Komento ni ESG
Maayong pagkabatbat ug pagkahulagway ang argumento nga gibarogan ni Joseph. Tukma. Ang gikalibgan ko lang, nganong gigamitag hyphen ang SAAD (SA-AD)?
Kon ang maong hyphen usa lang ka device alang sa diskusyong gramatikanhon (syllabication), nan, wa koy pagsupak. Apan kon ang hyphen, ingnon niyang uban gayod sa pagsulat sa pulong SAAD sa tanang higayon, morag maingon na tingaling nahisukwahi na sa tradisyon. (Pasayloa ang pagtipas kun paglikoy sa laing isyu sa hilisgotan, apan nagtuo ko nga hinungdanon gihapon ni sa ngalan sa pagtuon sa pinulongan).
Sa Binisaya, dili angayng ulangog hyphen ang managsunod nga vowel sama sa SAAD, ANAA, DAAN, DALIA, GAAN, TUO, GUOD, ubp. Gamiton lamang ang hyphen diha sa silabikasyon nga magtapos og consonant nga sundan og vowel ingon sa: MUG-OT, BAG-O, DAD-A (dalaha), KAN-A (kaona), PUN-A (punoa), WAD-A (walaa), PUS-ON, BUN-I (BUN-I is ringworm; BUNI is kanang lungag o buho nga napilot o natambakan, maong naBUNI na), ubp.
Hinuon, ang paggamit og hyphen sa managsunod nga vowel komun kaayo sa mga wala magpraktis sa pagpanulat og Binisaya (sa kahadlok nga tingalig Iningleson unya pagbasa ug malain hinuon ang buot ipasabot). Ang giparentesis ako-ako rang panaghap apan posible kaayo nga mao gyoy rason.
Nagsukad pod ni sa kawala nato maanad sa pagbasa ug pagsulat og Binisaya. Ang Iningles nga paagi sa pagbasa maoy naa sa atong panghunahuna, maong instinct ang nagmando nga butangan og hyphen bisag wala kinahanglana.-- (ES Godin)
Tuesday, December 29, 2009
Friday, December 11, 2009
Questionaire interview on Dialectology
From Angeli Endriga to ESG
1.) For you, how is Cebuano defined?
Para nako, Cebuano is the native people (in blood) of Cebu and also the English name of their language.
2.) In common/everyday parlance, Bisaya is the term used to refer to Cebuano. Whenever a person or a language is called Bisaya, it is a common notion or it would immediately refer to Cebuano despite the fact that there are many languages in the Visayas which in general are called Visayan or Bisaya. Is Bisaya any different from Cebuano? How do they differ?
There is a misconception on this matter. Sa akong pagsabot, ang terminong Bisaya (in our sensibility as Bisdaks) dili mahimong sabton nga pinulongan. "Binisaya" ang pinulongan, para natong mga Bisaya. But to non-Visayans (naa sad nuoy daghan nato nga mipalit sa ideya labi na tong Iningles o langyaw na kaayog panghunahuna, sorry to say), the term Bisaya can be both understood as people and language. Ang labi pa gyong nakadaot kay ang Binisaya/(Bisaya) sabton ra sad dayong Cebuano, which is dako kaayong sayop. For me, "Bisaya" is different from "Binisaya" and the later is totally not just a Cebuano language. But sad to say, at present practice, almost all uses the term Cebuano (the foreign-sensible equivalent) to mean "Binisaya". Angay untang hunahunaon nga ang terminong Cebuano, literally, came from the word Cebu, after governing authorities named Sugbo as Cebu, the official name of the place. Now, naunsa mang pagkahitaboa nga ang Binisaya/(Bisaya) of the entire Visayas nahimo na man lang Cebuano? My own findings on this are as follows:
a. Tungod ni kay ang atong mga educator ug researcher who possibly introduces first the idea are mostly influence by foreign sensibility, infact, also uses foreign terminologies.
b. "Binisaya" is a general term that has no phonetically-fit English equivalent, that’s why the term Cebuano would always comes first to mind.
c. "Binisaya" (b+IN+isaya) is a Visayan grammar-structured term that’s why non-Bisaya sensible would rather use the term Bisaya or Cebuano instead.
3.) Among the varieties of Cebuano, what is considered as the standard variety?
To make it clearer, let me use the term Binisaya instead of Cebuano because for me, Binisaya in Davao and Bohol or elsewhere can never be a variety of Cebuano. Ok, what is considered as standard? My answer is obviously ‘none or all of the above’. Para god nako, walay diyalekto sa Binisaya nga menos og klase, pinihig or marginalized.
4.) Does Cebuano in general have a distinct way of speaking that sets it apart from other languages, like when you hear it, it’s easy to identify? [ex. Hiligaynon is recognized as a ‘malambing’ language because of its sing-song tone]
Absolutely, there is… as far as intonation and accentuation is concerned. Infact, a Cebuano who speaks Tagalog or English (except those who are very fluent) can easily be identified. Cebuano or Bisaya in general maybe known for the "pahagsa" accent.
