Molambo Ba Kaha Ang Akademyang Bisaya

Ni VEREFEL

Bisaya Oktubre 24, 2018

(Lain pang karaang sinulat, kini napatik kanhi sa Bisaya sa Enero 28, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

TUNGOD sa bag-ong pamunoan nato nga nagasingabut, milihok ang atong mga kadagkuan aron mahimong pinulongang nasudnon ang Binisaya. Ang kapunongan sa Bisayista nga dugay nang nahinanok kun namatay, gipagimok, gibanhaw.

Bililhon kaayo kining tinguhaa; apan, labi pa untang bililhon kon ang maong tinguha magmalampuson. Nasayud kita nga daghan kaayong maghinamhinam sa pagtukod sa bisan unsang kapunongan; apan tatak-an ug lud-on nga magasagakay niana aron makalahutay. Labi pa kon ang managpangulo mosalmot sa politika, ang bag-ong mahimugso, dili gayud motunhay.

Kaniadto sa tuig 1917, gitukod ang Akademyang Bisaya. Ug, kon wala ako masayop, ang binisaya nga ilang hinagdawan, ginasangyaw sa mga panid sa ANG TIGPANIID, EL BOLETIN CATOLICO, ANG SULO, BAG-ONG KUSOG, ANG KAGUBUT, TUKTOGAOK, LA EPOCA, THE GUARDIAN, THE FREEMAN, ubp.

Apan unya, ang ilang kaisgot milurang; mitang-on ug mikutod ang ilang panlimbasug. Nahutdan sa ginhawa, sama sa pipila ka mantalaan nga gihisgutan ko sa itaas, natitian sa kinabuhi. Ang hinungdan niini: ang mga pangulo, mibiya sa Dagang ug migamit sa pudlos sa politika.

Sa tuig 1929, tungod kay wala na man matagad ang Akademya, laing panon sa mga magsusulat sa Sugbo, nagtukod usa ka kapunongan nga gihinganlan: CEBU WRITERS CLUB. Tapus kini mahimugso, midalit usa ka bangkite alang sa mga magsusulat si G. Francisco Reyes, Manager kun Gerente kanhi sa REYES SALES CO. Sa pagkasunod semana, midalit si Mdnon. Vicente Rama; ug unya, si anhing Mdnon. Dionisio Jakosalem. Ang mga bangkite, didto tanan himoa sa mahayahayng hawanan sa Shamrock Hotel.

Apan bisan pa sa iyang mga maayong tinguha, ang CEBU WRITERS CLUB sa 1929, sama da sa AKADEMYA sa 1917, namatay tapus kabubusi kun kabunyagi. Nagatinga dayon sa diha nga nabaska na ang tiyan sa pagpahimulos sa piging nga gipasidungog kanila.

NING tuiga, 1935, gibanhaw ang Akademya. Nan, motunhay na kaha kini? Hinaut pa unta nga dili makawang ang mga panlimbasug sa nanagkugi.

Ang tinguha nako ning sinulat, mao ang pagpanghinaut nga ang Akademya, molungtad aron makaalagad sa katilingban. Aron magakasama ang atong pagsulat ug pagpanglitok sa mga pulong. Labut pa, isugyot ko usab nga siphuron kanang mga pulong nga hapit na nato hikalimti.

Napaniid ko nga, ang pinulongan sa atong mga mananagat, magbabaul kun mag-uuma, mga magpapatigayon, mga mangangayam ug sa mga sugarol, wala gamita, sa akong paniid, sa atong kamantalaanan.

Ania ang mga pulong nga ihibalag nato sa mga mananagat:

Baling, pukot, kayagkag, anud, basnig, sikop sikpaw, sapyaw, salibut, pataw, pamato, bahayan, batasan, kayawan, sabay, sagiwsiw, sudsod, sikohan, agpang, sundong, sangnan, sapang, sagangat, kagat, sima, taikol, batangbatang, taga, kuwambot, gawad, pasol, lambo, panapalan, sugbu, palonan, kalambago, sab-it, pamingwit, habyog, latak, panglatak, palubog, pamungbong, tubli, panihud, panginhas, lipnaw, baroto, bugsay, katig, tarik, daydayan, sampad, parka, lagumba, hinubig, awol, kabig, ulin, dulong timon kun bansalan, kalungkong, luka, timing, bubo, sulo, tingkero, buga, paon, bagat, bangga, bungsod, dumpil, pahubas, bunoan, ligaw, pamako, sudyang, balirong, punong, ubp. Dili ko na lang hisgutan dinhi ang mga ngalan sa isda. Ang pulong LAWIG, nasayop kana karon paggamit. Ginagamit kana karon nga mao ang pagpanaw. Pananglitan: Ang sakayan MILAWIG. Alang sa mga mananagat, ang paglawig, mao ang pagbutang usa ka buntogon sa sakayan aron kini dili makapanaw. Kanang gilawigan, mao ang gitauran sa angkla kun buntogon. Ang taas nga gaway sa isda nga lumayagan, gihinganlan usab nga Lawig.

Sa mga magbabaul kun mag-uuma, ihibalag ta kining mga pulonga:

Kaingin, bungkagon, kaingnonon, pagupuon, daro, daruhon, surko, surkuhon, tudling, tudlingan, guna kun bunglay, pugas, sabud, panggitib, lakayan, nanglawi, parangparang, magang, namuswak, namuhok-buhok, banay, namanay, buhokbuhok, taros, sun-aron, anagon, hayoban, lagas, sanggion, sanggi, ani, tuptop, tiptip, sipsip, sun-ad, tilaob, tanok, awpi, pintos, anag, inanag, linayo, layo, dagami, duldog, tapistapis, agungal, pakaw, lalha, linalha, laylay, tungatunga, katung-an, udlot, salingsing, ambalang, tibak, dugosdugos, alkuhiris, dabdab, kutlo, pilipig, puto, pangli, panggi, kigi, ubp.

Kana silang mga pulong, angay nga atong hugpongon sanglit kaugalingon nato; dili linangkob, dili minugna. Masabut kana kay kanunayng ginagamit sa atong kaigsuonan. Baya na man kon magatukod kita nianang mga pulong nga, hangtud unya kita, dili na hinoon unya magsinabtanay.—