Ang Dilang Bisaya

Sinulat ni VICENTE SOTTO

Magtutukod sa “Ang Suga”

(Kini nga sinulat unang napatik sa Bisaya sa Enero 21, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

(PAHIMANGNO— Nia among gimantala kining mapuslanong sinulat ni Hal. Vicente Sotto. Wala namo hilabti— wala pun-i kun kuhai ang mga pulong kay, sama sa ubang mga sinulat nga linuyoluyo bahin sa pinulongang binisaya, pahukman man sa mga magbabasa nga lahi ang ubang sinulatan kun ortograpiya sa ubang mga pulong— dili ingon sa ginasunod ning mantalaan:-- PANGULO.)

GIKALIPAY ko uyamut ang pagkatukod sa Akademyang Bisaya sa Sugbu. Gisugyot ko kini sa usa ka sinulat nga nahimantala sa “Ang Suga,” sa bulan sa Abril sa 1908, sa didto na ako sa Hong-Kong. Kutub sa 1908 hangtod sa 1935… !pagkahataas sa panahong miagi aron makaani sa binhing gipugas!...

Matuod nga adunay mga nanaglalis nga ang Akademya karon nagabanhaw lamang kono sa usa ka kapunongang gitukod kun gipangulohan ni Ginoo Jose Vaño sa tuig 1917. Apan ma 1917 kun ma 1935, magsama da kanako: binhi gihapon sa akong gipugas sa 1908, ug, busa, angay ko gihapon ikalipay.

Mao day nakasubu kanako ang akong napaminaw sa unang tigom sa Akademya nga akong gitambongan sa Sugbu. Didto akong nakita nga “no estan todos los que son, ni son todos los que estan”. Napaminaw ko usab nga ang paganganlang “amor propio” maoy naghari sa mga lantugi. Karon natahap ako nga tanang mga paglimbasog nato mahimong “bulak sa usa ka adlaw” lamang. Hinaut unta masayop ako.

Bisan pa ning tanan, buut ko pahamuslan kining higayona ingon kang higala Gullas (P.) nga ang mga suliran (problema) nga gilantugi sa iyang mga ulahing sinulat, nga nanghimantala ning mga adlawa, gihisgotan ko na sukad pa sa tuig 1908. Sa usa ka sinulat sa Abril niadtong tuiga, gisugyot ko kining mga Lagdang mosunod:—

ANG ABAKADHAN

Ang Abakadhan sa Pinulongang Bisaya adunay napulog-walo ka “letra” (titik): lima ka Bokal ug napulog-tulo ka Konsonante.

Mga Bokal A, E, I, O, U.

Mga Konsonante: B (basahon ba), K (ka), D (da), H (ha), L (la), M (ma), N (na), P (pa), R (ra), S (sa), T (ta), W (wa), Y (ya).

Sa binisaya, sama sa tanang pinulongang Pilipinhon, walay “diptongo” kun kahiusahan sa duha ka Bokal nga managsunod. Pananglitan: AO, kong basahon sa Binisaya, motunog A-O.

Aron pagluwas ning kabilinggan, si Rizal ug Tavera (1) nanagtudlo paggamit sa W, nga usahay igasal-ot sa A ug O, ug usahay igapuli sa O ug U, sumala sa makita ta ning mga pananglitang mosunod:

Tao— angay isulat— Tawo

Baliu— angay isulat— Baliw

Uala— angay isulat— Wala

Labut pa sa “acento” (lukit), nga igabutang sa ibabaw sa mga Bokal, aron ipakalit ang litok, sama sa mga pulong Bili, Kini, ugp. Adunay sarok nga igatungtong kanila niadtong mga pulong nga kinahanglan tagaan sa paningog nga atong madungog sa mga pulong Dili, Yawa, ugp., ug adunay “acento” (Lukit) nga gikan sa wala ipahilig sa tuo, aron tagaan sa paningog nga atong madungog sa mga pulong Suga, Tiki, ugp.