5.) What are the distinct sounds of Cebuano? (i.e. does i vary with e, o with u, etc).
There are several varieties of accentuation in Binisaya. It varies from one place or even barrio to another. In Bogo, north of Cebu for example, the Gairanons (of Barangay Gairan) have a different and unique accent from those who are not, and the Nailongnons (Brgy. Nailon, next Barangay to Gairan) have also their own way of speaking which is totally different to those from the Poblacion, just a 3 and 5 kilometers away respectively. Lisod lang ika-explain ang kalainan sa mga paglitok ani. Mas nindot ug mas sayon ma-appreciate ang mga variant sa accentuation kon ma-record in audio form.
In case of the orthography, the E, U or O vowels on this matter does not make any sense. Mostly, if not all, ordinary speakers of Binisaya do not really care to what is the exact or ideal spelling of words it may. In my experience, only writing practitioners (not even all) in Binisaya had this in mind.
(Dunay mga obserbasyong nag-ingon nga originally, tulo ra ka vowel ang Binisaya [a, i, u]. Tinuod man ni o dili, walay problema ani. Apan dihang mingsulod ang mga foreign word sa atong pinulongan, mingsulod usab ang E ug O [as the retention in our spelling rule] isip respeto sa atong gihulaman, gawas pa nga kini usab maoy komun nga paagi sa pagpanghulam sa ubang progresibong mga lengguwahe.)
6.) Among the three varieties/dialects included in the study, how do they differ from each other? What are the peculiarities of each dialect, with regards to sounds and lexicon?
Binisaya in Cebu, Binisaya in Bohol & Binisaya in Davao are variations or dialect of Binisaya, the language of Visayans. Para nako, halos managsama ra ni sila except sa pipila lang ka aspeto especially in phonology. Una, these (3) dialects shared the same grammatical structures, the same pronouns, the same linkers, identifiers. Ang nakalahi ra gyod mao ang nagkalainlaing variations sa paglitok, ug pipila ka variations sa mga pulong sa iyang colloquial nga gamit.
Ang dakong kalainan sa Binol-anon tandi sa Sinugboanon mao ra ang J sound nga Y sa naulahi, i.e. PANJO sa Bohol, PANYO sa Cebu, KABAJO sa Bohol, KABAYO sa Sugbo. Naa poy daghang linitokan sa Bohol nga alang-alang A ug alang-alang U, pero kon sulaton na nila kay Sinebuhano man ilang gamiton. So, maingon ra gihapon nato nga sa panlitok ra nagkadiperensiya.
Hinuon, naay pipila ka kalahian sa kahulogan sa pulong.
Pananglitan:
buto - in Bohol means testicles or male animals
buto – in Cebu (also in Davao) means female sexual organ
Pero managlahi ni silag accentuation, busa masabtan ra gihapon.
Ang Binisaya sa Davao, sa karon nga sitwasyon (bisag sa tinuoray wa pa ko kaadtog Davao, apan dugay ko sa Bukidnon), usa na ka mixture sa Binisaya, Tinagalog, Hinilonggo, Ilocano, Muslim, Chavacano, ug uban pang nahasagol nga mga lengguwahe. Mao nga kon tukion gyod pag-ayo, hilabihan na pod ni kadaghan og diyalekto. Sa akong pinobreng pagsabot, ang orihinal gyod nga Binisaya sa Davao pareho ra sa Binisaya sa Cebu. Pero samtang nagkadako ang komunidad nunot sa panagsagol-sagol sa katawhan, nahimong misteso ang ilang Binisaya. Ang tinuod, nagtuo ko nga adjustable o flexible kaayo ni sila, depende sa dominanteng lengguwahe sa panagtapok. They can easily switch-in from one language to another. For example, from Tagalog to Ilonggo or to Sinebuhano. Ug komun nga mahitabo ang paghulam-hulam o pagbaylo-baylo not just in words but also in structure. Pero kining sitwasyona sagad naa ra mahitabo sa urban nga mga dapit. Ang tua sa hilit nga mga barangay, lunsay pa kaayo silag Binisaya, ug kon mamulong sila in public, diskurso pananglit, maningkamot man pod ni sila pagsultig lunsayng Binisaya.
9.) Popular media has somehow shown Cebuano in a negative light, and it is often used in comedy shows, or in general, it is used to evoke humor and laughter. It is also stereotyped as the language of the helpers and the low class people. The manner of speaking [especially not being able to pronounce the e and o of Tagalog/Filipino] is used as a judgment. Does the manner of speaking employed in these shows reflect the real way of speaking Cebuano or it is just stereotyping?
