GANAHAN KA BAG-OHON ATONG SINULATAN?

Ni ERIC S.B. LIBRE

Bisaya Hunyo 27, 2018

NAKAHIBALO ba ka anang gitawag og “baybayin”? Karon ka lang kadungog? Aw, okey ra nâ. Pero basin sa dilì madugay kinahanglang masinatì ka na gyod niini aron dilì ka mahimong “illiterate”.

Unsa man gyod tuod diay ning “baybayin”? Ug nganong duna may purohan nga mahimo tang “illiterate” sa dilì madugay kon dilì ta masinatì niini?

Ang “Baybayin”

Ang “baybayin” usa ka lumadnong sistema sa sinulatan dinhi sa Pilipinas— partikular sa mga Tagalog. Sumalà sa mga tigpanukîdukî (researcher), nagtunhay ug gigamit niadtong ikatrese ngadto sa ikanapulog walo nga siglo (13th-18th century). Buot ipasabot, ang maong sistema sa sinulatan mitumaw ug gigamit na sukad niadtong walâ pa makaabot dinhi sa atoa ang impluwensiyang Islam— kay nianà na mang hinapos sa ikanapulog upat nga siglo (tuig 1390) nagsugod pagsangyaw sa Islam si Rajah Baguinda dinhi sa atong kapupud-an. Dihang nasaag dinhi sa atong kapupud-an ang mga Katsilà, mao na kini ang sistema sa sinulatan nga ilang gikahibalag. Sumalà sa gimatud-an sa mga asoy sa paring Katsilà nga si Pedro Chirino niadtong 1604 ug sa magsusulat nga si Antonio de Morga niadtong 1609, ug ingon man sa nahiposang mga kasulatan sa pagbaligyà (deed of sale) nga pinetsahag 1613 ug 1635 nga gitipigan sa University of Santo Tomas Archives, ang maong sinulatan padayong gigamit sa sayong bahin sa pagsakop na sa Espanya sa Pilipinas. Ganì, ang unang libro nga gipatik dinhi sa Pilipinas, ang “Doctrina Christiana” nga gipublikar sa mga paring Dominikano niadtong 1593 aron pagsangyaw sa Katolisismo ngadto sa mga lumulupyo, naggamit sa sinulatang “baybayin” dungan sa Kinatsilâ ug Tinagalog nga gisulat gamit ang alpabetong Latin o Romano (kining atong gigamit sa pagka karon).

Samtang si Antonio Pigafetta (kinsa kuyog sa ekspedisyon ni Fernando Magallanes dihang nasaag kini dinhi sa atong kapupud-an niadtong 1521) nagsugid nga ang mga lumulupyo sa mga dapit sa Kabisay-an dilì maantigong mosulat ug mobasa, si Miguel Lopez de Legazpi nagsulat nga sa pag-abot niya dinhi niadtong 1567 ang mga Bisayâ aduna nay kaugalingong sistema sa sinulatan. Sumalà sa gitahô sa usa pa ka Katsilà (Francisco Alcina) nianang tungà-tungà sa katuigang 1600, ang sinulatan sa mga Bisayâ ila kunong nakat-onan gikan sa mga Tagalog; pinasikad niini makaingon ta nga ang mga Bisayâ niadtong mga panahona naggamit na pod sa “baybayin” (o kahâ usa ka sinulatang nanukad sa “baybayin”).

Ang pangagpas sa mga tigpanukîdukî mao nga ang “baybayin” usa ka sistema sa sinulatan nga nasundog gikan sa gitawag og Brahmic scripts gikan sa India— lagmit pinaagi sa mga tribu sa Borneo o kahâ sa Sulawesi.

Ang maong sistema sa sinulatan gilangkoban sa napulog pito ka simbolo o karakter diin tulo ang nagrepresentar sa mga patingog o vowel ug napulog upat ang nagrepresentar sa mga katingog o consonant. Ang tulo ka patingog (vowel) nga nalakip sa “baybayin” mao ang “a”, “i/e” ug “u/o”. (Matikdi nga ang “i” ug “e” usa ra ka simbolo ang gigamit ug ingon man ang “u” ug “o”. Kini tungod tingali kay sa Tinagalog— ug labi na sa Binisayâ— walay kalainan sa paglitok talì sa “i" ug “e” ingon pod sa “u” ug “o”.) Ang mga katingog (consonant) basahon o litokon nga dunay kauban nga “a” (sama sa atong pagka karong Abakada) ug kini gilangkoban sa mga mosunod:  b, k, d/r, g, h, l, m, n, ng, p, s, t, w, y. Sa maong sistema, usa ra ang simbolo sa d (“da”) ug r (“ra”) sanglit sa Tinagalog ang “d” ug “r” magkabayloay man depende sa ilang nahimutangan sulod sa pulong.

Naggamit usab ang maong sistema og tulbok (“tuldok” sa Tinagalog) aron usbon ang paglitok sa katingog (consonant). Ang simbolong katingog (pananglitan, sa “ba”) nga butangag tulbok ibabaw niini pagalitokon o basahon na nga giparesan sa patingog (vowel) nga “i/e” (pananglitan, “bi”). Kon ang tulbok naa mabutang sa ilalom sa simbolong katingog, litokon o basahon kini nga kauban ang patingog nga “u/o” (pananglit, “bu”).

Ang usa ka mamatikdan sa mga simbolong “baybayin” mao nga mao lamay girepresentaran niini ang mga silaba o silabol nga patingog ang tumoy (pananglitan, “ba” “bi” “bu”). Sa atò pa, walâ kiniy simbolo alang sa mga silaba o silabol nga katingog ang tumoy (sama sa “ab” “ib” “ub”). Mao tingali nga dihang niabot na ang Katsilà dunay naghimog dugang nga mga simbolo aron mahulipan kining maong kakulangon sa orihinal nga sistemang “baybayin”. Pananglitan, niadtong tuig 1620 gidugang ni Francisco Lopez ang “sabat” o simbolong pormag krus nga ibutang sunod sa simbolong katingog aron wad-on ang kauban niining patingog nga “a”. Apan morag walâ kaayo kini mahimong uso. Hinuon, maoy mas gigamit ang pagbutang sa simbolong “bawas” (minus sa Iningles) sa dilì pa ang usa ka simbolong katingog aron “papason” ang kauban niining patingog nga “a”.