Ang K maoy halili sa C ug Q, ug ang C halilihan sa S, kong sundon sa E ug I. Mga pananglitan:

Cahoy— angay isulat— Kahoy

Quilat— angay isulat— Kilat

Cedula— angay isulat— Sidula

Ang GUE ug GUI dili kinahanglan butangan sa U. Mga pananglitan:

Haligui— angay isulat— Haligi

Guinoo— angay isulat— Ginoo

ANG BINADLISANG G UG NG

Sumala sa hibaloan na, ang Konsonante G, kon paunahan sa N, igapaagi sa ilong ang paningog. Apan si Rizal nag-ingon nga aron pagdaginot mga titik, dili kinahanglan paunahan sa N: ang G badlisan sa ibabaw aron pagpaila nga ipaningog sa ilong, ug, kung walay badlis, ipaningog sa tutunlan. Kini— matud niya— angay sabutan sa mga Mananagalog. Mga pananglitan:

BULING— isulat— BULIG (nga adunay badlis)

MANGGA— isulat— MANGA

Apan si G. Mariano Ponce (3), binati kong higala, nagaingon nga ang G, nga ipaningog sa ilong, dili kinahanglan badlisan sa ibabaw, ug angay gayud isulat ingon niini: NG. Ang G sa ilong— matud niya— ginagamit usab sa mga Inglis, Alemanhon, Insik, Haponanon ug Pransiyanhon. Sa pinulongan ning mga yutaa igasulat lamang NG sa walay kinahanglan badlis. Tuod, sa Ininglis adunay G nga ipaningog sa ilong, sama, pananglit, sa THING (butang), SONG (awit), KING (hari). Ang Haponanon mosulat NGAWA (sapa), ug ang Insik mosulat NGUN (balay sa patigayon) (4).

Ang G, nga adunay badlis sa ibabaw— pulong ni Ponce— nagadala sa kabilinggan nga, tungud kay walay pinulongan sa kalibutan nga kaniya naggamit, ang atong mga Patikanan kinahanglan magpatuyo pagpabuhat nianang titika sa mga tunawan sa Laingyuta, kay sa Pilipinas wala man. Kining kabilinggana labing mapaminaw, kong kitang mga nanagpuyo halayo sa Yutang-Natawhan, managpabuhat sa mga Patikanan mga basahong sinulat sa atong pinulongan. ?Unsay kinahanglan nga magtukod usa ka bag-ong titik kun “letra”, kong mahimo na nato uyamut pagdapat ang mga ginagamit sa laing mga pinulongan (5)?

Kanhi, tungud sa akong paglut-od sa G sa mga pulong MANGGA, UNGGOY ug uban pa, daghan ang wala manguyon. Apan karon akong nakita nga si Ponce adunay hunahunang sama kanako. Niadtong mga pulong— matud niya— nga human sa paningog sa ilong NG adunay laing G, angay isulat kining ikaduhang G: MANG ug GA. Ang G sa MANG atua sa ilong (nasal), ug ang G sa GA atua sa tutunlan (gutural).

Ang “abreviatura” (linaktud) MGA angay na kono isulat sa iyang tanang mga titik (MANGA), aron mawagtang na gayud ang G nga binadlisan (6). Apan kong buut padayonon kining linaktud, isulat lamang kono sa ingon niini: MGA kun M’GA. Sa Binisaya, sa akong bahin, angay ta padayonon pagsulat ang linaktud MGA, kay naandan na ug masayon uyamut.

Ning mga hunahuna ni Ponce nanguyon si Prof. Otto Scheerer (taga Alemanya), Prof. Ferdinand Blumentritt (taga Austriya), ug Dr. David Doherty (taga Amerika), mga manggialamon nga nanagsulat mga basahon mahatungud sa mga Pinulongang Pilipinhon.

MAG, MAGKA, PAG, PAGKA UGP.

