atong kapupud-an niadtong 1521) nagsugid nga ang mga lumulupyo sa mga dapit sa Kabisay-an dilì maantigong mosulat ug mobasa, si Miguel Lopez de Legazpi nagsulat nga sa pag-abot niya dinhi niadtong 1567 ang mga Bisayâ aduna nay kaugalingong sistema sa sinulatan. Sumalà sa gitahô sa usa pa ka Katsilà (Francisco Alcina) nianang tungà-tungà sa katuigang 1600, ang sinulatan sa mga Bisayâ ila kunong nakat-onan gikan sa mga Tagalog; pinasikad niini makaingon ta nga ang mga Bisayâ niadtong mga panahona naggamit na pod sa “baybayin” (o kahâ usa ka sinulatang nanukad sa “baybayin”).

Ang pangagpas sa mga tigpanukîdukî mao nga ang “baybayin” usa ka sistema sa sinulatan nga nasundog gikan sa gitawag og Brahmic scripts gikan sa India— lagmit pinaagi sa mga tribu sa Borneo o kahâ sa Sulawesi.

Ang maong sistema sa sinulatan gilangkoban sa napulog pito ka simbolo o karakter diin tulo ang nagrepresentar sa mga patingog o vowel ug napulog upat ang nagrepresentar sa mga katingog o consonant. Ang tulo ka patingog (vowel) nga nalakip sa “baybayin” mao ang “a”, “i/e” ug “u/o”. (Matikdi nga ang “i” ug “e” usa ra ka simbolo ang gigamit ug ingon man ang “u” ug “o”. Kini tungod tingali kay sa Tinagalog— ug labi na sa Binisayâ— walay kalainan sa paglitok talì sa “i" ug “e” ingon pod sa “u” ug “o”.) Ang mga katingog (consonant) basahon o litokon nga dunay kauban nga “a” (sama sa atong pagka karong Abakada) ug kini gilangkoban sa mga mosunod:  b, k, d/r, g, h, l, m, n, ng, p, s, t, w, y. Sa maong sistema, usa ra ang simbolo sa d (“da”) ug r (“ra”) sanglit sa Tinagalog ang “d” ug “r” magkabayloay man depende sa ilang nahimutangan sulod sa pulong.

Naggamit usab ang maong sistema og tulbok (“tuldok” sa Tinagalog) aron usbon ang paglitok sa katingog (consonant). Ang simbolong katingog (pananglitan, sa “ba”) nga butangag tulbok ibabaw niini pagalitokon o basahon na nga giparesan sa patingog (vowel) nga “i/e” (pananglitan, “bi”). Kon ang tulbok naa mabutang sa ilalom sa simbolong katingog, litokon o basahon kini nga kauban ang patingog nga “u/o” (pananglit, “bu”).

Ang usa ka mamatikdan sa mga simbolong “baybayin” mao nga mao lamay girepresentaran niini ang mga silaba o silabol nga patingog ang tumoy (pananglitan, “ba” “bi” “bu”). Sa atò pa, walâ kiniy simbolo alang sa mga silaba o silabol nga katingog ang tumoy (sama sa “ab” “ib” “ub”). Mao tingali nga dihang niabot na ang Katsilà dunay naghimog dugang nga mga simbolo aron mahulipan kining maong kakulangon sa orihinal nga sistemang “baybayin”. Pananglitan, niadtong tuig 1620 gidugang ni Francisco Lopez ang “sabat” o simbolong pormag krus nga ibutang sunod sa simbolong katingog aron wad-on ang kauban niining patingog nga “a”. Apan morag walâ kaayo kini mahimong uso. Hinuon, maoy mas gigamit ang pagbutang sa simbolong “bawas” (minus sa Iningles) sa dilì pa ang usa ka simbolong katingog aron “papason” ang kauban niining patingog nga “a”.