Ubos sa kolonyal nga pagdumalà sa mga Katsilà, ngadto-ngadtong nagkahináy ang paggamit sa “baybayin” hangtod nga hingpit na kining napadaplin sa mga hinapos nga bahin sa ika-18 nga siglo (katuigang 1700). Human sa ika-18 nga siglo, “nakalimtan” na gyod kini. Dunay duha ka mapasanginlang hinungdan niining maong “paghikalimot” sa “baybayin”. Usa mao nga gipakgang kini sa mga Katsilà— diin segun sa pipila ka sugid gipangsunog sa ubang mga prayle ang mga sinulat nga “baybayin” nga ilang hingpalgan kay kuno kini iyaha sa mga “pagano” ug “gikan sa Yawà”. Lain pa mao ang impluwensiya sa sinulatan gamit ang alpabetong Latin o Romano nga maoy gipakaylap sa mga Katsilà ug gisagop sa “edukado” nga mga indio.

Mao nga pagka karon ang kadaghanang Pilipino walâ nay kalibotan bahin sa sinulatang “baybayin”. Sagad, ang pipila nga nagpabiling dunay kahiamgo niini mao ra kadtong mga anaa sa natad sa arte ug kultura kinsa dunay espesyal nga interes sa karaang kultura sa atong kapupud-an. Naa ganì pipila nga nagagamit sa “baybayin” isip disenyo alang sa mga patík sa lawas o body tattoo. Ug dinhà sa pipila ka simbolo o logo sa ubang ahensiya sa gobyerno (sama sa Armadong Puwersa sa Pilipinas ug sa Cultural Center of the Philippines) o sa mga pundok sama sa Magdalo ug Anak Bayan makità usab usahay ang mga simbolong “baybayin” (pero ang kasagarang tawo walâ ra ganì makaalinggat niini o makatugkad kon unsa kini). Sa laktod nga pagkasulti, ang “baybayin” isip sistema sa pagsulat maingon nga patay na o ba kahâ comatose.

House Bill 1022: Pagbanhaw sa “Baybayin”

Apan kon ugaling matigayon ang pagkahimong hingpit nga balaod sa usa ka balaodon nga gidusô karon dinhà sa Ubos nga Kamara sa Kongreso, lagmit nga mabanhaw ang karaan ug nahikalimtan na nga sistema sa sinulatang “baybayin”.

Sukad pa sa ika-15 nga Kongreso niadtong 2011, aduna nay gipangdusong balaodon nga nagtinguhang himoon nga “nasodnong sistema sa pagsulat” ang “baybayin”. Sa Ubos nga Kamara, ang maong balaodon gipasiugdahan ni Kongresista (kanhi Heneral sa Kapolisan) Leopoldo Bataoil sa Ikaduhang Distrito sa Pangasinan. Samtang sa Senado ang nagpasiugda og susamang balaodon mao si Senador Loren Legarda. Ang maong duha ka balaodon nagpabiling “pending” sa ang-ang sa komite sa ika-15 nga Kongreso. Gisublì pagdusô ang duha ka balaodon panahon sa ika-16 nga Kongreso, ug mao lang gihapoy gidangatan niini ang pagpabiling “pending” sa ang-ang sa komite.

Gidusô na pod og usab niadtong 2016 ang maong mga balaodon dinhà sa kasamtangang ika-17 nga Kongreso. Sa Ubos nga Kamara, ang balaodon (House Bill 1022) nga gipasiugdahan ni Kongresista Bataoil sa kataposan naaprobahan ra gyod sa ang-ang sa komite niadtong Abril 23, 2018. Sa pikas bahin, nagpabilin pa gihapong “pending” sa komite ang katugbang niini nga balaodon (Senate Billl 433) nga gidusô ni Senador Legarda.

Sumalà sa press release gikan sa Press and Public Affairs Bureau sa Ubos nga Kamara sa Kongreso, ang House Bill 1022 o ang gisugyot nga “National Writing System Act” nagtinguhang ideklarar ang “baybayin” isip nasodnong sistema sa sinulatan sa Pilipinas ug sa ingon magpataas sa kahiamgo mahitungod niini ug pagpakaylap sa paghatag og bili sa kamahinungdanon ug katahom niini.

Segun sa maong balaodon, adunay panginahanglan sa pag-promote, pagprotektar, pagpreserbar ug pagkonserbar sa “baybayin” isip Nasodnong Sistema sa Pagsulat aron magamit kini nga heramenta alang sa kultural ug ekonomikanhong kalamboan aron pagmugnà og kaamgo, pagtahod ug garbo sa mga kabilin sa Pilipinhong kasaysayang kultural, erehinsiya, ug sa tiunay nga kailhanan sa nasod.

Kining maong balaodon gisuportahan sa Departamento sa Edukasyon (DepEd), National Commission for Culture and the Arts (NCCA) ug grupong Baybayin, Buhayin.

Kon kini nga balaodon mamahimong balaod, ang tanang tiggamâ sa lokal nga giprosesong produktong pagkaon gikinahanglan nang magbutang og “baybayin” nga marka sa putos sa ilang mga produkto.

Ingon man, ang mga yunit sa lokal nga gobyerno (LGU) gimandoan nga maglakip og “baybayin” nga sinulat dinhà sa ilang mga karatula sa mga ngalan sa dalan, mga publikong pasilidad, publikong gambalay, ug uban pang gikinahanglang karatula alang sa mga establisimento sa panerbisyong publiko sama sa ospital, estasyon sa bombero ug polis, sentrong pangkomunidad ug hawanan sa gobyerno.

Ang maong balaod magmando usab sa mga tigmantala sa pagbutang og “baybayin” nga hubad sa ngalan sa ilang mga peryodiko ug magasin.

Dugang pa, ang hingtungdang ahensiya sa gobyerno pagamandoan nga magpakaylap sa kahibalo ug kasayoran mahitungod sa “baybayin” pinaagi sa pagpang-apod-apod sa mga balasahon ngadto sa tanang ang-ang sa publiko ug pribadong institusyon sa edukasyon ug mga ahensiya ug opisina sa gobyerno ug pribado.

Ang pagprotektar, pagpreserbar ug pagkonserbar sa “baybayin” isip usa ka Nasodnong Bahandì nga Kultural (National Cultural Treasure) pagahimoong tahas sa National Council on Culture and the Arts (NCCA). Kini, uban sa DepEd, DILG, ug CHED, mao unyay magpanday sa implementing rules and regulations sa maong balaod puhon.