Sa paggamit sa mga “particula” (tipik) MAG, MAGKA, PAG, PAGKA, NAG, MI, MA-KI, MING, IG, NAKIG, PAKIG, PALA, TIG, ugp., si Ponce miuyon sa akong paagi: itipon sa mga pulong, dili pagbulagon. Mga pananglitan:

Mag-kaon— isulat— Magkaon

Pag-dula— isulat— Pagdula

Apan kining lagdaa adunay kalainan. Kong ang pulong nga sundan sa mga titik MAG, PAG, IG, NAKIG, MAKIG, PAKIG, nagasugod sa Bokal, kinahanglan sal-otan usa ka “guion” (latib). Mga pananglitan:

MAG-ULAN, PAG-UMANGKON, NAG-INIT, IG-AGAW, NAKIG-AWAY, ugb.

Sa paggamit sa MAG, MAGKA, PAG, PAGKA, ug ubang mga tipik, angay matngonan ang “tiempo” sa Berbo, kong karon, miagi kun umalabut ba.

MGA, NGA UG, KONG, KUN, ING

MGA pagagamiton paghimo sa “plural”. Mga pananglitan: “Hombre”—Lalake, “Hombres”— MGA lalake. “La Mujer”—ANG Babaye. “Las Mujeres”— Ang MGA Babaye.

NGA maoy usa ka tipik nga igasal-ot sa “sustantivo” ug “adjetivo”. Pananglitan: “Langit NGA mahayag”.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga nagauna, nagatapus sa Bokal kun sa “konsonante” Y, ang tipik NGA papasan sa A ug isumpay. Mga pananglitan:

Yuta NGA maayo— angay ingnon— Yutang maayo.

Manok NGA maayo— angay ingnon— MaayoNG Manok.

Diyutay NGA sipol— angay ingnon— DiyutayNG sipol.

Maanindot NGA Balay— ingnon— BalayNG maanindot.

Sa Binisaya magsama da bisan hain kanila maoy mag-una: ang “sustantivo” kun “adjetivo”.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga magauna, nagatapus sa konsonante N, dungagan lamang usa ka G, ug mawagtang ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Tulisan NGA Prayle—angay ingnon— TulisanG Prayle.

Amerikanhon NGA hubog— angay ingnon— AmerikanhonG hubog.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo’, nga magauna, nagatapus sa NG, angay hilumon ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Iring NGA kumagat— angay ingnon— IrinG kumagat.

Alibangbang NGA maputi— angay ingnon— AlibangbaNG maputi.

Kong ang “sustantivo” kun “adjetivo”, nga magauna nagatapus sa konsonante M, angay hilumon usab ang tipik NGA. Mga pananglitan:

Matahum NGA dalaga— angay ingnon— Matahum dalaga.

Dalam NGA Pilipinhon— angay ingnon— Dalam Pilipinhon.

Ang tipik NGA maoy usa usab ka “pronombre relativo” sama sa kinatsilang QUE. Pananglitan: “El Fraile QUE roba”— angay hubaron— Ang Prayle NGA mangawat. Kong ang tipik NGA gamitong “pronombre”, dili angay hilumon ug dili ilanggikit.

Ang tipik UG angay lamang gamiton sama sa kinatsilang “conjuncion” Y. Pananglitan: “Patria Y libertad”—Yutang-Natawhan UG Kagawasan. Dili ako mouyon nga ang “conjuncion” UG isal-ot sa ubang mga pulong, sama sa paggamit sa uban nga manag-ingon: “UG pananglit— Kuha UG usa ka basahon— Palit UG usa ka gantang bugas”. Sa akong bahin, angay balayon sa ingon niini:

UG pananglit— angay ingnon— KONG pananglit.

Kuha UG usa ka basahon— angay ingnon— Kuha usa ka basahon.

Palit UG usa ka gantang bugas—angay ingnon— Palit usa ka gantang bugas.