Makapasubo kaayo ni ug maoy usa ka dakong binuang. Kasagaran, eksaherado ang ilang pag-portray, kay hibawo ka, dili kaayo moepekto ang humor kon dili i-exagerate. Therefore, an act of stereotyping, a discriminatory act. Angay na unta ning undangon, badlongon, kon may pagtahod sila sa ilang isigkaingon. Why make us Bisaya as object of humor? Why make our beloved "Indays" as atsays?
10.) Are there differences in syntax/word-order?
Sa paniid nako, wala man gyoy kalahian sa word order sa tulo ka diyalektong gihisgotan. Sa ako nang gikaingon, ang Binisaya ning tulo ka dapit, pareha ra originally. Pareho ra ni silag mga pronoun, pareho rag affixes, sama rag mga particle, linklers, etc. Tinuod nga mahimong magkausab-usab ang word order, pero kana mga characteristic ra gihapon nga parehong anaa sa tulo. Kini tungod kay usa ra man lagi ilang grammatical structure, so kon mahimong tualihon ang usa, nan, puyde pod ang usa.
11.) Are there differences in the pronoun system?
Sa akong tan-aw, wala. Kon duna man, ginagmay ra kaayo ug kasagaran naggumikan lang sa intonation o accentuation sa matag usa. Pananglit, ang ako sa Cebu, litokong aho/ajo sa Bohol. Ang iya, litokong ija/idya, ang inyo mahimong injo.
Ang sa Davao sad, sumala sa akong mga nabasahan sa mga blog, wala gihapoy mga kalainan gawas sa ilang paggamit na gyod sa Tinagalog, Hinilonggo, ubp. Pero kini gong panagsambog, o panagsagol-sagol, nanghitabo sad sa tanang dapit diin nagkasagol ang lainlaing kaliwat. So, dili gihapon maisip nga distinction.
Ang unang apektado kaayo niining impluwensiya sa kasilinganan, sa ako nang gikaingon, mao ang urbanized nga mga dapit ug nagkasagol-sagol ang rasa sa katawhan. Numero unong hinungdan mao ang media partikular sa impluwensiya sa Tinagalog. (Kaniadto ang usa ka edarang Bisaya kon makaanhag Manila, luoy kaayo kay dili man makasabot og Tinagalog apan karon, ang 6 anyos nga batang naa sa urban nga dapit sa Kabisay-an, maayo na kaayong mosunod sa mga teleserye sa TV). Ug kay ang Davao dapit man nga daghag klase sa katawhan, nahitabo nga mas dominante hinuon ang Tinagalog isip maoy komun nga lengguwahe (common language).
Ug kining panagsambog-sambog, laing kuwestiyon na sab tingali kalabot sa pag-ila sa pinulongan labi na kay flexy basis lang ang paggamit ani. Angay tingali natong ipangutana, Binisaya pa ba? O Tinagalog na? Kini matubag pinaagi sa pag-ila sa estrukturang gigamit sa pagsulti. Pananglit, kon estruktura sa Tinagalog ang gigamit nga gisaglan lag mga pulong Binisaya, nan, dili na kana Binisaya kondili Tagalog or Filipino language na.
12.) Please list words which differ from one variety to another (between two dialects or the three of them). It would include words which are different but have the same meaning and words which are the same in form but have different meanings (between varieties).
Bahin sab sa pipila ka panaglahi sa kahulogan sa mga pulong, para nako, bunga lang sa kalimitado sa pagtuon sa atong katawhan sa pinulongang Binisaya. Sayod ta nga kining atong Binisaya wala itudlo sa mga eskuylahan busa kon unsa ray komun nga gigamit sa usa ka komunidad, mao ra say mahibaw-an sa mga bata. Ang pinulongan god nga wala itudlo academically, mo-evolve lang sulod sa komunidad nga naggamit agad usab sa mga impluwensiya sa mga silingan. Kon ang usa ka bata nagdako nga dili tigbasa-basa og mga sinulat nga Binisaya, mosamot nga ang iyang nahibaw-ang bokabularyo limitado ra kaayo. Ug ang mas milambo hinuon sa iyang sistema mao ang pinulongang gitudlo kaniya, ang pinulongang mabasahan niya kanunay, ug ang mga impluwensiya nga kanunay niyang madungog (sa TV).
Ug kay wala lagi itudlo ang tukma o husto gyod nga kahulogan ug paggamit sa mga pulong Binisaya ingon man ang han-ay niini, nahitabo ang lainlaing pagsimang-simang sa ebolusyon sa Binisaya sa matag dapit (Panaglahi-lahi nga lisod ma-distinguish tungod kay walay consistent pattern sanglit resulta man lang sa pagkasimang o pagkasayop, pag-evolve nga nanghitabo usab sa laing dapit). Wala itudlo sa atong kabataan kon unsa gyod ang mga article nga Binisaya, ang mga preposisyon, ang hustong paglanggikit (affixation), ubp. Resulta, nagkayamukat ang Binisaya, labi na gyod sa Binisaya sa mga batan-on karon, ug kasagaran sa maong mga kalainan— dili gramatically correct. Nga sa ato pa, kayamukat nga maoy pagkaguba sa pinulongan gumikan sa kakulang sa kahibalo bahin niini.