Angay Ba?

Dakong pangutana alang kanatò karon kon kining gidusong balaodon ni Kongresista Bataoil (ug ang katugbang niini nga gipasiugdahan ni Senador Legarda sa Senado) angay ba gyod nga mahimong usa ka hingpit nga balaod. Gikinahanglan ba natò ang ingon niining balaod? Duna bay kaayohang ikadulot ang maong balaod puhon?

Kon hinuktokan, ang maong balaodon maingon nga nagtinguhà sa “pagbanhaw” sa sinulatang “baybayin” nga pipila ka siglo na nga “mitaliwan” gikan sa inadlaw-adlawng kahimatngon ug buhat natong mga Pilipino. Subay niini, makapangutana kita: Unsa man ang kapuslanan sa ingon niining “pagbanhaw”?

Tingali, masulti natò nga maanindot ang ideya nga angay ipahiamgo og balik kanatong mga Pilipino (karon ug sa umaabot pang mga henerasyon) nga sa walâ pa kita hipandoli sa mga Katsilà (ug sa walâ pay nakaabot dinhing mga misyonerong nagsangyaw sa Islam), aduna nay sistema sa sinulatan nga nagtunhay sa pipila ka bahin sa atong kapupud-an. Ang pagtunhay sa maong sistema sa sinulatan timailhan nga ang mga lumulupyo sa atong kapupud-an niadtong panahona dili diay mga luog kondilì maingon nga sibilisado na. Ang kahiamgo sa ingon niini nga pangkasaysayang kamatuoran dakong tabang sa pagpabarog sa atong garbo isip usa ka kaliwat nga dunay kaugalingong kailhanang kultural. Busa makaingon kita nga ang balaodon ni Kongresista Bataoil morag nindot og katuyoan.

Pero, yunà diay, nganong “baybayin” man lang ang gihisgotan sa maong balaodon? Kini lang ba diay ang matawag nga lumadnong Pilipinhong sinulatan gikan sa karaang panahon? Hala ka, dilì bayâ! Segun sa mga tigpanukîdukî kalabot sa kasaysayan ug mga pinulongan, ang “baybayin” usa lang sa nagkadaiyang sinulatan nga nagtunhay dinhi sa atong kapupud-an sukad pa sa unang panahon. Ug kini gigamit sa mga dapit sa Katagalogan. Pipila sa uban pang lumadnong sinulatan sa atong kapupud-an (nga kolektibong gitawag og “suyat”) mao ang “kulitan” sa mga Kapampangan, “badlit” sa mga Bisayâ, “iniskaya”, “buhid/buid” ug “hanunó’o” sa mga Mangyan, “apurahuano” sa mga Tagbanwa, “palaw’an” sa mga taga Palawan, ug “kur-itan” sa mga Ilokano.

Ayay! Mora na pod nig sublì sa panghitabò diin ang Tagalog (ubos sa takoban nga “Pilipino/Filipino”) nahimong nasodnong pinulongan sa Pilipinas. Kon tuyò gyod sa balaodon nga mahatagan og pagtagad ang kanhiayng lumadnong mga sinulatan, nganong walâ man maapil og hisgot ang uban niini nga daghan man pod bayâ diay?

Makahinuktok pod ta nganong ang “baybayin” himoon o ideklarar man gyod isip Nasodnong Sistema sa Pagsulat sa Pilipinas? Walâ man poy probisyon sa balaodon nga nag-ingon nga “baybayin” na gyod maoy gamiton pagsulat sa mga opisina ug eskuylahan, busa nganong mahimo man ning nasodnon sistema sa pagsulat?

Lain pa, morag dakô tingaling gasto ang gikinahanglan aron nga mapatuman ang mga probisyon sa balaodon pananglit alang sa mga LGU pagbutang og “baybayin” sa tanan nilang karatula ug ingon man sa paghimo sa mga balasahon nga ipang-apod-apod aron ipakaylap ang “baybayin”. Sa pagka karon bayang bersiyon sa balaodon, walay gisulti asa maggikan ang pundong gamiton alang sa mga kalihokan sa pagpatuman niini.

Adunay mga nag-ingon nga tinuod angay lang nga mohimo ta og mga lakang aron nga dilì hingpit nga makalimtan ang karaang lumadnong mga sinulatan sa atong kapupud-an isip kabahin sa atong nasodnong kultural nga kailhanan ug kabilin. Apan ingon pod nila nga dilì man tingali kinahanglan nga magtakdà og usa ka gibansagang nasodnong sistema sa sinulatan alang sa maong katuyoan. Bitaw pod, unsa man diay pulos anang lainlaing ahensiya sa atong gobyerno nga gitahasan sa pag-amping sa atong kultural nga kabilin ug kailhanan? Unyà, naa man sab nang pribadong mga pundok nga nagatagad sa pag-atiman sa atong kultural nga kailhanan, dilì ba?

Nagkayamukat pa man ganì ta karon aning pagpalambò sa atong lumadnong mga pinulongan (pananglit, pinaagi sa MTBMLE sa DepEd), maghimo na sab tag laing labad sa ulo pinaagi aning gisugyot nga Nasodnong Sistema sa Sinulatan? Ug unsa man gyod kunoy benepisyong makuhà natò sa pagsagop sa usa ka “gibanhaw” nga karaang sinulatan isip nasodnon kintahay nga sistema sa sinulatan?

Matod pa ni Patricio Diaz sa iyang kolum sa online nga Mindanews niadtong Mayo 2, ang paghimog balaod nga maghimo sa “baybayin” nga nasodnong sistema sa pagsulat “sama ra sa pagbuhat og balaod nga magmandò sa paggamit sa bahag isip inadlaw-adlaw nga nasodnong sapot sa mga lalaki.” Nagkanayon pa gyod siya sa panak-op nga bahin sa iyang kolum, “Baybayin? Binuang! Bahag na lang.”

