Ang Pagkat-on ug Pagsupak: Gamayng Tagay Mahitungod sa Pinulongan ug Literatura

Ni GRATIAN PAUL R. TIDOR

Bisaya 10 Oktubre 2018

May poetic license ang usa ka magsusulat sa literatura sa pagbalbag sa balaod kon gikinahanglan sa materyal. Ug mao kini ang nakalahi sa ordinaryong sinulat sa usa ka obra maestra.

NAGTRABAHO ko isip online content writer. Mosulat ko gamit ang tingog, estilo o pormula nga gipangayo sa kliyente. Apan lisod usbon ang naandang sinulatan, ilabi na kon dunay eskor nga kinahanglang kab-oton ug imintin. Kay kon lugson baya, usahay, makompromiso na hinuon ang trabaho.

May usa ka kliyente nga mimando nga gamiton nako ang usa ka application/add-on aron sa paghinlo sa akong artikulo. Way problema kay masipyat man gyod sa gramatika o kaha dunay di hibantayan nga typo. Ang nakaapan, lupig pa may gi-martial law ang kaestrikto sa maong application. Mohatag kinig eskor base sa sentence construction, punctuation, passive/active voice, ug uban pa. Kon wa kay sipyat ining mga butanga, dakog purohan makakuha kag 90 ngadto sa perpek nga eskor. Kay mao may gipangayo sa kliyente, akong sundon ang suhestiyon sa application aron makab-ot lang ang standard nga gikinahanglan. Ang resulta, usa ka way tatsa nga artikulo. Hinlo. Way tatsa, apan way lami basahon. Hinlo, apan way kinabuhi. Morag sinulat sa robot nga hanas moiningles.

Nganong gahisgot ko niini? Kay natandi ko kini sa pagsulat og literatura. Tinuod, importante ang gramatika sa literatura, o bisan unsang matanga sa sinulat. Apan, kon tugotan nga hulman ko ang metapora nga gigamit ni Omar Khalid, usahay baya ang sentences nga atong gamiton sa pagsulat pataka rag dasmag, morag bus nga way drayber. Kay di ba, usahay, ang imahinasyon ug hunahuna sa tawo ingon man niini? Usahay, way lohika nga gitahod. Gawasnon. Ug mao kini ang nakalahi sa literatura sa ubang sinulat diin mas angayng estriktohon kon grammatical rules na ang hisgotan. Kay baya, kon maoy gikinahanglan sa materyal, ang literatura di motahod og gramatika ug estruktura.

Apan wa ko mag-ingon ug magkonsentir nga magtira-pasagad na lang ang magsusulat. Wa ko magduso sa ideya nga di angayng kat-onon ang batadila ug uban pang angayng makat-onan kabahin sa bisan unsa nga pinulongan. Di kana mao ang tumong ning akong yanong pag-antog.

Ang bisan unsa nga pinulongan gakinahanglan og estandardisasyon. Ug kini nga estandard mamahimong mausab sa paglabay sa panahon. Bisan pa man, gipaningkamotan sa mga eksperto nga dunay estandard nga mahimong sundon sa mogamit sa pinulongan— lumad man o hinulman. Kay kon way estandard, magkasiwagkang ang agi. Ug unsa na man lang diay ang pulos sa editor kon palabyon na lang ang tanang sayop sa sinulat? Di sa tanang higayon, magpasalipod ang magsusulat sa rason nga wa siyay tahoron nga espeling o grammar.

Sa unang bahin, adunay mga eksperto ug pormalista nga nagmando nga kinahanglan ingon ana ug ingon ani ra gyod ang paggamit sa pinulongan, peryod. Sa laing bahin, may mga nag-ingon pod nga ang maong estandard minugna lang sa pipila ug wa kini magsalamin sa aktuwal nga paggamit sa pinulongan. Matod niining mga tawhana, ang pinulongan repleksiyon sa panahon ug kay kini daynamiko, mausab ug moebolb kini duyog sa sonata sa nagkausab nga kalibotan. Ang duha ka matang sa tawo ug eksperto adunay punto. Apan kinsa gyod ang eksakto? Ang tubag anaa sa pagbalanse. Ug kini lisod ug makuti nga tahas.