Tingali naay moingon nga buot na sad nakong gaposon sa gramar ang sinultihang gigamit sa katawhan. Nganong pagbut-an man ang katawhan sa gramar-gramar? Well, tinuod sab ni. Infact, kini man lagi ang actual nga sitwasyon karon. Kon dili kargadog Tinagalog, Binisaya sab nga nabulit sa sayop.
Karon, mahimo ba diayng masayop ang katawhan sa pinulongang ilang gigamit diin sila nagkasinabot? Ang akong tubag mao nga DILI. Dili mahimong masayop ang maglilitok. Apan kon Binisaya pa ba nang ilang gilitok, maoy butang nga maglisod na ko pagtubag. Para god nako, ang usa ka pinulongan maila o ma-identify man pinaagi sa iyang estrukturang gramatikanhon. Kon ang estruktura dili na iya sa Binisaya, nan, dili siya Binisaya o diyalekto sa Binisaya.
Usa ka maayong eksampol tingali niini mao ang Chavacano sa Mindanao (Zamboanga) ug Cavite. Ang Chavacano kon atong paminawon Kinatsila gyod kaayo. Apan, matod sa mga nanagtuon, ang usa ka Katsila sa Espanya, dili na pod makasabot niining Chavacano, sama nga ang Cavite ug Zamboanga dili na pod magkasinabot sa usag usa. Nga sa ato pa, ang Chavacano dili na gyod pinulongan sa Katsila. (Nahitabo ni tungod kay ang Zamboanga, Cavite ug Spain wala na may economic exchange sulod sa taas-taas nga panahon).
NOTE: Ms. Angie, Ang question 7 & 8 morag natubag na nako sa laing pangutana, maong ako na lang gitangtang.
Salamat sa imong pagsalig,
Manoy Egay
1.) For you, how is Cebuano defined?
Para nako, Cebuano is the native people (in blood) of Cebu and also the English name of their language.
2.) In common/everyday parlance, Bisaya is the term used to refer to Cebuano. Whenever a person or a language is called Bisaya, it is a common notion or it would immediately refer to Cebuano despite the fact that there are many languages in the Visayas which in general are called Visayan or Bisaya. Is Bisaya any different from Cebuano? How do they differ?
There is a misconception on this matter. Sa akong pagsabot, ang terminong Bisaya (in our sensibility as Bisdaks) dili mahimong sabton nga pinulongan. "Binisaya" ang pinulongan, para natong mga Bisaya. But to non-Visayans (naa sad nuoy daghan nato nga mipalit sa ideya labi na tong Iningles o langyaw na kaayog panghunahuna, sorry to say), the term Bisaya can be both understood as people and language. Ang labi pa gyong nakadaot kay ang Binisaya/(Bisaya) sabton ra sad dayong Cebuano, which is dako kaayong sayop. For me, "Bisaya" is different from "Binisaya" and the later is totally not just a Cebuano language. But sad to say, at present practice, almost all uses the term Cebuano (the foreign-sensible equivalent) to mean "Binisaya". Angay untang hunahunaon nga ang terminong Cebuano, literally, came from the word Cebu, after governing authorities named Sugbo as Cebu, the official name of the place. Now, naunsa mang pagkahitaboa nga ang Binisaya/(Bisaya) of the entire Visayas nahimo na man lang Cebuano? My own findings on this are as follows:
a. Tungod ni kay ang atong mga educator ug researcher who possibly introduces first the idea are mostly influence by foreign sensibility, infact, also uses foreign terminologies.
b. "Binisaya" is a general term that has no phonetically-fit English equivalent, that’s why the term Cebuano would always comes first to mind.
c. "Binisaya" (b+IN+isaya) is a Visayan grammar-structured term that’s why non-Bisaya sensible would rather use the term Bisaya or Cebuano instead.
3.) Among the varieties of Cebuano, what is considered as the standard variety?
To make it clearer, let me use the term Binisaya instead of Cebuano because for me, Binisaya in Davao and Bohol or elsewhere can never be a variety of Cebuano. Ok, what is considered as standard? My answer is obviously ‘none or all of the above’. Para god nako, walay diyalekto sa Binisaya nga menos og klase, pinihig or marginalized.
4.) Does Cebuano in general have a distinct way of speaking that sets it apart from other languages, like when you hear it, it’s easy to identify? [ex. Hiligaynon is recognized as a ‘malambing’ language because of its sing-song tone]
Absolutely, there is… as far as intonation and accentuation is concerned. Infact, a Cebuano who speaks Tagalog or English (except those who are very fluent) can easily be identified. Cebuano or Bisaya in general maybe known for the "pahagsa" accent.
5.) What are the distinct sounds of Cebuano? (i.e. does i vary with e, o with u, etc).
