Ugmaran Sa Binisaya

Ni FLAVIANO P. BOQUECOSA

Bisaya Oktubre 18, 2017

Sa atubangan ning dakong kalisod, natawo nga mapaubsanon uyamot sa Manila sa 10 sa Enero, 1953 usa ka katitikanong kapunongan nga gikauyonan sa iyang mga tagtukod nga nganlag “Ugmaran sa Binisaya”.

(Kining maong sinulat unang napatik sa Bisaya sa Pebrero 11, 1953 ph. 68-69— panahon kanus-a wala pa maugba ang Lagda sa Panitik. Tungod kay lahi pa ang ilang espeling nga gisagop kaniadto, amo kining gipangusab pinasibo sa karon nga tamdanan apan among giletratohan ang karaang pahina sa unang pagkapatik niini aron matandi sa gustong mosusi sa kalainan.)

MAOY usa ka dakong suliran sa panulat sa Binisaya nga Sinugboanon ang ortograpiya kun sinulatan sa ubang mga pulong.

Tan-awa lamang kining pulong SUGBO.

Adunay mga tawo nga mosulat niini ingon ning mosunod: SUGBU (Ang SUGBOANON sulaton sa uban nga SUGBUANON; ug ang SINUGBOANON sulatong SINUGBUANON).

Ang usa moingon nga siya maoy matarong. Lain usab ang moingon nga ang nahiuna maoy nasayop. Hangtod karon wala pay hingpit kauyonan. Ug ang mga batan-ong magsusulat nga nagatinguha pagmatuto sa Dilang Binisaya nga Sinugboanon, sa ilang kalibog, walay sarang kadangpan aron pangayoan sa kataposang hukom nga angay tagdon ug tahoron sa kadaghanan kon dili man ugaling sa tanan.

Sa unang mga magsusulat sa Sugbo nga gitamod sa mga Sugboanon, makita nga wala sila magkauyon sa ilang sinulatan, maingon nga wala usab magkauyon ang mga magsusulat karon. Pananglitan: Si anhing Vicente Sotto sukad pa sa iyang “Ang Suga” nagsulat sa pulong SUGBU; apan ang iyang makinaadmanon upod nga igsoon, si Filemon Sotto, sukad sa iyang mantalaang “Ang Kagubut” nagasulat sa pulong SUGBO. Bisan ang magsoon nga pulos maalam sa atong pinulongan wala magkauyon.

Laing mga magsoon nga wala gihapon magkauyon mao si anhing Paulino Gullas ug si Vicente Gullas. Ang nahiuna nagsulat sa pulong SUGBO ug ang naulahi nagasulat sa SUGBU.

Ang kanhi “Bag-ong Kusog” ni Vicente Rama naggamit sa pulong SUGBU, apan usa ka laing Rama (anhing Elpidio) naggamit sa iyang sinulatan sa pulong SUGBO. Dili ikalimod nga tingali labaw ang mga pamantalaan nga nagagamit sa unang panahon sa SUGBO, ingon sa “Freeman”, “Ang Nasud”, “Ang Tigmantala”, ug ang “Bisaya”.

Sa atubangan ning dakong kalisod nga makasambol sa kalamboan sa atong kaugalingong pinulongan, natawo nga mapaubsanon uyamot sa Manila sa 10 sa Enero, 1953 usa ka katitikanong kapunongan nga gikauyonan sa iyang mga tagtukod nga nganlag “Ugmaran sa Binisaya”.

Maoy nangapili kining mosunod: Pamuno, Francisco Candia; Puli-Pamuno, Nazario D. Bas; Kalihim, Flaviano P. Boquecosa; Mamahandi, Laurean S. Unabia; Tigsangyaw, Jose A. Bautista.

Tinuod gayod nga mapaubsanon ang pagkatawo sa “Ugmaran sa Binisaya” sa usa ka diyotayng suok sa Manila, apan dako ug maingon gani nga balaanon ang iyang tuyo, nga mao ang pagtabang sa pagpalambo sa atong kaugalingong pinulongan. Dili angay mabalaka ang mga Sugboanon nga gumikan sa kakabos sa kapunongan, kini isipon dayon nga natawo lamang aron mamatay sama sa ubang mga kapunongan. Tinuod nga usa ka dakong pangahas, apan dili mahilas ang pag-ingon nga kining kapunongana nagatinguha sa kinasingkasing uban sa dakong kaligdong, nga mahimong sinugdan sa umaabot nga Akademya sa Dilang Binisaya kun tinuod nga ‘ugmaran sa Binisaya’ nga sagopon, buligan ug tahoron sa mga Bisaya.

Tinuod nga dako ug mabug-at ang buluhaton. Apan kon ang tanang maalam sa atong pinulongan motabang pinaagi sa pagtampo sa ilang mga hunahuna, ang palas-anon sa kapunongan mahimong magaan; ug ang mithi sa pag-alagad dili makawang, kay ang tiningob nga panglimbasog gikan sa mga magtatampo mahimo mang dakong kusog nga mobanlas sa tanang kakulian hangtod makab-ot ang kadaogan.

Gikauyonan nga ang Ugmaran magagamit sa sinulatang SUGBO.

Gikauyonan upod sa tigom nga ang pulong BUOT nga nagakahulogan sa tuyo sa hunahuna kun kaisipan (“will” sa Iningles; “voluntad” sa Kinatsila), bisan mahimutang siya sa “noun” (Iningles)— “nombre” (Kinatsila), kun mahimutang ba sa berbo, ang gamiton mao gayod ang BUOT.

Adunay ubang mga magsusulat sa Binisaya nga nagagamit sa BUOT kon kini mahimutang sa “nombre”, apan kon mahimutang sa berbo, ang gamiton mao ang BUUT. Ang nagasunod sa paggamit ning paagiha nangatarongan nga maayo kini kay makita ang ilang kalainan, ug dili na kita maglibog sa pagsabot.

Apan dili usab hubo sa katarongan ang magagamit sa BUOT lamang alang sa duha ka kahulogan: nombre ug berbo. Ang kalainan makita sa paggamit. Ang kahulogan sa pulong masabot sa iyang ginamitan. Adunay mga pulong sa Iningles ug Kinatsila nga usa ray sinulatan bisan may lainlaing kahulogan, sumala sa paggamit. Pananglitan, ang mga pulong Iningles nga “MAN”, “PROMISE”, “CAUSE”. Bisan asa sila mahimutang: manombre kun maberbo, magpabilin nga mao gihapon ang sinulatan. Mahimo nga kini sundon nato.

Sa Kinatsila upod adunay daghang pulong nga hatagan ang usag usa lainlaing kahulogan, sumala sa paggamit. Ang pulong “ORDEN” pananglit sa Kinatsila, may daghang kahulogan, apan magpabilin nga mao gihapon ang sinulatan; dili himoong “U” ang “O” kun ang “E” dili himoong “I”.

Gikauyonan upod sa kapunongan nga himoong lagda kining mosunod:

“Kon mosagop kita sa ubang mga pulong Kinatsila o Iningles nga sulaton sa paaging Binisaya, ang hinungdanong mga bokal kun ang paningog sa bokal magpabilin nga mao gihapon.” (Ang hingtungdan niini mao ang mga bokal nga “E” ug “I” ug ingon man ang “O” ug “U”).