Ubos sa kolonyal nga pagdumalà sa mga Katsilà, ngadto-ngadtong nagkahináy ang paggamit sa “baybayin” hangtod nga hingpit na kining napadaplin sa mga hinapos nga bahin sa ika-18 nga siglo (katuigang 1700). Human sa ika-18 nga siglo, “nakalimtan” na gyod kini. Dunay duha ka mapasanginlang hinungdan niining maong “paghikalimot” sa “baybayin”. Usa mao nga gipakgang kini sa mga Katsilà— diin segun sa pipila ka sugid gipangsunog sa ubang mga prayle ang mga sinulat nga “baybayin” nga ilang hingpalgan kay kuno kini iyaha sa mga “pagano” ug “gikan sa Yawà”. Lain pa mao ang impluwensiya sa sinulatan gamit ang alpabetong Latin o Romano nga maoy gipakaylap sa mga Katsilà ug gisagop sa “edukado” nga mga indio.

Mao nga pagka karon ang kadaghanang Pilipino walâ nay kalibotan bahin sa sinulatang “baybayin”. Sagad, ang pipila nga nagpabiling dunay kahiamgo niini mao ra kadtong mga anaa sa natad sa arte ug kultura kinsa dunay espesyal nga interes sa karaang kultura sa atong kapupud-an. Naa ganì pipila nga nagagamit sa “baybayin” isip disenyo alang sa mga patík sa lawas o body tattoo. Ug dinhà sa pipila ka simbolo o logo sa ubang ahensiya sa gobyerno (sama sa Armadong Puwersa sa Pilipinas ug sa Cultural Center of the Philippines) o sa mga pundok sama sa Magdalo ug Anak Bayan makità usab usahay ang mga simbolong “baybayin” (pero ang kasagarang tawo walâ ra ganì makaalinggat niini o makatugkad kon unsa kini). Sa laktod nga pagkasulti, ang “baybayin” isip sistema sa pagsulat maingon nga patay na o ba kahâ comatose.

House Bill 1022: Pagbanhaw sa “Baybayin”

Apan kon ugaling matigayon ang pagkahimong hingpit nga balaod sa usa ka balaodon nga gidusô karon dinhà sa Ubos nga Kamara sa Kongreso, lagmit nga mabanhaw ang karaan ug nahikalimtan na nga sistema sa sinulatang “baybayin”.

Sukad pa sa ika-15 nga Kongreso niadtong 2011, aduna nay gipangdusong balaodon nga nagtinguhang himoon nga “nasodnong sistema sa pagsulat” ang “baybayin”. Sa Ubos nga Kamara, ang maong balaodon gipasiugdahan ni Kongresista (kanhi Heneral sa Kapolisan) Leopoldo Bataoil sa Ikaduhang Distrito sa Pangasinan. Samtang sa Senado ang nagpasiugda og susamang balaodon mao si Senador Loren Legarda. Ang maong duha ka balaodon nagpabiling “pending” sa ang-ang sa komite sa ika-15 nga Kongreso. Gisublì pagdusô ang duha ka balaodon panahon sa ika-16 nga Kongreso, ug mao lang gihapoy gidangatan niini ang pagpabiling “pending” sa ang-ang sa komite.

Gidusô na pod og usab niadtong 2016 ang maong mga balaodon dinhà sa kasamtangang ika-17 nga Kongreso. Sa Ubos nga Kamara, ang balaodon (House Bill 1022) nga gipasiugdahan ni Kongresista Bataoil sa kataposan naaprobahan ra gyod sa ang-ang sa komite niadtong Abril 23, 2018. Sa pikas bahin, nagpabilin pa gihapong “pending” sa komite ang katugbang niini nga balaodon (Senate Billl 433) nga gidusô ni Senador Legarda.

Sumalà sa press release gikan sa Press and Public Affairs Bureau sa Ubos nga Kamara sa Kongreso, ang House Bill 1022 o ang gisugyot nga “National Writing System Act” nagtinguhang ideklarar ang “baybayin” isip nasodnong sistema sa sinulatan sa Pilipinas ug sa ingon magpataas sa kahiamgo mahitungod niini ug pagpakaylap sa paghatag og bili sa kamahinungdanon ug katahom niini.

Segun sa maong balaodon, adunay panginahanglan sa pag-promote, pagprotektar, pagpreserbar ug pagkonserbar sa “baybayin” isip Nasodnong Sistema sa Pagsulat aron magamit kini nga heramenta alang sa kultural ug ekonomikanhong kalamboan aron pagmugnà og kaamgo, pagtahod ug garbo sa mga kabilin sa Pilipinhong kasaysayang kultural, erehinsiya, ug sa tiunay nga kailhanan sa nasod.