There are several varieties of accentuation in Binisaya. It varies from one place or even barrio to another. In Bogo, north of Cebu for example, the Gairanons (of Barangay Gairan) have a different and unique accent from those who are not, and the Nailongnons (Brgy. Nailon, next Barangay to Gairan) have also their own way of speaking which is totally different to those from the Poblacion, just a 3 and 5 kilometers away respectively. Lisod lang ika-explain ang kalainan sa mga paglitok ani. Mas nindot ug mas sayon ma-appreciate ang mga variant sa accentuation kon ma-record in audio form.
In case of the orthography, the E, U or O vowels on this matter does not make any sense. Mostly, if not all, ordinary speakers of Binisaya do not really care to what is the exact or ideal spelling of words it may. In my experience, only writing practitioners (not even all) in Binisaya had this in mind.
(Dunay mga obserbasyong nag-ingon nga originally, tulo ra ka vowel ang Binisaya [a, i, u]. Tinuod man ni o dili, walay problema ani. Apan dihang mingsulod ang mga foreign word sa atong pinulongan, mingsulod usab ang E ug O [as the retention in our spelling rule] isip respeto sa atong gihulaman, gawas pa nga kini usab maoy komun nga paagi sa pagpanghulam sa ubang progresibong mga lengguwahe.)
6.) Among the three varieties/dialects included in the study, how do they differ from each other? What are the peculiarities of each dialect, with regards to sounds and lexicon?
Binisaya in Cebu, Binisaya in Bohol & Binisaya in Davao are variations or dialect of Binisaya, the language of Visayans. Para nako, halos managsama ra ni sila except sa pipila lang ka aspeto especially in phonology. Una, these (3) dialects shared the same grammatical structures, the same pronouns, the same linkers, identifiers. Ang nakalahi ra gyod mao ang nagkalainlaing variations sa paglitok, ug pipila ka variations sa mga pulong sa iyang colloquial nga gamit.
Ang dakong kalainan sa Binol-anon tandi sa Sinugboanon mao ra ang J sound nga Y sa naulahi, i.e. PANJO sa Bohol, PANYO sa Cebu, KABAJO sa Bohol, KABAYO sa Sugbo. Naa poy daghang linitokan sa Bohol nga alang-alang A ug alang-alang U, pero kon sulaton na nila kay Sinebuhano man ilang gamiton. So, maingon ra gihapon nato nga sa panlitok ra nagkadiperensiya.
Hinuon, naay pipila ka kalahian sa kahulogan sa pulong.
Pananglitan:
buto - in Bohol means testicles or male animals
buto – in Cebu (also in Davao) means female sexual organ
Pero managlahi ni silag accentuation, busa masabtan ra gihapon.
Ang Binisaya sa Davao, sa karon nga sitwasyon (bisag sa tinuoray wa pa ko kaadtog Davao, apan dugay ko sa Bukidnon), usa na ka mixture sa Binisaya, Tinagalog, Hinilonggo, Ilocano, Muslim, Chavacano, ug uban pang nahasagol nga mga lengguwahe. Mao nga kon tukion gyod pag-ayo, hilabihan na pod ni kadaghan og diyalekto. Sa akong pinobreng pagsabot, ang orihinal gyod nga Binisaya sa Davao pareho ra sa Binisaya sa Cebu. Pero samtang nagkadako ang komunidad nunot sa panagsagol-sagol sa katawhan, nahimong misteso ang ilang Binisaya. Ang tinuod, nagtuo ko nga adjustable o flexible kaayo ni sila, depende sa dominanteng lengguwahe sa panagtapok. They can easily switch-in from one language to another. For example, from Tagalog to Ilonggo or to Sinebuhano. Ug komun nga mahitabo ang paghulam-hulam o pagbaylo-baylo not just in words but also in structure. Pero kining sitwasyona sagad naa ra mahitabo sa urban nga mga dapit. Ang tua sa hilit nga mga barangay, lunsay pa kaayo silag Binisaya, ug kon mamulong sila in public, diskurso pananglit, maningkamot man pod ni sila pagsultig lunsayng Binisaya.
9.) Popular media has somehow shown Cebuano in a negative light, and it is often used in comedy shows, or in general, it is used to evoke humor and laughter. It is also stereotyped as the language of the helpers and the low class people. The manner of speaking [especially not being able to pronounce the e and o of Tagalog/Filipino] is used as a judgment. Does the manner of speaking employed in these shows reflect the real way of speaking Cebuano or it is just stereotyping?
Makapasubo kaayo ni ug maoy usa ka dakong binuang. Kasagaran, eksaherado ang ilang pag-portray, kay hibawo ka, dili kaayo moepekto ang humor kon dili i-exagerate. Therefore, an act of stereotyping, a discriminatory act. Angay na unta ning undangon, badlongon, kon may pagtahod sila sa ilang isigkaingon. Why make us Bisaya as object of humor? Why make our beloved "Indays" as atsays?