Mga pananglitan: Ang Kinatsilang “ESTILO” sulaton sa Binisaya nga ESTILO upod; ang “ESTACION”— ESTASYON; “ESTAFA”— ESTAPA; “SELLO”— SELYO; “SILLA” (lingkoranan)— SILYA kun SIYA; “LINEA”— LINYA; “ESPACIO”— ESPASYO; “COLOCACION”— KOLOKASYON; “OFICIO”— OPISYO; “SEMANA”— SEMANA; “DINAMARCA”— DINAMARKA— dili “DENMARKA”— kay kini gikan kun maisip nga gikuha sa Iningles nga “DENMARK”.

Gikan sa Iningles: Ang “FOOTBALL” sulaton nga “PUTBOL” (gahi ang paglitok sa “OO” ug ang “A” humok nga “O”); “VOLEYBALL” sulaton nga “BALIBOL” (kay ang “EY” niini ginalitok man nga gahi); BASEBALL sulaton nga BESBOL; BASKET sulaton nga BASKET o BASKIT (sa International Standard Dictionary ginagamit kining duha ka paglitok) “STADIUM” sulaton nga ESTADYUM (kon sa Kinatsila sulaton nga “ESTADYO”); “CAMERA” sulaton nga KAMERA (kon ipasikad sa Kinatsila sulaton nga KAMARA”, ug uban pa. (Kining bahina may diyotay nang kalainan sa karon nga Lagda sa Espeling, mas gipahimug-atan nako ang batakang prinsipyo nga ipabilin gayod ang vowel sa gigikanang pulong, nan, sayop ang BALIBOL ug BASKIT.— ESG)

Gikan sa Ininsek: Ang “MAHJONG” sulaton nga MADYONG; “SIOPAO” sulatong SIYOPAW; “HONG KONG” sulaton nga HONGKONG, “SHANGHAI” sulaton nga “SANGHAY”, ubp.

Kana mao ang lagda, kon ugaling dili gamiton ang hubad nga Binisaya; labi na gayod kon walay maayong pulong Binisaya nga ikahulip, kun mao bay masayong sabton sa tanan ang sinagop nga Kinatsila nga gibinisaya paglitok ug pagsulat.

Mahitungod sa mga pulong nga pagalantugian, gisugyot ug gikauyonan sa “Ugmaran sa Binisaya” nga pangayoan sa ilang mga hunahuna ang mga maalam sa atong Dila, ug ingon man ang mga kapunongan sa mga magsusulat sa Binisaya aron timbang-timbangon sa Kapunongan, ug ang hukom sa kadaghanan maoy tahoron. Kining Kapunongan manglimbasog kutob sa mahimo sa pagsunod sa kabubut-on sa kadaghanan, kay mao man kini ang mahal nga lagda sa kaangayan. Human molabay ang igong panahon sa pagtimbang-timbang sa mga pulong nga lantugian, ipakanaog ang hukom nga magbuot unsa ug haing pulonga ang angay sagopon sa kataposan. Human nianang panahona, ang mga mantalaang Binisaya maghiusa sa paggamit sa maong mga pulong, ug mao nay angay sundon sa tanang mosulat sa Binisaya.

Panghinaoton namo nga kining sugod ug pasiugda sa “Ugmaran sa Binisaya” makadapit sa pagtagad sa mga maalam sa atong kaugalingong Dila. Paaboton namo ang ilang mga hunahuna.—

[Ning maong sinulat atong hisayran ang aktuwal nga pagkatukod sa kapunongan uban ang panawagan sa tanan sa pagbulig aron ang dakong damgo matuman. Bisan mao pa lay pagkahimugso, may gideklarar na silang pipila nga ilang gikauyonan ingon pananglit sa “Sugbo” nga maoy nahukmang sagopon. Hinuon, hisabtan sab nga wala pa isera ang diskusyon ug daghan pang mga kausaban ug kauyonan nga angay dahomon. Napulo ka tuig ang minglabay, nabasa nato ang sinulat ni T.V. Hermosisima, “Ang Samokan Nga O ug U” (Bisaya, Agosto 5, 1964) nga naghisgot ug nanalipod sa nalatid nilang sumbanan sa paggamit sa “O” ug “U’; ingon man ang “Pagpanumpa sa Bag-ong mga Punoan sa Akademiya sa Dilang Bisaya” (Bisaya, Mayo 20, 1964)— usa ka testimonya nga ang damgo ug paningkamot sa puyang kapunongan namunga na. Busa, madahom sab nga sukad sa 1964 ang Bisaya lahi na kaayog espeling nga gigamit— partikular sa “O” ug “U”— tandi sa 1953 paatras.]—ESG

Kalaoman Sa Katitikang Binisaya

Ni JOE E. BAUTISTA

Bisaya, Oktubre 11, 2017

(Kining maong sinulat unang migula sa Bisaya sa Pebrero 11, 1953— panahon kanus-a wala pa maugba ang Lagda sa Panitik. Tungod kay lahi pa ang ilang espeling nga gisagop kaniadto, amo kining gipangusab pinasibo sa karon nga tamdanan apan among giletratohan ang karaang pahina sa unang pagkapatik niini aron matandi sa gustong mosusi sa kalainan.)

SA buhi pa kadtong “Amahan sa Dila ug Katitikang Binisaya”, Madungganon Vicente Sotto, nakabaton akog talagsaong dungog ug higayon sa pagpakigkita kaniya didto sa matahom, mabugnaw ug awaaw niyang balay sa Dalan Jose Corazon de Jesus, Isip 151, San Juan Rizal, mga upat ka kilometrong gilay-on gikan sa Dakbayan sa Manila.

Ingon sa nabatasan kon dunay dumuduaw sa pinuy-anan sa mga Sotto, si Gn. Juris Sotto, ang maanyag, masinaboton ug dalagang anak nga abogada ni Senador Sotto, maoy mitagad ug midawat sa ganghaan sa ilang mansiyon, ug mipatlod gilayon kanako ngadto sa lawak-pahulayan sa halangdong tigulang, nga niadtong tungora nagmaluyahon na gumikan sa malaglagong sakit (leukemia) nga iyang giantos sa taudtaod nang panahon.

Kadtong “Amahan sa Dilang Binisaya” may kinaiya nga bation dayon og kahinangop ug kalipay inigkasayod nga adunay magsusulat— bisan kinsa basta magsusulat, nobelista kun magbabalak— nga moduaw kaniya. Mao kini ang gibati ni Mdnon. Sotto niadtong takna sa akong paghibutho sa maanindot ug malinawon niyang pinuy-anan sa San Juan.

Gidala ako ni Nyor Inting sa iyang lawak-tun-anan (study room) ug didto namo himoa ang inato apan maugdang nga kulukabildo. Sa iyang kinaraan, tinakloban nga talad-sulatanan— saksing amang sa daghan, dili-na-maihap nga mga sinulat, drama, mensahe ug mga balaodon nga ming-awas sa mabungahon niyang utokan— namatikdan ko nagbuntaog mga basahon sa pilosopiya, sukad kang Plato ug Socrates ngadto kang Will Durant ug Schopenhauer, nagmatuod sa iyang pagka lubasan nga disipulo sa laglom ug tulugkarong mga gumaran sa mga makinaadmanon ug bantogang pilosopo sa kalibotan.