Dilì ingon nianà kamabulokon ang reaksiyon sa usa nakò ka higala, pero morag makapahimuot pod gihapon. Matod pa niya, “Baybayin? Mas mapuslan pa tingalig magtuon na lang tag sulat ug basag Ininsek!” (Ambot pod nganong nakasulti siya og ingon niadto?)—

Karaang Katitikan Binisaya

Ni PAULINO GULLAS

Reprinted: Bisaya 26, Septiyembre 2018

(Kini nga sinulat maoy sumpay sa serye nga gi-reprint namo sa miaging gula [Sept. 19, 2018], nga unang napatik sa Bisaya sa Enero 21, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan ning Bisaya karon labi na partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling— gawas sa gipang-bold nga pipila ka bahin— aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

May Alpabeto kun Katitikan ba ang Una’ng mga Bisaya dinhi sa Pilipinas?

WALA magkauyon ang mga pilolohista kun makinaadmanon sa pinolonganan. Si kanhi mahistrado Ignacio Villamor niingon nga wala. Si kanhi mahistrado Norberto Romualdez miingon nga duna. Angay hibaloan nga ang mga mahistrado Villamor ug Romualdez mao ang duha ka Pilipinhon labi’ng nakatuon ug nakatukib sa kasaysayan sa kapolonganan sa karaan dinhi sa Pilipinas.

Ang mga estoryador kon magsasaysay wala usab magkauyon. Si Pari Chirino tagsulat sa basahon “Relacion de las Islas Filipinas”, gipatik sa 1604 sa Roma, ug si Pari Colin, tagsulat sa basahon “Labor Evangelica”, gipatik sa 1663, didto sa Madrid, nagpahayag nga ang mga Bisaya sa karaan wala’y ila’ng kaugalingong alpabeto, nanghulam lamang sa Tagalog.

Apan si Pari Delgado, tagsulat sa “Historia General Sacroprofana” nagingon:

“Hapit ang tanan’g pomopoyo sa Kabisayan mahibalo’ng mosulat sa ila’ng kaugalingon’g sinulatan, ilang ikulit sa kawayan lunhaw, gikan sa taas paingon sa ubos, gikan sa wala paingon sa tuo. Sila magasulat usab sa mga dahon sa saging ug sa kahoy, sa daku’ng kaanindut ug kahibulongan; ug mao’y ila’ng gigamit silbi’ng dagang ang usa ka korta-pluma, daku kun gamay, nganla’g sipol sa mga Bisaya. Ug kining paagi sa pagsulat sa dahon ila’ng kinaiya ug naandan.”

Mga makinaadmanon nagbalita nga sa Pininsula Malaya ug ubang dapit sa Pasipiko may mga kaliwat ginganla’g Bisaya.

Ang mga pari’ng Heswita sa ila’ng sinulat basahon “Archepielago Filipino” nagpagula sa karaan’g alpabeto gigamit sa mga una’ng Bisaya. Tuba (sa sulod sa Sumatra) Bagui, Selibes, Asuka, Borneo ug Haba— diin makita nga dagha’g titik nagkasusama, kay ang ila’ng tanan’g paagi sa pagsulat gikan man sa Sanskrito, dili sa Romano.

Matod pa kanako ni Mahistrado Romualdez nga ulahi’ng niabot sa Pilipinas ang mga Bisaya kay sa mga Tagalog. Pag-anhi nila may kaugalingon na’ng sinulatan. Mao nga dili mahitabo, matud pa niya, nga ang mga una’ng Bisaya sa Pilipinas nanghulam lamang sa sinulatan sa mga Tagalog.

Giunsa nila pagsulat sa Karaan?

Uban’g nakatuon sa una’ng mga sinultihan ug sinulatan sa mga Pilipinhon mao si Dr. Pardo de Tavera, Dr. Retana (tagsulat sa “Sucesos de las Islas Filipinas”), Dr. Rizal, Blumentritt (higala ni Vicente Sotto), Isabelo de los Reyes (tagsulat sa “Las Islas Visayas”), Dr. Beyer (tagsulat sa “The Philippines before Magellan”), ug Propesor Scheerer sa Unibersidad sa Pilipinas, ugp. Sila wala usab magkauyon kon ang mga karaan Pilipinhon sa ila’ng pagsulat naggamit ba sa paaging Ininsik gikan sa taas ngari sa ubos; gikan ba sa ubos ngadto sa taas; gikan ba sa wala ngadto sa tuo, gikan ba sa tuo ngari sa wala.

Unsa ang Karaan’g Alpabetong Pilipinhon?

Ang katitikang Pilipinhon duna lamang tolo ka bokal. Nahiuna a. Ika duha e-i, sa ato pa usa ka titik mahimong basahon e, mahimong basahon i. Ika tolo o-u. Napulo’g upat ang konsonante; B, D, G, H, K, L, M, N, P, S, T, V, Y. Ang ika napulo’g upat mao ang Pilipinhong NG.

Mao nga wala’y C, J, LL, F, N. Kini angay hibaloan sa ato’ng mga magsusulat. Ang tanan usab nga konsonante basahon inubanan sa a, gawas kon magdala’g lain’g ilhanan. Sa ato pa, ang b basahon ba; ang k, ka; d, da; g, ga, ugp.

May R ba ang Karaan’g Pilipinhon?

Apan si Pari Marsella nagpahayag nga sa Sambales, sumala sa usa ka sinulat sa 1601, iya’ng hisusihan, gigamit ang titik R. Apan sa akong sabut, daw kinuha sa bag’ong R, kay susama nga pagka sulat.

Si Rizal, sa usa ka sinulat nga nahimantala sa “La Solidaridad”, sa 15 sa Abril 1890 sa Madrid, mahatungod sa bag’ong ortograpiya sa dila’ng Tinagalog, nagpahayag nga sa dapit sa r, gamiton ang l, ug sa dapit sa ch gamiton ang ts. Mao, ang “derecho” sulaton sa Tinagalog nga “deletso”. Apan kini’ng paagiha wala tanan sunda. Tagsa da ang mogamit sa l ilis sa r. Ang mga Insik mao’y malagmit mogamit sa l ilis sa r— balato, deletso, talabaho. Apan daghan’g mogamit sa ts ilis sa ch. Pananglitan— Tsina, tsoper, lantsa, ugp.

Pasidungog kang Villamor ug Romualdez—

Si Mahistrado Villamor mao’y tagsulat sa usa ka basahon “La Antigua Escritura Filipina”. Dinhi iya’ng gipakita ang iya’ng kahibalo mahatungod sa karaan’g sinulatan ug kasulatan. Matud pa kanako ni Dr. Rodriguez pangulo sa Pilipinhon’g Kabasahonan ug Tipiganan, kining basahon ni anhing Mahistrado Villamor igo na’ng makapabantug sa iya’ng ngalan. Ang mao’ng basahon sinulat sa Kinatsila ug Iningles, nagpongpong sa mga hunahuna sa hapit tanan’g mga inilang magsusulat mahitungod sa sinulatan’g karaan sa Pilipinas. Mao’y sinulatan sa mga una’ng Pilipinhon, ginamit ang mga titik Malayo.