Nganong pag-isamoksamok pa ang UG, kong dili kinahanglan?

Ang mga “conjuncion” KONG ug KUN dili ta angay libogon ang paggamit. KONG maoy hubad sa kinatsilang SI, ug KUN maoy hubad sa kinatsilang O ug U. Mga pananglitan:

“Si usted quiere”—KONG ikaw buut (7).

“Blanco O negro”—Maputi KUN maitum.

Ang tipik ING maoy igadapat usahay aron pagtipon sa Berbo ug “nombre”, “adverbio” kun “pronombre”. Pananglitan: “Aduna ING salapi”.

Apan kong ang nagauna sa tipik ING nagatapus sa Bokal, ang maong “particula” mahimong Y ug itipon. Mga pananglitan:

Aduna ING salapi— angay ingnon— AdunaY salapi.

Unsa ING katungud—angay ingnon— UnsaY katungud.

Pila ING napalit— angay ingnon— PilaY napalit.

WALAY “O” SA SINUGDANAN SA PULONG

Sumala sa akong napaminaw ning panahong hataas nga ako nagasulat sa binisaya, sa atong pinulongan walay pulong nga nagasugod sa Bokal nga O. Sa tinagalog mao usab: walay O sa sinugdan. Mga pananglitan: UTOK, ULO, UNOD.

Ang mga Prayle, nga nanagsulat mga nobena, maoy nagtudlo sa pahungaw. UNGGOY— litukon sa Prayle— ON-GOY.

Sa binisaya angay timan-an nga sa mga pulong, nga adunay U ug O, magauna gayud ang magahing U, ug magatapus sa mahumok nga O. Mga pananglitan: UNOM, ULOD, TUOD, DUGO, LUNGSOD, BURINGOG.

ANG PAGGAMIT SA LATIB

Sa kinaraang sinulatan, kong magsunod duha ka bokal, ginabutangan sa “guion” (latib). Mga pananglitan: ANA-A, GABI-I.

Angay papason ang latib kay dili kinahanglan. Angay isulat sa ingon niini: ANAA, GABII.

Anaa ang mga Lagda sa akong kaugalingong “escuela”, bunga sa pagtuon sa mga Gramatica sa nagkalainlaing Pinulongang Pilipinhon ug inuyonan ni Blumentritt, Meyer, Kern, Connant, Tavera, Ponce ug ubang mga maninilang makasilanganon. Kong kanang mga Lagdaa adunay kapuslanan alang sa Akademyang Bisaya kun wala, dili ako maoy angay mohukom sa akong kaugalingong buhat. Manila, Iniro 15, 1935.—

(1)   Dagway, matud sa uban, si Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera nahauna pa kang Rizal paggamit sa G ug W. Si Tavera nagmantala kanhi mga basahon mahatungod sa mga Pinulongang Pilipinhon.

(2)   Ang Barili Press mao da ang bugtong patikanan sa kabisay-an nga nagabaton mga bokal nga adunay sarok ug lukit nga pinahilig, gikan sa wala ngadto sa tuo—

(3)   Sa usa ka sulat nga Tinagalog, nga iyang gibutangan “Prologo” (Pasidaan), sa Guillermo Tell, basahon ni Schiller, nga gihubad sa Tinagalog ni Rizal.

(4)   Ang insik sa Habagatan, kag ang insik sa Amihanan adunay laing pinulongan, bisan managsama rang ilang sinulatan.

(5)   “Bakit pa kaya lilikha nang panibagong titik o “letra”, ay lalong madaling gamitin ang karaniwang ginagamit nang lahat sa iba’t ibang wika”— mga pulong ni Ponce sa Pasidaan sa “Guillermo Tell”.

(6)   Si Dr. Tavera nagalut-od usab sa G.

(7)   Sa Binisaya, ingon man sa ininglis, ang USTED ug Tu managsama sa kahulogan: IKAW.— (Mga Pahamatngon sa tagsulat)