Nagkalainlaing butang sa arte ug buhilaman (civilization) ang among gihisgotan sulod sa usa ka taknang kulukabildo nga, alang kanako, maoy usa sa labing halandomong higayon sa akong kinabuhi. Gisugid niya kanako ang matagbawong mga kasinatian sulod sa ikaduha niyang panaw libot sa kalibotan (1948) nga gitagik niya sa usa ka makalilingaw nga basahon, “My Second Trip Around The Globe”.

Unya, lahos sa mga lawa-lawa sa nagkahalap niyang handurawan, gipakli niya ang mga dahon sa iyang kaagi, balik sa unang mga tuig sa iyang langas nga kabatan-on. Giasoy ni Nyor Inting ang kulbahinam niyang kaagi sa pagka editor sa unang pamantalaan sa Sugbo, “Ang Suga”, ang iyang inisog nga pakigsukol sa mga Amerikanhon nga misangpot sa iyang destierro sa Hongkong (1900) ug sa iyang pagkabilanggo sa Kota San Pedro sa Sugbo sa 1902. Gisubli usab pag-asoy ni Nyor Inting kadtong matalagmong higayon nga siya gihulga, gisumbong ug gitaral sa hukmanan sa salang libelo, gumikan sa iyang mga sinulat-editoryal nga inumol sa ‘siling kulikot ug panyawan’ batok sa giingong mga kalapasan ug hari-hari sa pipila ka tawo sulod sa iyang panahon. Sama sa lilas, giladlad niya ang mabulokong mga anib sa iyang panahon.

Paglaom ni Sotto

Apan ang butang nga gihisgotan pag-ayo ni anhing Vicente Sotto, uban ang tumang kadasig, sulod sa among panagkita, mao ang Katitikang Binisaya. Taudtaod ang iyang “sermon” kanako bahin niini. Ug nalingaw ako sa labihan, sa tanan niyang pahayag mahitungod sa pinulongan, linitokan, bokabularyo ug ortograpiya sa Binisayang Sinugboanon. Ang iyang lektura gisal-otan niyag mga panghinaot ug mga panugon nga mahinungdanon.

Ug samtang nagpadayag siya sa iyang mga panahom ug panghukom nga inagak sa kaugalingon niyang mga katarongan, daw pagahikit-an ko sa madalag, lusparon niyang dagway ang hilabihan, tulukibong kamingaw sa buot, sa paghunahuna kaha nga dili na siya makagayon pagpuyog dugay-dugay ning kalibotan aron unta makadugang pa siya pagpalambo sa katitikan ug pinulongan nga gibilin kanato sa atong mga apohan ug katigulangan.

[ Miingon si anhing Vicente Sotto, sa dayon niyang kamatay, nga ang kaugmaon sa atong katitikan gisalig niya sa mga kamot ug utokan sa mga editor ug magsusulat Bisaya sa Manila ug sa Sugbo…]

Unya, miingon kanako si Magdidila-Magsusulat Vicente Sotto, sa dayon ko nang panamilit kaniya:

“Dili na ako magdugay ning atong kalibotan, Joe. Wala na akoy panahon sa pagbugwal ug pagpalambo sa atong katitikan. Maluya na ang akong mga tudlo. Apan isalig ko ang tanan kong paglaom ngadto sa mga batan-ong magsusulat nga nagkugi pagtukaw alang sa kausbawan ug kahingpitan sa Binisaya.”

Ug si Nyor Inting mipadayon sa sinultihang mahinay apan ugdang, nga usahay putlon sa panagsang ubo:

“Ang kalaoman sa Katitikang Binisaya anaa karon sa mga kamot, dagang ug utokan sa inila ug masilakong mga magsusulat nga nagdumala sa mga mantalaang Binisaya, ug ingon man sa mga nanghibilin nga mga tigulang magsusulat sa Sugbo. Kining mga tawhana, alang kanako, maoy labing takos nga makag-atiman sa kalamboan ug kauswagan sa atong pinulongan. Dako ang akong pagsalig sa katakos nila ni Editor Francisco Candia, Puli-Pangulo Tomas Hermosisima, Editor Natalio Bacalso, mga magsusulat Flaviano Boquecosa, Pio Kabahar, Vicente Gullas, Vicente Padriga, Maximo Bas, Napoleon Dejoras, Sulpicio Osorio (Sulposor), Rufino Noel, Angel Enemecio, Vicente Flores, Florentino Tecson, Brigido Alfar, Jose Ma. Del Mar, Jose Arcache, Ramon Abellanosa, Carlos Garcia, Francisco Alvares, C.V. Uy, Leod Salazar, Martin Abellana, Filomeno Dayanan, Florentina Villanueva, Gardeopatra Quijano, Fausto Dugenio, Marcel Navarra, Rafael Bautista ug kang Magbabalak Bukidnon. Makatabang usab og dako ang akong utokang mga kontemporaryo Vicente Rama, Elpidio Rama, Don Jose Vaño, Manuel Briones, Mariano Cuenco, Jose Ma. Cuenco, Francisco Ma. Labrador, Maria Cabigon ug uban pang karaang mga haligi sa literaturang Binisaya…”

Sanglit himasa kaayo siya sa mantalaang Bisaya, si Nyor Inting Sotto nakaila ug nakasinati pag-ayo sa mga ngalan sa hapit tanang magsusulat sa Kabisay-an ug Mindanao. Tagsa-tagsa ka ngalan mipilit sa iyang panumdoman hangtod sa kataposang mga adlaw sa iyang kinabuhi.

Sugyot sa tagsulat

Si Don Vicente Sotto patay na, apan wala ko hikalimti ang iyang mga panugon alang sa Katitikang Binisaya. Gibutyag ko kini, sa una pang higayon sukad sa 1950, aron sa kasayoran ug pagpalandong sa kaubanan kong mga magdadagang.

Ang hunahuna ni anhing Senador Sotto nakadasig kanako pagsugyot usa ka paagi nga sarang makabanhaw sa mga paglaom nga nahanaw uban sa kamatayon niadtong tinamod nga Amahan sa Dilang Binisaya.

Ang kalamposan ug kadaogan sa lumad nga pinulongan, kapulongnan ug katitikan nagaagad lamang sa tugob nga pagsinabtanay ug pagbinuligay sa tanang magsusulat nga Bisaya; ang mga tawo nga natingban sa putling paglaom ug pagsalig niadtong maalam ug tinahod nga “amahan” sa atong Katitikan, nga atua na sa laing kalibotan.—

(Bulan kadto sa Marso, 1950 sa akong paghiduaw kang Hal. Vicente Sotto. Si Nyor Inting namatay sa Santo Tomas Hospital sa Manila sa Mayo 28, 1950, sa kagulangong 70. Daw bugalbugal sa kapalaran nga sa iyang pagka ‘libre pensador’ ug rebelde sa relihiyon, dinha siya mamatay sa Katoliko nga tambalanan. Ang minatay ni Sotto gihatod og bapor ngadto sa Sugbo. Ug natuman ang kataposang tugon ni Nyor Inting: nga siya adto gayod palubong sa sabakan sa yuta niyang natawhan.—J.B.)