Si Mahistrado Villamor nagpahayag nga usa sa nakatabang kaniya pagsulat sa mao’ng basahon mao si Mahistrado Romualdez, nga mao’y iya’ng gihangyo paghubad sa duha ka labi’ng karaan’g sinulat sa Mangyan. Si Mahistrado Romualdez usab mao ang naghubad sa tolo ka karaan’g sinulat sa Binisaya, hikaplagan sa sulod sa usa ka langob sa Demesana, munisipyo sa Kabankalan, Negros Oksidental sa 1888, gisulat sa ponoan sa buli. Ang mao’ng mga sinulat bisan hanap na makita pa gihapon. Akong nakita, gitipigan karon sa Bibleoteka Nasyonal.

Matud pa ni Mahistrado Romualdez, sa ako’ng pakigsulti kaniya, nga iya’ng gitipigan hangtud karon ang sulat ni Mahistrado Villamor naghangyo kaniya sa paghubad sa mga karaang sinulat sa Mangyan ug Binisaya nga nahipos karon sa Kabasahonan Nasudnon, ug sa Unibersidad sa Santo Tomas.

Dakong Panabang sa Kaparian—

Makita nga ang ato’ng lungsod daku kaayo’g utang buot sa mga Pari— sa ila’ng pagtoon ug paghago— tungod kanila natipigan ug natilog ang mga karaan’g sinulatan sa ato’ng mga apohan ug kaagi sa atong lungsod.

Mao nga dili katingalahan nga sa pagtukod kun pagpabanhaw sa Akademohang Binisaya akon’g gisangpit ang panabang sa pila ka mga maalam ug inila’ng pari sa Sugbu, uban kanila: mga talahuron’g Arsobispo Reyes, prelado Cuenco, Pari Yap, Cortez Jumawan, Valerio del Mar, ugp. Ug hapit silang tanan nibulig sa dakung tinguha, nitabang sa dakung hunahuna.

Layhan ka Masayud sa mga Butang Karaan sa Imong Lungsod?

Tingali pila da ang nasayud sa nahimutang ning akong sinulat karon. Ug tingali tagsa da ang layhan masayud sa mga karaan’g sinultihan ug kasulatan sa Pilipinas. Apan ang lungsod nga nahikalimut sa iya’ng kaagi; ug, labing mangilad, nga dili layhan motoon sa kinaiya, sa batasan, sa tanlag sa iya’ng mga ginikanan, mao’y usa ka lungsod kansang kasing kasing gikubalan, kansang kalag nilubad na, nalamat sa mga lumalangyawng silak sa kabaghoan.

Niini’ng mga adlaw nga magatukod na kita kaugalingon’g kagamhanan, magsugod na kita pagpuyo magkinaugalingon, karon nga gihisgotan unsa’ng pinolongan’g Pilipinhon ang angay nato’ng ilhon’g sinultihan’g nasudnon, kinahanglan nga lingion natu ang nangagi, aron ang mga pagtulonan sa kagahapon magiwag kanato sa ato’ng ginaagian karon ug aron makatabang kanato pagsulbad sa mga gumonhap sa kaugmaon.—

(Sa mosunod nga mga gula ipatik usab namo ang sinulat ni Don Vicente Sotto, “Ang Dilang Bisaya” [Bisaya Enero 21, 1935] silbing timang niya human siya makatambong sa panagtigom sa panimalay ni Madn. Paulino Gullas sa ika-3 sa Enero, 1935, ug lain pang obserbasyon sa miting nga sinulat ni Frank D. Go [Bisaya, Enero 14, 1935]).

Sulat-panapit ALANG sa KATUKORAN sa AKADEMIYA

(Mao kini ang sulat-panapit ni Hal. Paulino Gullas labot sa gipanawagan niyang panagtigom-- diin dungan nga gipatik uban sa iyang sinulat, "Sa Maayo'ng Pagsulat Sa Binisaya", sa Bisaya sa gula Enero 7, 1935. Masabot nga ang mabasang mubong intro iyaha sa editor sa maong panahon nga si Flaviano Boquecosa.)

USA ka madasigon ug dalayegong panglimbasug gipasiugdahan karon ni Delegado Paulino Gullas alang sa pagpauswag sa atong kaugalingong pinulongan— ang Binisaya nga Sinugboanon, nga mao ang labing ginagamit sa tibuok kapupud-an.

Sa balay ni Hal. Gullas sa Sugbo, may usa ka tigum sa ika 3 ning bulana, ug maoy mga dinapit ang mga inilang bisayista ug mga inilang magsusulat sa mga basahon ug mantalaan nga binisaya. Labaw sa ubang panahon, gipakita niya nga karon mao ang labing angay ihisgut ning butang lungsodnon, kay sa asambliya konstituyente ginahisgutan pa ang mahitungod sa pinulongang nasudnon nga kinahanglan sagupon nato. Sa sulat-dapit ni Hal. Gullas giagda ang tanan sa paghikalimot sa bulok sa politika, kay kini mao ang usa sa mga hinungdan nga nakapabulag sa atong mga maalam, sanglit ang kadaghanan sa atong mga magsusulat sa mga mantalaan mga politiko man.

Nia ang sulat ni Hal. Gullas:

Cebu, Cebu

Dec. 28, 1934

Mga binating kauban,

Kadugay na’ng gilalang ang dakung tinguha sa pagtukod usa ka tinuod Akademya kun kaponongan sa mga Magtutuon ug Tinonan sa Binisaya.

Kalaksot tanawon nga ang ato’ng mga magsusulat ug mantalaan sa Sugbu magkalinugaw ug magkayamukat sa ila’ng sinulatan. Kini magpakita nga kinahanglan gayud magkasabut ang mga igsoon sa dagang.

Karon nga ginahisgutan sa Kombensiyon Nasyonal kon angay ba kita magtukod usa ka kaugalingon’g pinolongan nasudnon, kinahanglan nga ang ato’ng mga magsusulat magpagula sa ila’ng tingog. Unsa’y angay himoon’g “lenguage nacional”— Tinagalog kun Binisaya ba?