10.) Are there differences in syntax/word-order?
Sa paniid nako, wala man gyoy kalahian sa word order sa tulo ka diyalektong gihisgotan. Sa ako nang gikaingon, ang Binisaya ning tulo ka dapit, pareha ra originally. Pareho ra ni silag mga pronoun, pareho rag affixes, sama rag mga particle, linklers, etc. Tinuod nga mahimong magkausab-usab ang word order, pero kana mga characteristic ra gihapon nga parehong anaa sa tulo. Kini tungod kay usa ra man lagi ilang grammatical structure, so kon mahimong tualihon ang usa, nan, puyde pod ang usa.
11.) Are there differences in the pronoun system?
Sa akong tan-aw, wala. Kon duna man, ginagmay ra kaayo ug kasagaran naggumikan lang sa intonation o accentuation sa matag usa. Pananglit, ang ako sa Cebu, litokong aho/ajo sa Bohol. Ang iya, litokong ija/idya, ang inyo mahimong injo.
Ang sa Davao sad, sumala sa akong mga nabasahan sa mga blog, wala gihapoy mga kalainan gawas sa ilang paggamit na gyod sa Tinagalog, Hinilonggo, ubp. Pero kini gong panagsambog, o panagsagol-sagol, nanghitabo sad sa tanang dapit diin nagkasagol ang lainlaing kaliwat. So, dili gihapon maisip nga distinction.
Ang unang apektado kaayo niining impluwensiya sa kasilinganan, sa ako nang gikaingon, mao ang urbanized nga mga dapit ug nagkasagol-sagol ang rasa sa katawhan. Numero unong hinungdan mao ang media partikular sa impluwensiya sa Tinagalog. (Kaniadto ang usa ka edarang Bisaya kon makaanhag Manila, luoy kaayo kay dili man makasabot og Tinagalog apan karon, ang 6 anyos nga batang naa sa urban nga dapit sa Kabisay-an, maayo na kaayong mosunod sa mga teleserye sa TV). Ug kay ang Davao dapit man nga daghag klase sa katawhan, nahitabo nga mas dominante hinuon ang Tinagalog isip maoy komun nga lengguwahe (common language).
Ug kining panagsambog-sambog, laing kuwestiyon na sab tingali kalabot sa pag-ila sa pinulongan labi na kay flexy basis lang ang paggamit ani. Angay tingali natong ipangutana, Binisaya pa ba? O Tinagalog na? Kini matubag pinaagi sa pag-ila sa estrukturang gigamit sa pagsulti. Pananglit, kon estruktura sa Tinagalog ang gigamit nga gisaglan lag mga pulong Binisaya, nan, dili na kana Binisaya kondili Tagalog or Filipino language na.
12.) Please list words which differ from one variety to another (between two dialects or the three of them). It would include words which are different but have the same meaning and words which are the same in form but have different meanings (between varieties).
Bahin sab sa pipila ka panaglahi sa kahulogan sa mga pulong, para nako, bunga lang sa kalimitado sa pagtuon sa atong katawhan sa pinulongang Binisaya. Sayod ta nga kining atong Binisaya wala itudlo sa mga eskuylahan busa kon unsa ray komun nga gigamit sa usa ka komunidad, mao ra say mahibaw-an sa mga bata. Ang pinulongan god nga wala itudlo academically, mo-evolve lang sulod sa komunidad nga naggamit agad usab sa mga impluwensiya sa mga silingan. Kon ang usa ka bata nagdako nga dili tigbasa-basa og mga sinulat nga Binisaya, mosamot nga ang iyang nahibaw-ang bokabularyo limitado ra kaayo. Ug ang mas milambo hinuon sa iyang sistema mao ang pinulongang gitudlo kaniya, ang pinulongang mabasahan niya kanunay, ug ang mga impluwensiya nga kanunay niyang madungog (sa TV).
Ug kay wala lagi itudlo ang tukma o husto gyod nga kahulogan ug paggamit sa mga pulong Binisaya ingon man ang han-ay niini, nahitabo ang lainlaing pagsimang-simang sa ebolusyon sa Binisaya sa matag dapit (Panaglahi-lahi nga lisod ma-distinguish tungod kay walay consistent pattern sanglit resulta man lang sa pagkasimang o pagkasayop, pag-evolve nga nanghitabo usab sa laing dapit). Wala itudlo sa atong kabataan kon unsa gyod ang mga article nga Binisaya, ang mga preposisyon, ang hustong paglanggikit (affixation), ubp. Resulta, nagkayamukat ang Binisaya, labi na gyod sa Binisaya sa mga batan-on karon, ug kasagaran sa maong mga kalainan— dili gramatically correct. Nga sa ato pa, kayamukat nga maoy pagkaguba sa pinulongan gumikan sa kakulang sa kahibalo bahin niini.