Bag-ong Sumbanan sa Paggamit sa “Ug” ug “Og”: Tubag-patin-aw sa Reaksiyon ni Ric Patalinjug

Ni E.S. GODIN

Bisaya, Septiyembre 27, 2017

NAKURAT ko ug gihasi sa tumang paghiwasa pagkabasa sa review ni Ginong Ric I. Patalinjug, “Lakbit-tan-aw sa Basahon ni Editor E.S. Godin” sa gula Hunyo 21, 2017 ning Bisaya dili tungod kay wa ko magdahom nga dunay mobuyag sa akong gamayng basahon nga gipagula kondili sa kahiamgo sa akong dakong kabalingag. Haskang pagkalipata tuod nako!

Sa akong mubong pasiuna sa maong basahon, akong gipasabot nga ang maong libro wala mamugna sa usa ka layog nga ambisyon. Nga ang tanang nahalakip nga mga artikulo niini anam-anam ra nakong nasulat ug natigom sulod sa hapit duha na ka dekada agad sa panginahanglan o gumonhap nga among nasugatan sa pagpanimon sa Bisaya sa way pagpanginano sa resulta niini kon usahon, gramatika ba kining matawag o unsingan. Igo na nako nga ang maong mga sinulat mapunpon ngadto sa usa nga mabasa ug matipigan ni kinsa mang mahigugma.

Ug lagi, kay ang maong mga sinulat hinulbot na man lang gikan sa karaan nakong kaban, diha motungha ang kabalingag. Nalipat ko nga ang hilisgotan kalabot sa “ug” ug “og” duna na diay igong kalamboan ug ang kanhi nakong artikulo angay na untang mausab. Salamat ni Ginong Patalinjug nga wa magmakuli sa pagpahinumdom, gikapaapas ko ra ang update sa ikaduhang edisyon sa libro nga migula sa miaging Hulyo.

Tinuod nga hilabihan ra kalimitado ang nahaunang pagtuki nako sa “ug” ug “og” nga mao lagi nahiluwan sa unang edisyon sa Atong Inahang Dila.

Sa “Lakbit-tan-aw…” ni Ric, nahisgotan niya ang ubay-ubayng mga basahon nga naghisgot sa kontrobersiyal nga “og” ug “ug”. Gani, lakip sa iyang na-mention mao ang obra ni Padre Juan Felix de la Encarnacion nga Diccionario Bisaya-Español, napatik kaniadto pang 1851.

Apan sa tanan, gitataw ni Ric nga ang kang Pari Sergio Alfafara (Ang Visayang Gramatica, 1983) maoy mas komprehensibong nagtuki sa “og” nga niya pa, “wala pa koy nakitang pagtuki sa og nga sama sa gihimo sa pari niini” (Lakbit-Tan-aw: Ang ‘Og’ ni Pari Sergio Alfafara, Bisaya, Hunyo 25, 2014).

Sa maong pagtuki ni Padre Alfafara, gikompirmar niini nga ang “og” usa sa daghang mga panal-ot (particles), sa termino pa sa pari, sa atong Binisaya, nga lahi kaayo sa “ug” kansang gamit (function), matod pa sa sinulat, usa ka ‘tigdugtong’ lang. Nan, kay ‘tigdugtong’ man, aw, mao lagi— kini mao gayod ang panugtong nga “ug” o ang conjunction nga “and” sa Iningles.

Nga sa ato pa, wala maligas sa riles ang Bisaya sa pagsagop niini sa “og” niadtong 2004. Hinuon, dayag gyod tinuod nga dili pa ingon kalangyab ang pagkadepinar sa daghan diay kaayong gamit sa “og”. Apan klarohon ko dinhi, nga bisan pa sa maong kakuwang, walay nahitabong sipyat sa paggamit tali sa “og” ug “ug” sa Bisaya. Ang sumbanan klaro: “ug” para sa conjunction “and”, the rest are “og”. Kini nagpasabot nga bisan unsaon pa pagtuwad-tuali, sa kadaghan sa kapuslanan ug porma niini, ang “og” may iya gayong lahi (distinct) nga gamit tandi sa “ug”. Kini masuportahan kaayo sa diksiyonaryo ni Dr. John U. Wolff (A Dictionary of Cebuano Visayan, 1972) nga bisan tuod si Wolff wala mogamit sa titik “o”, siya mipahimutang sa “ug” ingon nga conjunction “and” sa kinaulahiang bahin, usa ka ilhanan nga ang maong “ug” natan-aw niyang maoy labing lahi sa nanag-unang gihisgotang mga “ug”.

Sa laing sampol nga gihatag ni Fr. Alfafara sa gitawag niyag mga “tigdugtong”, sumala sa gikutlo ni Ginong Patalinjug, may nakita kong gamayng kalahian sa amoa sa Bisaya. Ang akong gipasabot mao ang giingong “ug kun”. Hinuon, kini dili maisip nga komplikasyon tali sa “og” ug “ug” kondili lagmit gumikan lang sa kalahi sa tinitikan ni Padre Alfafara. Wala miy “ug kun” sa Bisaya, kay kon kami paespelingon ani, kini “ug kon” man para namo. Sa kasamtangang pakahulogan namo (nga gihisgotan usab sa Atong Inahang Dila), ang “kon” mahubad sa Iningles nga “if” samtang ang “kun” nagpasabot og “or”. Apan base sa konteksto, “ug kun” man kun “ug kon”, ang “ug” nianang han-aya, nagpasabot ra gihapon og “and”.

Ang laing “ug”

Sa laing bahin, may nadiparahan kong laing og/ug nga maoy nakahatag dili tiawng kahasol sa pipila ka buwang pagtukaw niini. Ambot unsay inyong tan-aw, pero para nako, kini lahi ra kaayo sa daghang gamit sa “og” ug lisod usab unta makonsiderar nga usa pa ka gamit sa “ug”. Si Dr. John U. Wolff mipahiluna niini sa ikaunom nga maoy gisundan sa panugtong nga “ug” o ikaduha sa kinaulhian— laing timailhan nga kini natan-aw usab niyang lahi sa nag-unang lima. Ug kay kini anaa man gyod (bisan tuod panagsa na lang kaayo), kini giisip ko na lang nga usa ka layawng (wild) kabilin sa karaang “ug”. Panagsa na lang kini natong hibagtan tungod kay gawas nga sagad kining gigamit sa iyang hinugtong (contracted) nga porma, morag mao nay mas gipalabi karon sa kabag-ohan ang paggamit sa variants niini nga mao ang “o” ug “kun”. Sa laktod, kini nga “ug” (“or” sa Iningles) mahimong dili na gamiton kay puyde ra mang ilisan sa “o” o “kun”.

Tumong sa pag-usab

Ning puntoha, dili na tingali takos ipangutana kon nganong naduha man o giduha (“og” ug “ug”) ang kanhing usa ra ka “ug”? Klarong naay nakamatikod nga puydeng duhaon o kaha daan gyod ning duha nga giusa lang pagtitik kanhi.