Karon’g pila ka adlaw hibaloan ta na unsa’ng sinultihan’g Pilipinhon ang himoon’g nasudnon, unsa’ng pinolongana ang himoon’g opisyal sa Kagamhanan.

Kinahanglan kita mangandam. Kinahanglan kita managana.

Mao, magpakatakus ako sa pagtawag kaninyo sa usa ka tigum, adto himoa sa ako’ng balay sa Pwente, unya sa Hwebes, 3 sa Enero, 1935, 4 sa hapon.

Ihangyo ko nga ipahilayo ang politika. Isugyot ko nga mao’y himoon’g pangulo ang Talahurong Delegado Apostoliko, Jose Ma. Cuenco; puli-pangulo, G. Jose Vaño ug kalihim, Pari Manuel Yap— mga tawn’g maalam, kugihan ug nagsingkamut sa pagpauswag sa ato’ng sinultihan.

Kon buot kita nga dili maimpatso ang kaponongan, isalikway nato ang lugaynan. Butang kini nga daku ug hinungdanon uyamot. Kinahanglan haguan, abagahon, yayongan sa tanang kauban.

Maarang ayaw kalimut. Ang lungsod magpaabut sa inyo’ng pagbulig. Ang kadaugan sa kaponongan anaa sa inyo’ng pagtabang.

Inyo’ng maalagaron,

PAULINO GULLAS

Nia ang mga dinapit alang sa tigum nga hinungdanon uyamot:

01. Arso. Gabriel Reyes

02. Jose Ma. Cuenco

03. Fernando Buyser

04. M. C. Briones

05. S. C. Cabajug

06. Filemon Sotto

07. Vicente Sotto

08. Vicente Rama

09. M. J. Cuenco

10. Nicolas Rafols

11. Miguel Cuenco

12. B. Rodriguez

13. F. Rivera

14. G. R. Pena

15. Manuel Yap

16. Valerio Rodriguez

17. Diosdado Camunit

18. B. Cortez

19. Pedro del Mar

20. Angel Jumawan

21. Justo Sanchez

22. Carmen R. de Sotto

23. Maria Cabigon

24. Sinforosa Alcordo

25. Adela del Rosario

26. Jose Vaño

27. Vicente Padriga

28. Flaviano Boquecosa

29. Pio Kabajar

30. Napoleon Dejoras

31. Jose del Mar

32. Pedro Lopez

33. Florentino Borromeo

34. Florentino Tecson

35. Santiago Martinez

36. Angel Enemesio

37. Francisco Rodriguez

38. Natalio Bacalso

39. Ramon Abellanosa

40. Florentino Suico

41. Uldarico Alviola

42. Rufino Noel

43. Julio Pongan

44. Temistocles Rosales

45. Emilio Alcuizar

46. Domingo Veloso

47. Apolinar Abella

48. Manuel Enriquez

49. Bautista Atillo

50. Leopoldo Prieto

51. Brigido Alfar

52. Jose V. Galang

53. Leod Zalazar

54. I.L. Buenapasan

55. Francisco Ma. Labrador

56. Gervasio Lavilles

57. Bruno Quiñones

58. Juan Divinagracia

59. Francisco Go

60. Antonio Marquez

61. Antonio Kiamco

62. Vicente Kiamco

63. Albert Ylaya

64. Vicente Zosa

65. Pastor Villamor

66. Bernardo Teves

67. Cecilio de la Victoria

68. Ramon Gonzales

69. G. Anastacio Fiel

70. Vicente Gullas

Dalaguete

71. Sulpicio Osorio

72. Amando Osorio

73. Urbano Osorio

Barili

74. Pantaleon V. Kardenas

75. Procopio Causin

76. Vicente Paras

77. Marcos Trinidad

Carcar

78. Jose Galicano

79. Filemon Dayanan

Moalboal

80. Vicente Alcoseba

Opon

81. Jose Patalinjug

Daan Bantayan

82. Isidro Abad

Mandawe

83. Alejandro Portuna

84. Eustaquio Rosal

85. Santiago Suico

Catmon

86. Francisco D. Boter

Dumanjug

87. Demetrio Ricamora

BOHOL

88. Carlos P. Garcia

89. Filomeno Casenas

90. Filomeno Lucero

91. Magdaleno del Mar

MISAMIS OR.

92. Isidro Vamenta

93. Jose Artadi

94. Vicente San Jose

NEGROS OR.

95. Jose Romero

96. Sergio Cinco

97. Pedro Teves

MISAMIS OCC.

98. P. Juan Quijano

99. Rafael Bautista

LEYTE

100. Norberto Romualdez

101. Tomas Oppus

LANAO

102. Tomas Cabili

ZAMBOANGA

103. Florentino Saguin

AGUSAN

104. Apolonio D. Curato

SURIGAO

105. Clementino V. Diez

DAVAO

106. Sebastian Generoso

107. Francisco Alvarez

108. A.T. Pelayo

109. Candido Floreta

(Sa sinulat ni Vicente Sotto isip reaksiyon human siya makatambong ning naasoyng panagtigom, ang kanhi senador miasoy nga kasagaran sa mga kabilinggan sa pagpanulat sa Binisaya nga gihisgotan sa maong miting iya na usab nahisgotan sa usa niya ka sinulat nga napatik sa iyang “Ang Suga” samtang nag-exile siya sa Hongkong. Masabot nga sayo pa sa 1935, kanus-a mag-5 pa lang ka tuig ang Bisaya, sila nakamatikod na sa mga bikil nga angay husayon alang sa uniform o standard nga pagsulat sa Binisaya.)

Sa Maayo’ng Pagsulat Sa Binisaya

Ni PAULINO GULLAS

Bisaya Enero 7, 1935; Septiyembre 19, 2018

(Kini nga sinulat maoy ika-3 sa serye nga unang napatik sa Bisaya niadtong Enero 7, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan ning Bisaya karon labi na partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon. Gani, kamatikdan man dinhi ang kalainan usab sa pamaagi ni G. Gullas ug sa iyaha sa editor sa maong panahon.)

III

KINING mga sinulat ko mahatungod sa ato’ng pagsulat sa Binisaya magpasabut sa kadaghanan sa kahuyang sa ato’ng pinulongan. Nagkayamukat ang ato’ng pagsulat, nagkalahugay ang ato’ng paagi, nagkalain-lain ang ato’ng kalaki.