Kining maong balaodon gisuportahan sa Departamento sa Edukasyon (DepEd), National Commission for Culture and the Arts (NCCA) ug grupong Baybayin, Buhayin.

Kon kini nga balaodon mamahimong balaod, ang tanang tiggamâ sa lokal nga giprosesong produktong pagkaon gikinahanglan nang magbutang og “baybayin” nga marka sa putos sa ilang mga produkto.

Ingon man, ang mga yunit sa lokal nga gobyerno (LGU) gimandoan nga maglakip og “baybayin” nga sinulat dinhà sa ilang mga karatula sa mga ngalan sa dalan, mga publikong pasilidad, publikong gambalay, ug uban pang gikinahanglang karatula alang sa mga establisimento sa panerbisyong publiko sama sa ospital, estasyon sa bombero ug polis, sentrong pangkomunidad ug hawanan sa gobyerno.

Ang maong balaod magmando usab sa mga tigmantala sa pagbutang og “baybayin” nga hubad sa ngalan sa ilang mga peryodiko ug magasin.

Dugang pa, ang hingtungdang ahensiya sa gobyerno pagamandoan nga magpakaylap sa kahibalo ug kasayoran mahitungod sa “baybayin” pinaagi sa pagpang-apod-apod sa mga balasahon ngadto sa tanang ang-ang sa publiko ug pribadong institusyon sa edukasyon ug mga ahensiya ug opisina sa gobyerno ug pribado.

Ang pagprotektar, pagpreserbar ug pagkonserbar sa “baybayin” isip usa ka Nasodnong Bahandì nga Kultural (National Cultural Treasure) pagahimoong tahas sa National Council on Culture and the Arts (NCCA). Kini, uban sa DepEd, DILG, ug CHED, mao unyay magpanday sa implementing rules and regulations sa maong balaod puhon.

Angay Ba?

Dakong pangutana alang kanatò karon kon kining gidusong balaodon ni Kongresista Bataoil (ug ang katugbang niini nga gipasiugdahan ni Senador Legarda sa Senado) angay ba gyod nga mahimong usa ka hingpit nga balaod. Gikinahanglan ba natò ang ingon niining balaod? Duna bay kaayohang ikadulot ang maong balaod puhon?

Kon hinuktokan, ang maong balaodon maingon nga nagtinguhà sa “pagbanhaw” sa sinulatang “baybayin” nga pipila ka siglo na nga “mitaliwan” gikan sa inadlaw-adlawng kahimatngon ug buhat natong mga Pilipino. Subay niini, makapangutana kita: Unsa man ang kapuslanan sa ingon niining “pagbanhaw”?

Tingali, masulti natò nga maanindot ang ideya nga angay ipahiamgo og balik kanatong mga Pilipino (karon ug sa umaabot pang mga henerasyon) nga sa walâ pa kita hipandoli sa mga Katsilà (ug sa walâ pay nakaabot dinhing mga misyonerong nagsangyaw sa Islam), aduna nay sistema sa sinulatan nga nagtunhay sa pipila ka bahin sa atong kapupud-an. Ang pagtunhay sa maong sistema sa sinulatan timailhan nga ang mga lumulupyo sa atong kapupud-an niadtong panahona dili diay mga luog kondilì maingon nga sibilisado na. Ang kahiamgo sa ingon niini nga pangkasaysayang kamatuoran dakong tabang sa pagpabarog sa atong garbo isip usa ka kaliwat nga dunay kaugalingong kailhanang kultural. Busa makaingon kita nga ang balaodon ni Kongresista Bataoil morag nindot og katuyoan.