Tingali naay moingon nga buot na sad nakong gaposon sa gramar ang sinultihang gigamit sa katawhan. Nganong pagbut-an man ang katawhan sa gramar-gramar? Well, tinuod sab ni. Infact, kini man lagi ang actual nga sitwasyon karon. Kon dili kargadog Tinagalog, Binisaya sab nga nabulit sa sayop.
Karon, mahimo ba diayng masayop ang katawhan sa pinulongang ilang gigamit diin sila nagkasinabot? Ang akong tubag mao nga DILI. Dili mahimong masayop ang maglilitok. Apan kon Binisaya pa ba nang ilang gilitok, maoy butang nga maglisod na ko pagtubag. Para god nako, ang usa ka pinulongan maila o ma-identify man pinaagi sa iyang estrukturang gramatikanhon. Kon ang estruktura dili na iya sa Binisaya, nan, dili siya Binisaya o diyalekto sa Binisaya.
Usa ka maayong eksampol tingali niini mao ang Chavacano sa Mindanao (Zamboanga) ug Cavite. Ang Chavacano kon atong paminawon Kinatsila gyod kaayo. Apan, matod sa mga nanagtuon, ang usa ka Katsila sa Espanya, dili na pod makasabot niining Chavacano, sama nga ang Cavite ug Zamboanga dili na pod magkasinabot sa usag usa. Nga sa ato pa, ang Chavacano dili na gyod pinulongan sa Katsila. (Nahitabo ni tungod kay ang Zamboanga, Cavite ug Spain wala na may economic exchange sulod sa taas-taas nga panahon).
NOTE: Ms. Angie, Ang question 7 & 8 morag natubag na nako sa laing pangutana, maong ako na lang gitangtang.
Salamat sa imong pagsalig,
Manoy Egay
Friday, November 20, 2009
Usa ka hagit kanatong mga Bisaya
Ni Jessie Grace U. Rubrico, PhD
www.languagelinks.org
ALANG sa tanang Bisdak, niay gamay nakong tampo alang sa pagpakabana sa atong kultura ug pinulongan nga maisip nga usa ka hagit alang kanatong tanan nga nagmahal niini.
Ang kultura sa usa ka grupo sa katawhan gipadayag sa ilang pinulongan. Busa daghan kaayog pulong ang mga Eskimo alang sa "snow" kay mao man kini ang ilang kalibotan, samtang kita walay takdo nga ikatugbang niini sa lumad natong pinulongan kay wala may "snow" sa atong palibot. Apan ang mga Pilipino daghan sab og terminolohiya alang sa "rice" kay mao man ni atong gikaon kada adlaw. Duna tay bugas, bugas-mais, humay; lainlaing klase sa bugas – denorado, pilit (lainlaing klase sab sa pilit), ubp.; ang luto na nga bugas – kan-on, bahaw, sinanglag, linugaw; naa pa tay gihulam sa Espanyol nga arroz a la valenciana, arroz caldo, paella, ubp.; naa say mga pagkaon nga hinimo gikan sa bugas – puto, biko, palitaw, bitso-bitso, suman, bibingka, ubp. Kini usa lamang ka ilustrasyon sa kamahinungdanon sa pinulongan alang sa katunhayan sa usa ka kultura.
Buhi ang lengguwahe, mapun-an kini – pananglitan, karong bag-o, naa na sab tay kompyuter, internet, bidyo, didyital, video cam, ubp. sa pagpasabot nga miabot na ang teknolohiya sa atong kultura. Samtang nangawala na ang ubang mga pulong nga wala na gamita sa inadlawng kombersasyon – busa (tingali) usahay maglisod kaayo ta sa pagsabot sa mga obra sa atong mga magsusulat sa Binisaya, mga terminolohiya nga wala na nato mahibaw-i kay wala na nato masugoki kining mga pulonga.
Sa ato pa, ang pinulongan ang salamin sa kultura. Ug kay kita natawo man sulod sa usa ka kultura, makaingon kita nga ang atong sinultihan maoy bentana sa atong pagka mao. Kon ilimod nato ang atong pagka mao, unsa may atong barogan? Mga langyaw nga panan-aw o opinyon kay mas sikat kini? Mga langyaw nga pinulongan kay sosyal?
Makasubo nga palandongon nga pipila sa atong mga batan-on karon naghunahuna nga sikat sila kon mag-iningles kaysa magbinisaya. Maayo na lang gani kay daghan pa kog matagboan nga mga tinun-an dinhi sa Unibersidad sa Pilipinas sa Diliman nga dili maulaw magbinisaya. Gani, nanagtuon mag Binisaya ang ilang mga higalang Tagalog kay aron masabtan sila. Apan kadaghanan karon mag-code switch sa Ingles ug Binisaya o Tagalog. Madunggan usab kini sa mga taga akademiya, dili makadiretsog estoryag Binisaya, kay masaktan gayod kinig Iningles. Ngano man kaha? Tungod ba kay ang Iningles na ang dagan sa ilang hunahuna?