KUN, KON, KUNG

Bisan gani paggamit sa Binisaya sa kon, kun, ug kung alang sa or ug if sa Iningles, o ug si sa Kinatsila;

Ang Bag-ong Kusog, Atong Kabilin, Bisaya, Babaye; Nasud maggamit sa kun alang sa o sa Kinatsila, or sa Iningles; ug kon alang sa if sa Iningles, si sa Kinatsila. Pananglitan:

“If I shall love or I shall be loved”. “Si yo amare o yo sere amado”. Hubaron sa Binisaya: kon ako mahigugma kun higugmaon.

Ang Tagalog mogamit sa kung alang sa if, or ug although. Kini gisunod usahay sa Bag-ong Kusog. Kung ikaw mao’y gipasanginlan kun gikatahapan (if you are accused or suspected).

Ang Leyte-Samar ingon man, maggamit sa kun alang sa or ug if, mao usab kini ang gigamit sa “Ang Mag-uuna”.

Ang nakaayo sa paagi’ng gigamit sa Bagong Kusog, Tinagalog, Leyte-Samarinyo, ug Maguuna mao ang kasayon. Dili makalibug. Sa pagkatinuod,  sosama da man ang paglitok sa kun ug kon.

Kon mao’y ato’ng tuyo pag sayon ug pag tukod usa ka kaugalingon’g pinolongan’g Pilipinhon, ang angay nato’ng buhaton mao ang paggamit sa mga pulong hisabtan sa labi’ng daghan’g molopyo. Mao, mahimo nga mao’y ato’ng gamiton ang usa lamang ka pulong alang sa or ug if. Bisan hai niining duha— kun, kung.

Apan unsa’y hukom sa kadaghanan?

UGB kun UBP kun UGP?

Nia’y malagmit gamiton— ang pag mubo sa mga pulong “ug uban pa” kun “et cetera” sa Latin. Uban mogamit sa ugb., uban ubp., uban ugp.

Tagsatagsa duna’y iya’ng katarungan. Ang “et cetera” mob-on “etc.” ug maoy gigamit sa kinatsila ug iningles. Labi’ng daghan mogamit sa ugb. Apan ang Bisaya nga gipangolohan ni G. Boquecosa, alias Bok, maggamit sa ubp. Ug siya may katarungan usab, aron tuod mahamutang ang tolo ka titik sa tolo ka pulong “ug uban pa”.

ANG PAGGAMIT SA PAG

Ang pagsulat sa mga berbo sa Binisaya: “pag higugma”, “pag kaon”, “pag inum”, “pag pamati”, “pag hatag”, “pag sulat”, “pag sulti”, ugb,: ang preposisiyon “pag” ilain ba kung idukot?

Kadaghanan sa ato’ng mga magsusulat maggamit sa ikaduhang’ng paagi: “paghigugma”, “pagawit”, “pagkaon” ubp.

Kini mao usab gigamit paagi sa Tinagalog: “pagibig”, “pagkain”, “pagaral”, ugb. Apan pipila ka magsusulat sa Taliba ug Pagkakaisa magbutang giyon kun badlis. Mosulat: “pag-ibig,” ugb. Usahay ang Bisaya maginingon niini’ng katapusan’g paagi sa Tinagalog. Gigamit usab ni Pari Cuenco sa “Atong Kabilin”.

Angay hinumduman nga sa Iningles, ang preposisiyon to dili gayud idugtong kun ilanggikit: “to love,” “to eat”, “to hate”, “to drink”, ubp.

Gihimo natu ang paglanggikit kung pagdukot sa preposisiyon ug sa berbo kay nadani kita sa paagi sa Kinatsila— amar, adar, temer, ver, oir, huir.

Makita nga sa Kinatsila ang berbo inpinitibo maila tungod sa iya’ng mga katapusan ar, er, ir, Wala’y preposisiyon gigamit.

Apan ang porma, ang pagkabagay sa berbo inpinitibo sa Binisaya nahisama sa Iningles: pag higugma, “to love”, ugb. Wala mahisama sa Kinatsila. Mao, nga angay unta’ng buhaton ang pag lain sa pag.

Duna pa’y lain’g katarungan: Pag mubo sa mga pulong Binisaya. Aron ang mga berbo mao: “kaon”, “higugma”, “dagan”, “inum”, ugb.

Maayo usab nga sa adlaw maghimo kita’g kapolonganan kun diksiyonariyo makita ang mga pulong mugbo, apan hingpit. Sa Iningles pa, “pure words”.

Ang “pag” malagmit usab gamiton nga “prefix” kun ipilit sa sinugdan sa usa ka pulong. Pananglitan:

1). Ang pagpataas sa bandila, “the raising of the flag,” Ang pag dinhi magpakita sa paganganlan sa Iningles gerund kun gerundio sa Kinatsila.

2). Pagadto ko sa inyo, malipayon ako—When I went to your place, I was happy. Ang pag dinhi adberbiyo.

3). Pagkawala’y igabalus nimo—How ungrateful you are. Ang pagka dinhi adberbiyo gihapon.

Niini’ng mga pananglitan ug uban pa, ang pag idikit, dili ibulag.

Sa laing pagkasulti, ang “pag” lainon lamang kon gamiton nga preposisiyon aron paghimo usa ka berbo inpinitibo: pag pasaylo balaanon—to forgive is devine. Aron pag patuo kaninyo, kini ako’ng buhaton—In order to convince you, I shall do this.

UNSAY PAAGI NI RIZAL?

Apan kadaghanan, mogamit sa pag itaput sa tanan’g pulong hisondan: Kining paagiha malagmit gigamit usab ni Rizal. Matud pa niya, mahatungod sa “wika” kun pinolongan’g kaugalingon ug pinolongang hinulaman:

“Ang pagangkin sa ibang wika ay pagpatay sa sariling katangian, pagpagod na bihisan nang ibang kaisipan ang sariling pagkukuro xxx Ang wika ay siyang pagisip ng bayan.

Alang sa paghiusa ug pagsayon sa sinulatan, mahimo nga kanunay ipilit kun itaput ang pag, bisan gamiton nga adberbiyo kun preposisiyon, kon mao’y hiuyonan sa kadaghanan, tua uban ako. Ug hinaut pa mao usab ang himoon sa uban.