Pero, yunà diay, nganong “baybayin” man lang ang gihisgotan sa maong balaodon? Kini lang ba diay ang matawag nga lumadnong Pilipinhong sinulatan gikan sa karaang panahon? Hala ka, dilì bayâ! Segun sa mga tigpanukîdukî kalabot sa kasaysayan ug mga pinulongan, ang “baybayin” usa lang sa nagkadaiyang sinulatan nga nagtunhay dinhi sa atong kapupud-an sukad pa sa unang panahon. Ug kini gigamit sa mga dapit sa Katagalogan. Pipila sa uban pang lumadnong sinulatan sa atong kapupud-an (nga kolektibong gitawag og “suyat”) mao ang “kulitan” sa mga Kapampangan, “badlit” sa mga Bisayâ, “iniskaya”, “buhid/buid” ug “hanunó’o” sa mga Mangyan, “apurahuano” sa mga Tagbanwa, “palaw’an” sa mga taga Palawan, ug “kur-itan” sa mga Ilokano.

Ayay! Mora na pod nig sublì sa panghitabò diin ang Tagalog (ubos sa takoban nga “Pilipino/Filipino”) nahimong nasodnong pinulongan sa Pilipinas. Kon tuyò gyod sa balaodon nga mahatagan og pagtagad ang kanhiayng lumadnong mga sinulatan, nganong walâ man maapil og hisgot ang uban niini nga daghan man pod bayâ diay?

Makahinuktok pod ta nganong ang “baybayin” himoon o ideklarar man gyod isip Nasodnong Sistema sa Pagsulat sa Pilipinas? Walâ man poy probisyon sa balaodon nga nag-ingon nga “baybayin” na gyod maoy gamiton pagsulat sa mga opisina ug eskuylahan, busa nganong mahimo man ning nasodnon sistema sa pagsulat?

Lain pa, morag dakô tingaling gasto ang gikinahanglan aron nga mapatuman ang mga probisyon sa balaodon pananglit alang sa mga LGU pagbutang og “baybayin” sa tanan nilang karatula ug ingon man sa paghimo sa mga balasahon nga ipang-apod-apod aron ipakaylap ang “baybayin”. Sa pagka karon bayang bersiyon sa balaodon, walay gisulti asa maggikan ang pundong gamiton alang sa mga kalihokan sa pagpatuman niini.

Adunay mga nag-ingon nga tinuod angay lang nga mohimo ta og mga lakang aron nga dilì hingpit nga makalimtan ang karaang lumadnong mga sinulatan sa atong kapupud-an isip kabahin sa atong nasodnong kultural nga kailhanan ug kabilin. Apan ingon pod nila nga dilì man tingali kinahanglan nga magtakdà og usa ka gibansagang nasodnong sistema sa sinulatan alang sa maong katuyoan. Bitaw pod, unsa man diay pulos anang lainlaing ahensiya sa atong gobyerno nga gitahasan sa pag-amping sa atong kultural nga kabilin ug kailhanan? Unyà, naa man sab nang pribadong mga pundok nga nagatagad sa pag-atiman sa atong kultural nga kailhanan, dilì ba?

Nagkayamukat pa man ganì ta karon aning pagpalambò sa atong lumadnong mga pinulongan (pananglit, pinaagi sa MTBMLE sa DepEd), maghimo na sab tag laing labad sa ulo pinaagi aning gisugyot nga Nasodnong Sistema sa Sinulatan? Ug unsa man gyod kunoy benepisyong makuhà natò sa pagsagop sa usa ka “gibanhaw” nga karaang sinulatan isip nasodnon kintahay nga sistema sa sinulatan?

Matod pa ni Patricio Diaz sa iyang kolum sa online nga Mindanews niadtong Mayo 2, ang paghimog balaod nga maghimo sa “baybayin” nga nasodnong sistema sa pagsulat “sama ra sa pagbuhat og balaod nga magmandò sa paggamit sa bahag isip inadlaw-adlaw nga nasodnong sapot sa mga lalaki.” Nagkanayon pa gyod siya sa panak-op nga bahin sa iyang kolum, “Baybayin? Binuang! Bahag na lang.”

Dilì ingon nianà kamabulokon ang reaksiyon sa usa nakò ka higala, pero morag makapahimuot pod gihapon. Matod pa niya, “Baybayin? Mas mapuslan pa tingalig magtuon na lang tag sulat ug basag Ininsek!” (Ambot pod nganong nakasulti siya og ingon niadto?)—