Balik sa pangutana kon unsay tumong sa pag-usab, ang yanong tubag mao nga dili na ikanegar ang maong kausaban. Klarong naay minggamit ug gani, nagkadaghan. Tingali kini maisip nga bunga sa way hunong nga paningkamot pagpiho kun pag-ila sa mga kailhanan tali sa gagmiting kalainan sa atong mga pulong o terminolohiya. Ug busa, kalamboan. Gani, gumikan ning maong kausaban nadasig pa nuon ta pagpatidlom sa paniksik.

Ania ang bag-o ug mas langyab nga latid o sumbanan:

Ang “Og”

1. Ang “og” usa sa mga partikulo (particles) sa Binisaya nga labihan kalangyab og gamit sanglit nagaakto (functioning) kini isip tugbang sa mga panumbok sa Iningles (ind. art.“a” o “an” ubp.), sa mga preposisyon nga “of”, “to”, “by”, etc. o kaha sa mga adv. “by”, “in”, etc.

Nakakaplag siya og buotan nga higala.

Si Juan ulitawo ug nangita pa og asawa.

Puti siya og paa.

Mopalit ko og isda (I will buy fish)

Pabuthi og kadaghan.

Siyaro og dili na magsilbi.

Basin og mayabo na, ha!

Tingali baya og madugay ka.

Ngil-ad og batasan iyang amo.

Tabokon og lawod / sakyonon og barko (by sea)

bisan og (even if)

ingon og / mora og (as if)

Gikasubo ko og dako

Baho og nangka (aroma of a jackfruit)

Kaon lang og imo kay manglaba pa ko.

Asa man intawon ta og ipalit ana.

Anak og politiko

Dato og kaliwat

Tua ko og Davao sa Lunes.

2. Gigamit usab ang “og” isip tugbang sa mga panugtong (conjunctions) sa Iningles nga “if”, “when”, “whether”.

Og moadto ka og dagat, palihog paubana ko. (og1- conj. if, og2 – prep. to)

Og ako pa nimo (If I were you)

Nagsusi ko og naunsa na (conj. if, var. of “kon”)

Pangutan-a og moabot ba ang pakeyds ugma. (whether)

3. Gigamit usab ang “og” isip hulip sa unanggikit (prefix) nga “-pag”. (Kon maoy gamiton ang “og”, dili na gamiton ang “pag-”.)

Mipaspas siya og langoy. (Mipaspas siya paglangoy.)

Misutoy ko og dagan. (Misutoy ko pagdagan.)

Ayaw og adto. (Ayaw pag-adto.)

Dak-a og ingkib. (Dakoa pag-ingkib.)

Daghana og kuha. (Daghana pagkuha.)

Ang “Ug”

1. Ang “ug” sa laing bahin, ing usa ka panugtong (conjunction) nga tugbang sa Iningles nga “and”.

Si Jose ug si Wally

Bana ug asawa

Puti ug pula

Buotan ug kugihan

2. Ang “ug” gigamit usab ingong panugtong (conjunction) nga tugbang sa Iningles nga “or”. (Hinunoa, panagsa ra kining hipalgan sanglit sagad kining gigamit sa iyang contracted nga porma.)

Mag-uwan mag mag-init, mao rang guwaa. (var. of “kun” & “o”)

Madato kag mapobre, mamatay ra man gihapon.

Ang “mi” ug “ni” ug ang “ming” ug “ning”

Laing gikakurat ug gipangitaag subay ni Magsusugilanon Ric. I. Patalinjug mao ang mahitungod sa, niya pa, bag-ong verbal prefixes nga “ming” ug “ning” nga mga pangdaghanang (plural) porma sa “mi” ug “ni”. Sama sa bag-ong “og”, kining duha ka giingong pangdaghanang iglalanggikit una nakong hibagtan sa libro ni Mlbn. Cesar P. Kilaton, Jr. (Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila, 2000; unpublished) nga labing seguro anaa pod sa iyang giugbang diksiyonaryo.

Tinuod nga wala pa kahisgoti ni matuki pag-ayo kining “ming” ug “ning”. Si Obispo Manuel Yap sa basahon niyang “Ang Dila Natong Bisaya”, 1947, ph. 109-111 wala maghisgot sa “ming” o “ning”. Ang iyang gituki mao lang ang gikalibgang “mi” ug “ni” nga niya pa, ang “mi” lain lamang dagway sa “ni”.

Si Dr. Jes B. Tirol sab nga kaping duha ka dekada nang nangutingkay para sa iyang Binisayang Diksiyonaryo, 2010, may lahi kaayong panahom sa “ni” ug “mi”. Para niya, ang “ni” maoy singular ug plural ang “mi”.

Si Dr. Wolff sa iyang diksiyonaryo miila sa “ming” apan isip baryasyon lang sa “mi”— wala moila niini nga plural sa “mi”. Apan sa mga maglilitok, atong pagahidunggan nga naa usab (dili hinuon pirme) ang “ming” ug “ning”— lamang, walay klarong sumbanan unsa gyoy iyang gamit o kapuslanan.

Ning maong datos, atong makita nga anaa gayod ang “ming” o “ning” sa atong pinulongan. Ugaling lang, wala kaayo mapiho unsa gayoy iyang kapuslanan. Bugtong si Atty. Kilaton ray mihatag niinig pihong gamit. Ug akong nakita nga may punto siya niini. Kay kon way pihong kapuslanan, nan, alang sa unsa pa nga anaa?

Kon atong aninawon, ang mga iglalanggikit nga nanagdala sa mga titik nga “ng” (duha ka letra nga nadugang sa “mi” aron mahimong “ming”) sagad nagpasabot og daghan (plural). Mga pananglitan: nanghilak, nanglangoy, manglayat, nanglutaw, mangadto, nangahinog, nangaguba, nangaitom, nangadato, ubp. Nan, ang “nanghilak”, usa ra ba ang naghimo sa aksiyon (doer)? Ang “nanglutaw” usa ra bay naglutaw? Usa ra bay gipasabot sa “nangahinog”, “nangaguba”? Bisan gani ang “nanginhas” naneguro nga ubay-ubay ang iyang makinhas, ang “nangahoy” wala magtinguha nga usa ray iyang makahoy. Mao usab ang “nanggidulog”, “nanggidama”, “nanaglaray”, “manggihubo”, ubp. Kining tanan pulos minggamit og “ng” aron pagpasabot og daghan— nga kon dili man ang butang nga gihisgotan, nagtumbok sa labaw sa usa nga tagbuhat (doer) sa aksiyon. Karon, dili kaha nga ang nadugang nga “ng” sa “ming” ug “ning” nagpasabot sab og daghan? Posible, di ba? Ug nganong dili? Nakadaot ba? Nakaguba ba?

Sa akong pagmatikod niini sulod sa katuigang nanglabay, wala pa koy nakitang timailhan nga kini makaguba. Hinuon, kon bag-o ni sa imong panan-aw, labi nag wala mo pa hisabti ang kapuslanan niini, seguradong makurat ka, sama sa pagkakurat nato kanhi sa bag-ong “og” nga abi natog hag-as lang misulpot.