Ang Bikol usab masabug magdugtong ug maglanggikit sa pag ngadto sa berbo. Pananglitan: “pagkamuot” sa ato pa, pag higugma, “to love.”

Ang Ilokano ingon man. Mosulat pagraranudan (pag kalawat);

Nan, unsa’y ato’ng angay buhaton? Ibulag kun ilanggikit nato ang pag?

Dili mao’y ato’ng tuyo ang pag pugos sa uban. Apan, ania gipakita ko ang mga kasogoan ug naandan sa uban’g mga pinolongan nga mauswagon ug gigamit sa ubang magsusulat sa kapopodan.

Anaa kanato ang pag pili sa dalan buot nato again. Apan kinahanglan nga ang kauyonan mao’y tumanon aron dili magkalinugaw ug magkalamukat ang ato’ng pagsulat.

ATONG BERBO NAGKA LINUGAW

Unsaon nato sa Binisaya pagpasabut sa presente, pasado ug poturo— sa karon, sa niagi na ug sa umaabot pa?

Unsaon natu pag Binisaya sa “yo amo”, “I love”; “tu amas” “you love”; “yo amare”, “I shall love”? Dili ba ingnon natu sa Binisaya sa pag ingon: ako mahigugma, (presente); ako nahigugma, (pasado); ako mahigugma kun mohigugma, (poturo)?

Mga laing pananglitan:

Siya mikaon karon. Siya nikaon kagahapon. Siya mokaon ugma.

Ikaw midagan karon. Ikaw nidagan kagahapon. Ikaw modagan ugma.

Siya maninguha karon. Kita naninguha kagahapon. Kita maninguha ugma.

Sila miawit karon. Sila niawit kagahapon. Sila moawit ugma.

Kita mikompisal karon, kita nikompisal kagahapon. Kita mokompisal ugma.

Sa laing pagkasulti sa mga berbo regular, sa presente, karon, gamiton nato sa aktibo ang sinugdanan kun “prefix” mi, ma; sa niagi ni, na, no; sa umaabut mo, mi, ma. Sa katapusan’g sinulat ni Filemon Sotto, kining paagiha iya’ng gigamit: nadani, ubp.

Apan duna’y pila ka magsusulat mogamit sa mi, mo alang sa presente ug sa pasado. Usahay hangtud sa poturo: Ako mikaon karon. Ako mikaon kagahapon. Ako mikaon ugma. Kini dayag nga sayop.

Ngano’ng dili kita mogamit sa 3 ka paagi, sama sa Leyte-Samarinyo, ugb, aron pagpasabut sa tulo ka “tenses” kung panahon— presente, karon; pasado, niagi; poturo, umaabut?

Ang kadaghanan sa mga magsusulat mao’y angay mohokom. Ang hokom sa kadaghanan mao’y angay sundon ug tumanon sa tanan.

SUGBU kun SUGBO?

Nia pa. Tanawa, kana’ng ngalan sa ato’ng kaugalingon’g lalawigan ug dakbayan diin gipatik ang daghan’g mantalaan, kansang pinolongan mao’y gigamit sa kadaghanan sa kabisayan ug Mindanaw.

Sugbu kun Sugbo?

Tiaw mo kana— hangtud ang mga Sugbuanon wala magkauyon unsaon pag sulat sa ila’ng kaugalingon’g lungsod! Katawanan. Makauulaw.

Kini ug uban’g pasikaran magpakita nga kinahanglan gayud magtukod usa ka Akademiya. Kon kini dili mahimo, nga magkasabut ang ato’ng mga inilang magsusulat, aron ang kaboboton sa kadaghanan mao’y lagda nga pagasundon sa kamantaan’g bisaya.

NAN UNSA’Y ANGAY BUHATON?

Malaksot kaayo’ng talanawon nga ang Sugbu nga duna’y mga maayo’ng magsusulat, kansang mga dagang gitahud ug gisunod sa daghan’g magsusulat sa Kabisayan ug Mindanaw, wala magkasabut ug magkasinabut; nagkalamukat sa ila’ng “espeling”, kun paglitok ug pagsulat sa mga pulong ug pagtibuok sa mga sulti nga sayon.

Bisan labihan kadaghan sa akong bulohaton, gihagoan ko sa pag sulat niini’ng pila ka sinulat, aron pag pakita makausa pa nga kinahanglan ang kapunongan sa mga magsusulat magmata sa iya’ng paghikatulog, makaamgo sa daku’ng katungdanan iya’ng gipasan sa atubangan sa lungsod.

Ang nakadaut ugod mao ang politika. Kadaghanan sa ato’ng mga magsusulat mga politiko man. Kadaghanan sa ato’ng mga mantalaan gigamit man nga hinagiban sa lugaynan. Mao, nga hasulan sila sa pagtinabangay. Kaniadto pa daghan’g naninguha nga magtukod kita’g akademiya kun kapunongan, aron ang mga magsusulat magkasabut sa mga lagda sa pagsulat. Apan pulos lamang tinguha, pulos sulti, wala’y kaayohan nakuha. Wala’y gisangputan sa ila’ng tinguha. Wala mahimugso ang gilalang sa ila’ng hunahuna.

Apan karon nga nakita na ang kahuyang, ang kakulang, ang kalaksot sa ato’ng pagpanulat, tingali madani ug makabig na nato ang ato’ng kauban’g magsusulat sa pag pundok aron ang mga magsusulat sa Sugbu maghugpong ngadto-ngadto dili lamang sa pag inum-inum, kon dili usab alang sa daku’ng tinguha sa pagpauswag, pagpadaku, pagpasayon sa ato’ng sinultihan ug pinulongan, aron ang mga lagda nga karon ato’ng kauyonan mahimo’ng tudling pagasundon sa mga kabataan ugma damlag.

PAHIBALO:

Ang ika upat sinulat mahatungod sa pinulongan’g Binisaya mogula sa sunod semana. Hisgutan ni delegado Gullas ang pila ka hinungdanon’g butang: Ang mga una’ng Bisaya may kaugalingon ba’ng sinulatan? Nanghulam ba lamang sa Tinagalog? Unsa’y alpabeto kun katitikan gigamit? Duna bay natipigan karaan’g sinulat sa Binisaya ug Tinagalog ginamit ang mga titik Malayo? Kon duna man, diin hikaplagi ug hai karon tipigi? Kini ug uban pa, hisgutan niya sa daklit.—