TIMORI: Ang Sumbingayán (Coded) Nga Sinultihán

Ni JES B. TIROL

Bisaya Abril 26, 2017

Dinhi sa Bohol, kadaghanan sa mulupyò sa Candijay, Bohol mahibalo mosulti ginamit ang “Timori”. Karaan na kining maong matang sa idlom nga sinultihan...

Pasiuna

ANG sinultihan nga gigamit sa katawhan sa Bohol mao ang Binisayâng Sinugboanon. Kadtong nakabaton na og kabangkaágan (education) makahibalo mosulti sa Iningles ug Tinagalog.

Nakahibalo ba kamo nga adunay sinultihan dinhi sa Bohol nga idlom? Kining maong pinulongan mao ang “Timori”.

Daghan pang mga tawo sa Bohol, Kabisay-an, ug Mindanao nga mahibalo mosulti ginamit ang “Timori”.

Dinhi sa Bohol, kadaghanan sa mulupyò sa Candijay, Bohol mahibalo mosulti ginamit ang “Timori”. Karaan na kining maong matang sa idlom (secret) nga sinultihan. Ang pangutana mao, unsa man kini ka karáan?

Lahî Sa Eskaya

Dinhi sa Bohol adunay hut-ong sa katawhan nga gihinganlan og Eskaya. Sagad kanila anaa magpuyô sa kabukiran sa mga lungsod sa Guindulman, Candijay, Duero, Pilar, ug Sierra-Bullones.

Ang mga Eskaya adunay kaugalingon nga pinulongan ug sinulatan. Aduna silay alamsulat (literature), sinulat nga kasaysayan, ug pamaagi sa matematika. Ang ilang pinulongan lahî sa “Timori”.

Ang “Timori” pinasikad sa Binisayâ nga adunay mga titik nga giusab o gibaylo pagsulat aron mausab ang pulong.

Sumbingayán

Ang sumbingayán (code) sa Timori mao ang TIMORIPIY = BINALIDIS. Kining maong sumbingayán gihimo aron sayon ra hinumdoman tungod kay ang “TIMORI” tumbas man sa “BINALI”. Sa Binisayâ, ang pulong “binalî” nagpasabot nga balit-ad ug imong mahinumdoman nga ang TIMORI likom nga pinulongan.

Sa Timori, ang mga titik nga bayloon mao ang, “T=B”, “M=N”, “O/U=A”, “R=L”, “P=D”, “Y=S”. Ang ubang mga titik mao lang gihapon ang paggamit.

Pananglitan, ang pulong “BOHOL” mahimo nang “TAHAR” sa Timori. Ang titik “B” gipulihan sa “T”, ang “O” gipulihan sa “A”, ang “H” mao lang gihapon, ug ang “L” gipulihan sa “R” mao nga ang “Bohol” nahimo nang “Tahar”.

Ang Binisayâ nga “Kinsay imong ngalan?” mahimo nang “Kimpos inamg mgorom?” sa Timori.

Daw lisod gamiton pagsulti ang Timori. Apan mao kanâ ang katuyoan, aron dili masabtan ang imong gipanulti sa ubang tawo nga dili kahibalo sa Timori.

Unsa ka Karaan?

Niadtong tuig 2007, didto ko sa Cordova, Cebu aron pagbansay sa mga magtutudlò unsaon paggamit sa Binisayâ isip pamaagi sa pagtudlò sa una hangtod sa ikatulong ang-ang sa tulunghaan.

Usa ka higayon nianà, panahon sa tingpaniudto, akong nadungog ang tig-ulin (driver) ni Pamuno Lungsod (Mayor) Sitoy ug ang Tig-apóng nga Magtutudlò (Supervising Teacher) nga naghinabì sa sinultihan nga lahî apan daw akong nasinatì.

Akò silang gipangutana nga “Nagtimori ba mo?” Mitubag sila og “Oo”. Akong gipangutana ang tig-ulin (driver), “Diin man ka makakat-on sa Timori?” “Didto sa bilanggoan”, ang iyang tubag.

Ikaw usab, Ana (ma’am), diin man ka makakat-on sa Timori? Nitubag siya, “Dinhi sa Cordova. Ang among banay (family) mahibaló mosulti sa Timori tungod kay ang akong apohan nagpugos kanamo pagsulti sa Timori.”

Susama ra ang akong panuigon sa iya sa Tig-apóng nga Magtutudlò. Busà ang iyang apohan natawo usab panahon sa mga Katsilà. Sa atò pa, dinhà nay Timori panahon sa mga Katsilà. Ang pangutana mao, kanus-a man sa panahon sa Katsilà nga nagsugod ang Timori?

Mga Sakop ni Dagohoy

Si Padre Narciso de Jesus Maria usa ka Katsila nga Kura Paroko sa Guindulman, Bohol. Nagsulat siya nga sa tuig 1817 dinhay mga hugpong sa sakop ni Francisco Dagohoy nga nadaní nga papuy-on sila sa lungsod sa Guindulman.

Aron paglikay sa panagbingkil, didto sila papúy-a sa balangay sa Tugas ug Boyoán nga sakop kaniadto sa Guindulman apan sakop na karon sa Candijay.

Walâ sila iipon sa lumulupyò sa sawang sa Guindulman tungod kay aduna silay hilig paggamit sa lain nga sinultihan. Ang maong batasan makadala og kasamok.

Si Padre Narciso makahibalo mosulti sa Binisayâ. Kon nag-ingon siya og “lain nga sinultihan” nagpadayag kanâ sa pinulongan nga walâ niya masábti.

Duha ra ang purohan nga pinulongan. Ang Eskaya ug Timori. Apan ang mga Eskaya walâ makapuyô duol sa baybayon. Busà ang gitumbok nga sinultihan mao ang Timori.

Idlom Nga Sinultihan

Ang paggamit og idlom (secret) nga sinultihan sagad mahitabô sa mga tawo nga mosupil. Himoon kini aron mahibaloan kon kinsa ang imong kauban ug aron dili makasabot ang mga tawo nga walay labot.

Atong hinumdoman nga ang Katipunan ni Andres Bonifacio aduna usab ing idlom nga pamaagi sa pagsulat apan dili kadto isulti. Ang Timori, gamiton sa pagsulti.

Sa pagkatumpag sa pamunoan ni Francisco Dagohoy, ang iyang mga sakop nagkatibulaag sa nagkalainlaing dapít sa Kabisay-an ug Mindanao.

Tungod kay dinhà may hut-ong sa mga sakop ni Dagohoy nga mahibalo mosulti sa Timori nga gipapuyò sa karon Tugas ug Boyoan, Candijay, nagpabilin pa gihapon ang Timori sa Candijay.

Busà atong maaninaw nga ang Timori maoy idlom nga sinultihan nga gigamit panahon pa sa pagsupil ni Francisco Dagohoy.—