Kon nganong kini angay mang iaplikar, ang akong ikasulti nga kini usa lang tingali ka pagpahiluna ug paghatag pihong gamit sa kanhi nagkasaag-saag ug daw way pulos nga wa pa hiilhing “ming” ug “ning”.—

Esmiringhoy vs. Ismiringhoy

Ni E.S. GODIN
Bisaya, Oktubre 4, 2017

Usa ka mensahe nadawat namo alang sa lindog Super React nagkanayon:

Hehe… lingaw kos “Ismiringhoy” ni G. Eric S.B. Libre. Kas-a nakasinati pod ko ana, Bay. Pero E tingali, dili I, unang titik sa Esmiringhoy. Samas estorya, estambay, eskapo, esmagol, embargo, ubp.— Bay Nits B.

PATIN-AW: Nindot ning reaka, da. Isyu na pod sa espeling. Unsay tukma, E ba o I? Aw, atong hilngon ang atong lagda kon naa ba ning problemaha didto.

Buyno, kanus-a ba nato gamiton ang E ug I? Sama sa paggamit nato sa O ug U, angay tang mosukot kon pulong hinulaman ba o pulong lumad ang gikalibgang pulong.

Sa Lagda Sa Panitik No. 2 (matamdan pod sa librong Atong Inahang Dila, ph. 123) kini ang mabasa:

“Ang “i” gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong “babaye”, “pangadye”, “dayeg” ug “sikwate”.

Bahin sa sumbanan sa paggamit sa E, sanglit kining maong titik naglambigit man sa mga pulong hinulaman, may ubay-ubayng latid nga matan-aw agad o depende sa pattern sa mga pulong.

Sa lagda No. 7-H, kini ang mabasa:

“Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og “S” nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik E sa lumad nga hubad.”

Ug mao ning mga pulonga ang gihisgotan ni Nits B. sa iyang reak— mga pulong hinulaman nato gikan sa Iningles sama sa estorya (story), estambay (standby), esmagol (smuggle).

Akong klarohon nga ang “eskapo” ug “embargo” dili apil sa maong grupo sa mga pulong nga gihisgotan sa ibabaw kay kini mga pulong man nga hinulaman nato gikan sa Kinatsila--

"escapo" gibinisayang "eskapo"

"embargo" gibinisayang "embargo" ra gihapon

Nan, unsay sakto— “esmiringhoy” o “ismiringhoy”?

Ang tubag mao nga dili pulong hinulaman ang “ismiringhoy”. Wala tay masubay o ebidensiya nga kini hinulaman nato gikan sa Iningles o kaha sa Kinatsila. Sa ato pa, walay igong katarongan nga kini gamitan natog “E”.

Sa akong tan-aw, ang “ismiringhoy” usa ka lumad (native) nga minugnang pulong busa angay nga adto kini mopahiuyon sa Lagda No. 2.

Salamat, Nyor Nits B. sa kahigayonan nga mas mapatin-aw pa kining mga butanga.--

Tubag-depensa Sa Protesta Sa 'OG'

Ni E.S. GODIN

ANIA ang among tubag-pamahayag sa pakighusay nga gisang-at ni Magsusulat J.S. Virtudazo (Raul Acas) mahitungod sa “OG” nga napatik sa miaging gula (Okt. 27, 2004 nga isyu).

Una sa tanan, gitamdan namo kanunay ang pagtuo nga kita anaa lamang sa usa ka tumong--maong gikinahanglan kaayo ang pagpaminaway— bisan pa diha sa panagtigi sa katarongan aron pagkab-ot sa gitinguha tang katuyoan, kon mao man.

Wala kamiy pagsupak sa nakaplag ni G. Virtudazo nga kuno Indo-European/Malayo-Polynesian ang lintunganayng kagikan sa atong pinulongan kay malagmit mao may mao sumala sa atong masubay sa kasaysayan. Apan ang kuwestiyon kay nia malambigit ang panagsumpaki sa panitik (spelling); kay makita kaayo base sa gisandigan niyang katarongan, nga lahi ang iya sa gisagop sa kapangulohan.

Gani, ang iyang argumento nagsukad man gayod sa mao niyang panlantaw o nalantaw— ang pagtungod-tungod o pagpatumong sa English ug Visayan (Binisaya) sumala sa iyang gihulagway: usab-amend, uyon-agree, utang-account ubp. hinungdang miprotesta siya sa ‘OG’, kay matod pa niya, mokibag na sa naandan ug moresulta nuog daghang kausaban (…dismantle the whole Visayan vocabulary…) diin gipananglit niya, isip taming, ang pagkausab unya sa naasoyng mga pulong ngadto sa ‘osab’, ‘oyon’, ‘otang’ ubp.

Hinungdan usab nga ang Binisayang ‘uwan’ sabton niyang ‘shower’; ang ‘ulan’ maoy tugbang sa ‘rain’; ang ‘bawod’ sa ‘wave’; ang ‘balod’ maoy ‘ripple’ ubp. Kon mao, wa diay ‘ulan’ sa Bohol kay ang mga Bol-anong hugot di man gyod molitok og ‘ulan’, hinunoa ‘uwan’ ang ila— busa, pulos da ‘shower’? Dili kaha kini hinuoy magpakay-ag sa establisado nang bokabularyong Bisaya?

Giingon niya nga “letter ‘u’ is dominant…” ug nga “it is extremely hard to find a Visayan word starting with ‘o’….” Ngano gong di ma-dominant? Natural na lang! kay ang lagda kun sumbanan sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’ nga gihan-ay ni Ginong Hermosisima pinalanginan sa Akademiyang Bisaya (Carlos P. Garcia ug mga kauban) nag-ingon man:

“Ang ‘U’ anha gamiton sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay (root word) ug ang ‘O’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles, Kinatsila ubp.”

Ug kining lagdaa ang gitamdam sa Bisaya hangtod karon hinungdan nga ang iyang ‘gatus’, ‘takus’, ‘tigum’, ‘(nag)too’, ‘hinoon’, ‘patalinghug’, ‘alaut’, ‘hangtud’, ‘sayud’, ‘matud’, ‘(mi)kanaug’, ‘sangput(anan)’, ‘hatud’, ‘aslum’, ‘(gi)hasul’, ‘palihug’, ‘gud’, diyut(ay)’, ‘(mi)barug’ ubp. among gipangusab kay dakong sayop sumala sa lagda (Handag… anib 24, Oct. 13).

Agig dugang; Kiniy angay timan-an pag-ayo (T.P.):

Walay prefix nga “ni” sa Binisaya (hinunoa may infix nga IN) nga ingon niini ang gamit; dunay “ni” apan verbal prefix nga baryasyon sa “mi”

linibo— dili nilibo (libo + inf. IN)

linung-ag— dili nilung-ag (lung-ag + inf. IN)

linugaw— dili nilugaw (lugaw + inf. IN)

linat-ang baka— di nilat-ang baka (lata + inf. IN + suff. AN + contraction NGA)

linubo— di nilubo (lubo + inf. IN)

linubok— di nilubok (lubok + inf. IN)

linanggikitan— dili nilanggikitan (langgikit + inf. IN + suff. AN)

Bisan sa tinuoray, daghang nanaglitok niini sa binaba (conversasional) apan kitang mga nanagtuon maoy angayng magmatikod sa pagtul-id sanglit daghang sango nga mugna sa sayop nga pagdungog— mga dinungog-dungog sa atong mga kagikan nga sagad wa intawoy kabangkaagan— maingon pananglit sa ‘insakto’ nga gituohan namong gikan sa Kinatsilang ‘exacto’ nga mao ra usab sa Iningles nga ‘exact’.