Ang pagsulat magdepende sa estilo, tumong ug matang sa sinulat. Kon kini pormal ba o impormal. Lahi nga sinulatan ang gikinahanglan sa legal nga dokumento, sa balita o kaha sa usa ka pormal nga sulat. Kay di ba mausab man imong tonada ug sinulatan kon magsulat kag love letter alang sa tawong naibgan? Sa samang paagi nga lahi sad imong sinulatan kon magsulat kag sugilanon, balak o nobela. May poetic license ang usa ka magsusulat sa literatura sa pagbalbag sa balaod kon gikinahanglan sa materyal. Ug mao kini ang nakalahi sa ordinaryong sinulat sa usa ka obra maestra.

Kay kon way misupak, way kausaban. Kay kon way mosupak, way pagdis-og. Kon ang tanang tawo mitahod ug nahadlok sa balaod sa gramatika ug estruktura, seguradong di matawo ang “Ulysses” ug “Finnegans Wake” ni Joyce. Kon ang tanan mahadlok masayop ug conscious kaayo sa ilang grammar ug praning kaayo sa ilang sentence structure— tingali bunga sa kaisog ug kaestrikta sa ilang English teacher kaniadto, kon English ilang gamit sa pagsulat— syur gyod ko nga di mailhan sa kalibotan ang sama sa usa ka William Faulkner. Kon metikuloso sa punctuation ug capitalization ang tanang tawo, wa tay mabasa ron nga sama kabagsik sa usa ka e.e cummings o Jose Garcia Villa. Pananglit, ang pinulongan nga gigamit sa nobelista nga si Cormac McCarthy, gisaway sa pipila kay di kuno husto ang Ininglesan niini ug lisod sabton. Apan kon misunod si McCarthy sa gitudlo sa eskuylahan kabahin sa saktong paggamit sa pinulongan, di nato mabasa ang iyang nindot kaayo nga prosa, ang iyang sinulatan nga sama kahanoy sa nagdagan nga ihalas nga kabayo. Bitaw, daghang sayop kon ang estrikta nga maestra sa English ang pabasahon. Daghang tatsa ug di hinlo. Apan pagkalami basahon.

Kon akoy papilion, mas basahon nako ang nindot kaayo pagkasulat nga sugilanon bisan pa man og aduna kini sayop-sayop sa gramatika o kaha espeling, kaysa sa hinlo ug perpekto kaayo (buot ipasabot, masunoron sa balaod) apan wa poy lami pagkasulata. Mag-unsa ang perpekto og gramatika, espeling, ubp. kon sa kahinlo niini, bakikaw na hinuon kaayo basahon? Labi na kon sugilagming, sugilanon o nobela ang gihisgotan. Kon bata ba ang nag-estorya, katuohan ba nga morag hamtong na siya manulti? Kon mag-estorya ang mga karakter, kompleto gyod diay ilang sentences? Kon estudyante ang narrator, moestorya ba siya nga sama og naglektyur siya kabahin sa literatura? Bay, hangak baya kaayo basahon kon ang sugilanon morag pirme lang gadiskurso. Adunay luna alang sa grammar lecture, ug adunay luna alang sa literatura. Ayaw patya ang literatura tungod sa imong kapraning sa grammar. Di makompromiso ang kanindot sa sinulat tungod lang sa ginagmayng teknikal nga sipyat.

Akong usbon, wa ko magduso sa ideya nga di importante ang teknikal nga aspeto sa pinulongan. Apan kon mabuta ang tawo tungod lang sa teknikal nga aspeto, ug di na niini makita ang hiyas sa usa ka obra, dihang bahina na ta maglalis, higala.

Kay di ba ang pagsulat og literatura, sama sa ubang matang sa arte, usa man ka way kahumanang proseso sa pagkat-on ug pagsupak?—