Ang Leyenda Sa Pipila ka Sayop

Matikdi:

Sa Leyte (dili hinuon sa kinatibuk-an), giila ang ayroplano nga ‘idro’. Bisan ang ilang mga propesyonal nag-ila niini nga termino hangtod karon kay lagi, mao nay ilang namat-an. Kataw-anang hunahunaon. Unsa ray sinugdan? Posible nga kadtong gubat (World War II), nga sa paglinutosay na sa mga ayroplanong iggugubat sa Amerikano batok Hapon, dihay Amerikanhong sundalo sa patag nga nakalitok og ‘air draw’ nga hidunggan sa atong kaliwat maong nagtuo intawon nga ‘air draw’ (kay way kabangkaagan ‘idro’ ang narehistro sa pandungog) kadtong naglupad nga nanagginukdanay sa itaas. Maingon usab ang ‘paksol’ nga gikan da sa ‘foxhole’, ug daghan pang uban.

Niining puntoha, may katarongan (hinuon) si G. Virtudazo nga ang ‘insakto’ dawaton na lang sanglit naandan na. Apan bantayanan kini, kay tingalig daghan pa unyang sayop nga ingnon natong sakto.

Ang Mga Impluwensiya sa Binisaya

Sa akong pagmatikod, hilabihan kadako sa nahimong impluwensiya sa mga Katsila, Kano, Insek ubp. kanato, di lang sa kultura kondili labi pa sa pinulongan. Maoy hinungdan nga may pulong na kitang nagsugod sa “O” sama sa ‘oras’, ‘oro’, ‘obra’, ‘onse’, ‘otso’, ‘otro’ ubp. kay giingon man sa lagda nga ang mga pulong hinulaman dili mahilakip hinunoa ipabilin ang vowel niini ug ang mga consonants lamang ang ilisan sumala sa gisagop nga Alpabetong Bisaya.

Ang Lihok sa Sinugboanong Panulat

Ang kaniadto ug ang karong katawhang Bisaya kinsa wa magtagad niining ginagmayng mga pagtuon sa panulat (ilabi na sa ortograpiya) sa Binisaya, parehong magkasamangsamang kon unsaon pagsulat ang pinulongan nga iyang gilitok (pananglit sa kalainan sa ‘atua’ ug ‘atoa’, sa ‘kun’ ug ‘kon’, sa ‘ka’ nga pulingan {pronoun}—‘ka’ nga panumbok {article} ‘ka’ nga iglalanggikit {prefix} ug daghan pa). Mabisan kinsa, propesyonal man kun ultimo, basta dili himasa og Binisaya, mao ra— wa gyod na silay kalibotan unsaon pagsulat sa ilang gipanglitok— espeling ug grammar. Ug kiniy dakong tamparos natong mga Bisaya. Pagkaayo natong mosulat sa Iningles apan sa atong kaugalingong pinulongan wa kitay kabangkaagan! Maayo na lang gani kay nanungha ang mga mantalaang Binisaya, nakatabang intawon, bisan aginod sa pag-edukar. Ang nakaparat lang kay, sa pipila ka punto, wa usab magkahiusa— lainlain, iya-iya; sama niini karong ‘og’ ug ‘ug’.

Kahinumdoman nga sa dihang si Nyor Inting Sotto mipagula sa iyang “Ang Suga” (1901), ang labing unang Binisayang mantalaan, hilabihang gubotang pagkasulat ilabi na sa espeling—tatawng way sumbanan nga gisunod. Ug makita kaayo ang dakong impluwensiya sa mga Katsila— matikdi: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

Gumikan sa kalisod sulaton sa Binisaya, si Sotto nangulo pagtuon niini, hinungdan gani nga siyay nakaangkon sa dungog “Amahan sa Dilang Bisaya”.

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya (Babaye, Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, ubp.) nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon ilabi na sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dec. 2003) nga matod pa niya, “bisan si Pari Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’….”

Ug salamat (grasya sa Diyos) nga ang dudagkong publikasyon nga nagpatik sa Binisayang mga mantalaan, lakip na ang Bisaya (sa Soler pa kanhi), nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga staff ang pagtigom o pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa panitik Binisaya. Ug dinhi mahimugso ang Akademiyang Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi (Hermosisima et al), di ba? Ug human magambalay ang lagda sa ‘o’ ug ‘u’, natuhay-tuhay ang espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit.

Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Adelino Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton. Nahimugso ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” ug “Diksiyonaryong Bisaya”, mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa pagtuon sa atong pinulongan (hinuon, may pipila ka punto usab nila nga wala pa namo madawat; nanginahanglan pag dugang pagtukib).

Ug nia niining mga basahona ang giprotestahang ‘OG’— nga diin malagmit nga miagi nag pagtuki sa mga sakop. Ug kay giisip nilang kalamposan, pipila ka kopya mikatap sa mga tunghaan, gisagop sa Banat News sa Freeman, sa Superbalita sa Sun*Star Group of Publication, ubp. Hinuon, wa sab ko makaseguro kon ang maong pundok ba gayoy nagpasiugdag una niining “OG” kay kining maong artikulo gigamit na man usab sa Binisayang hubad sa Bibliya (Bibliya sa Kristohanong Katilingban, 1992 edisyong Katoliko Pastoral).

Gani, kausa niana (dugay-dugay na), miteks kanako ang dako sa Cebuano Studies Center, nanukit nga ngano kunong ang Bisaya wala man mosagop sa ‘OG’ nga ila ra bang gipanudlo sa mga estudyante uban ang pagpagarbo nga ang magasing Bisaya maoy modelo unya diay to, wa pa mosagop ang Bisaya. Ug dili kay sila ray taga academe nga midawat niini, may daghan pa, sama nila ni Don Pagusara, Mac Tiu, ug tingali ang UB-Bohol sa mga Tirol ubp.

Ang Pagsagop sa “OG”

Sa pagkatinuod, kaniadto pang nahisgotan sa kapangulohan sa Bisaya ang pagsagop niini (panahon pa ni Editor Pepito), lamang wala mahinayon kay maingong kulang pa sa pangandam— ug busa, gilugwayan ang pagpaniid.

Ug kini nakita namong way bikil, hinungdang gihukman namong sagopon sugod niadtong Agosto 18, 2004 nga gula, ang unang ihap sa ika-75 ka tuig sa Bisaya. Tinuod, kon tan-awon ta sa Iningles, di lang kay article ‘a’ o ‘an’ ang gidala sa ‘OG’ kondili girepresentahan niini ang daghang artikulong Iningles, ug lagi, daw duna gani dili artikulo. Apan kon nanawon ta sa iyang Binisayang gamit, ang ‘og’ usa da. Kini tungod kay ang Iningles daghag pulong tandi sa Binisaya o wala kitay ikatugbang sa tanang pulong Iningles. Dugang pa gayod, ang oryentasyon sa Binisaya dakog kalainan sa Iningles; ang Binisaya mahimong balihon nga mao da gihapon ang buot ipasabot hinungdan gani nga mas sayon hubaron ang Iningles ngadto sa Binisaya kaysa Binisaya nga Iningleson.

Mahitungod sa giingon ni Ginong Virtudazo nga ang ‘u’ maoy tugbang (equivalent) sa ‘a’ sa Iningles, kiniy lisod kamatud-an— dili kombensido kay unsaon god nga ang duha pareho mang anaa sa atong alpabeto ug may iya-iyang gidalang papel; may iya-iyang litok. Tinuod nga sagad tuod motungod-tungod sanglit managsoon man lagi ang maong pinulongan ubos sa Indo-Uropean-Malayo-Polynesian nga banay diin nakasakay (okasyon) pa gayod sa gimbut-an sa lagda sa pagpahimutang sa ‘u’; puyra pa sa hingpit nga gihulaman natong langyawng mga pulong.

Sa laing bahin, kining pagtungod-tungod, kon maoy atong pasumban, problema usab tungod sa daghan natong impluwensiya diin naglabi ang Kinatsila. Nagpasabot ba ni nga isalikway ta ang nabansay na natong paggamit sa daghang pulong Kinatsila hinungdang isipon na natong husto ang ‘insakto’ inay sa ‘eksakto’?

Labot pa, kapugngan ba nato ang dugang pang mangabot nga bag-ong impluwensiya sama sa gigamit na gani karong mga ‘salitang kanto’:-- parak, lispo, kantiyaw, pakals, ‘dyerdyer’, ubp. ug ang impluwensiya sa kompyuterisasyon nga nagdalag bag-ong mga termino-- aron lang kapanalipdan ang “tungod-tungod system o theory”?

Gawas pa usab, unsaon god nato pagprobar niini nga bisan gani ang English wala man usay klarong espeling kaniadto sa linghod pa ang maong literatura. Sila usab, sama (kang Sotto) kanato, nagsulat segun sa unsay litok: “Whan that Aprille with his shoures soote / The droghte of Marche hath perced to the roote, / And bathed every veyne in swich licour, / Of which vertu engendred is the flour;…” (Chaucer, Prologue of The Canterbury Tales).

Pangutana: Maisip ba nato nga komo kay si Sotto ug Chauser maoy nahauna, sila nay orihinal?

Malisod uyamot. Sa akong napasantop, kini nga teyori sa lintunganay maoy pagbalik sa kanhiay diin ang tawo wala pa masayod unsaon pagsulat sa iyang gilitok. (Kay kon may nag-una pa untang nagtuon, nan, may komprehensibo na unta kitang sumbanan: diksiyonaryo ug batadila. Apan, dakong wala, mas ang mga langyaw pa gani hinuoy interesado; ug may lawom-lawom nang pagtuon sa atong pinulongan.)

Maalamon tinuod ang paglingi sa kagikan, apan dili usab tingali maayo nga hingpit kitang mobalik, sa kapi, mopadayon kita ug dawaton ang unsa may makaayo sa atong tumong. Mosugot god tag dili, ang paglihok (evolve) sa mga pulong dili gayod kapugngan; gani, hilabihan niining kusoga nga halos di magangkap paghusay sa mga batidila. Apan baya, ang lagda (root word basing) nga gitamdan sa Bisaya nahitukma usab sanglit nagatamod man kini sa kagikang pulong— lahi sa Tinagalog nga mausab na ang pagtitik sa root word kay (sagad) i-“U” man nila kon linanggikitan na (mahimutang sa tunga). Ang Binisayang panitik kanunayng nagpalungtad sa kon unsay espeling sa root word agad sa gisitar sa lagda sa paggamit sa “o” ug “u” bisan pa kon linanggikitan (affixed) na kini. Lahi sa Tinagalog nga ang ‘o’ sa root word alid-ag ‘u’ kon kini mahimutang na sa tunga gumikan sa paglanggikit (affixation).

Matikdi:

Tagalog                                                                      Bisaya

hapon—(kina)hapun(an)                                            hapon—(ka)hapon(on)

gulo—(ka)guluh(an)                                                   gubot—(gi)kagub{o}t(an)

inom—(nag)-inum(an) o inuman                                inom—inom(on) / imnon

lagot—(na)lagut(an) {ng hininga}                              lagot—(gika)lagot(an)

buo—(ka)buu(an), (bu)buu(in)

tarong—katarongan, pangatarongan,

gitarong, pagtarong, taronga, pagtinarong,

nagtinarong, gipatarong,

gipangatarongan, katarong,

tarongon, tarongonon,

matarong, natarong

Ug ang nakaalegre ra ba kay bisan sa maong sumbanan sa mga Tagalog, wala gihapon sila magkahiusa; ug usab, dili sila consistent sa maong sumbanan.

Tan-awa kining mosunod nga mga pulong:

noo, doon, poot, noon, totoo, katotohanan, manood, nanonood, kinapootan ubp.

Kon nganong ingon niini ang ilang pag-spell (nga nahisukwahi na sa sagad), butang nga wala kaayo nila ikapatin-aw.

Ug ang nakaalegre pa gayod kay karon lang sila makamatikod nga nagkaguliyang diay ang ilang panitik (Twa. Lamberto Antonio, “Ang Pantig at ang Pintig ng Kahulugan” Liwayway Agosto 9, 2004 ug ang “Bubuuin Pa Ang Filipino” sa lindog ni Genoveva Edroza Matute—pulos mga magtutudlo sa unibersidad (academe).

Karon, ang pangutana, naapektohan ba ang establisado nang lagda sa mitumaw o gipatumawng ‘OG’? Ang tubag mao nga wala. Ang ‘og’ usa da ka silaba (litok) {sama sa kon ug kun nga may variation} ug busa, wala makasupak kay ang giingon sa lagda nga gamitan sa ‘u’, ang una man lang ug sulod nga silaba sa usa ka pulong.

Ug labot pa, ang Bisaya wala usab mag-ila sa “patungod-tungod system” ug labi pang wa mag-agad sa undak sa paglitok; busa layo ra sa tinuod nga ang “uyon” mahimong “oyon”, ang “usab” ngadto sa “osab” gumikan sa pagsagop sa “OG”. Ug ngano gong ato mang usbon kining establisado nang lagda? Usbon gyod nato aron mahisama ta sa mga Tagalog? Unta, kay establisado na o nakasukad na, atong tabangan pag-amuma.

Kabahin usab sa paghugtong (contract)— diin mahimo nang ‘kog’—labi nang walay kahasol sanglit sama man lag way nausab.

Sa pangutana kalabot sa ‘birthright’— kon nganong ang article ‘ug’ pa gayoy gihilabtan, nga unta kaniadto pa man, kiniy dili namo matubag sanglit sa gikaingon ko na sa unahan, dili ang Bisaya maoy nag-una niini. Gani, ang Bisaya maoy labing ulahing misagop— timailhan sa iyang kamainampingon.

Sa kinatibuk-an, ang katuyoan sa pagsagop sa ‘OG’— nga mao ang pagtataw sa kailhanan ug pagbuhin sa tuman kadaghang kaakohan sa ‘ug’— makataronganon ug makiangayon. Ug niini, ang Bisaya wala na makaako pagyam-id sa pangagda— sa ngalan sa kalamboan ug kahiusahan.--