Maayo gayod nga makat-on sa Iningles kay makatabang kinig dako kanato sa atong pakigkukabildo sa kalibotan. Daghan usab ang trabaho nga atong makuha. Maayo gayod kini, basta dili lamang nato hikalimtan ang kaugalingon natong pinulongan. Dili gayod nato ikapadayag ang lumad natong kultura pinaagi sa ubang sinultihan.
Kon buot natong ipatunhay ug ipreserbar ang atong pinulongan, kinahanglan gamiton ta kini: itudlo sa atong mga anak, bisan asa kita – sa ubang nasod man o sa Pilipinas (nakaila kog daghang Bisaya sa Manila nga magtinagalog na sa ilang mga panimalay, busa dili na makamaong mobinisaya ang ilang mga anak); magsulat kitag mga balak, mga nobela, mga awit, mga komentaryo, ubp. sa Binisaya; magpasiugda kitag mga indigay gamit ang Binisaya; mamulong kita sa mga miting gamit ang Binisaya, bisan pag larino kitang moiningles.
Ang dangatan sa atong pinulongan anaa kanatong mga lumad nga naggamit niini. Tinuod nga gipa-iral sa atong gobyerno karon ang Filipino ingon nga nasodnong pinulongan. Apan bisan pa niana, nagtuo ko nga dili mamatay ang Binisaya kon dili ta kini tugtan. Oo, mamatay lamang kini kon kitang mga Bisaya mismo ang moselyo sa lapida niini. Ipakita ta ngadto sa uban nga gimanggad nato ang atong pinulongan ug kita manglimbasog aron kini molambo ug motunhay. Kon dili kita ang maningkamot, kinsa pa man?
Pagkaanindot sa kultura nga atong namat-an! Pagkatahom sa pinulongan nga nahimong tulay niini ngadto sa kalibotan! Dili ta kini pasagdan kay basig kita mismo ang magdala niini ngadto sa pagkapukan. Ang mga Bisaya nga nanagpakabana maoy makahatag og kusog sa atong kultura ug pinulongan. Magpakatakos kita aron makab-ot ta ang atong gidamgo nga pagtamod sa atong isigka-Pilipino ug sa kalibotan.
Alang sa kultura ug dilang Binisaya.—
www.languagelinks.org
ALANG sa tanang Bisdak, niay gamay nakong tampo alang sa pagpakabana sa atong kultura ug pinulongan nga maisip nga usa ka hagit alang kanatong tanan nga nagmahal niini.
Ang kultura sa usa ka grupo sa katawhan gipadayag sa ilang pinulongan. Busa daghan kaayog pulong ang mga Eskimo alang sa "snow" kay mao man kini ang ilang kalibotan, samtang kita walay takdo nga ikatugbang niini sa lumad natong pinulongan kay wala may "snow" sa atong palibot. Apan ang mga Pilipino daghan sab og terminolohiya alang sa "rice" kay mao man ni atong gikaon kada adlaw. Duna tay bugas, bugas-mais, humay; lainlaing klase sa bugas – denorado, pilit (lainlaing klase sab sa pilit), ubp.; ang luto na nga bugas – kan-on, bahaw, sinanglag, linugaw; naa pa tay gihulam sa Espanyol nga arroz a la valenciana, arroz caldo, paella, ubp.; naa say mga pagkaon nga hinimo gikan sa bugas – puto, biko, palitaw, bitso-bitso, suman, bibingka, ubp. Kini usa lamang ka ilustrasyon sa kamahinungdanon sa pinulongan alang sa katunhayan sa usa ka kultura.
Buhi ang lengguwahe, mapun-an kini – pananglitan, karong bag-o, naa na sab tay kompyuter, internet, bidyo, didyital, video cam, ubp. sa pagpasabot nga miabot na ang teknolohiya sa atong kultura. Samtang nangawala na ang ubang mga pulong nga wala na gamita sa inadlawng kombersasyon – busa (tingali) usahay maglisod kaayo ta sa pagsabot sa mga obra sa atong mga magsusulat sa Binisaya, mga terminolohiya nga wala na nato mahibaw-i kay wala na nato masugoki kining mga pulonga.
Sa ato pa, ang pinulongan ang salamin sa kultura. Ug kay kita natawo man sulod sa usa ka kultura, makaingon kita nga ang atong sinultihan maoy bentana sa atong pagka mao. Kon ilimod nato ang atong pagka mao, unsa may atong barogan? Mga langyaw nga panan-aw o opinyon kay mas sikat kini? Mga langyaw nga pinulongan kay sosyal?
Makasubo nga palandongon nga pipila sa atong mga batan-on karon naghunahuna nga sikat sila kon mag-iningles kaysa magbinisaya. Maayo na lang gani kay daghan pa kog matagboan nga mga tinun-an dinhi sa Unibersidad sa Pilipinas sa Diliman nga dili maulaw magbinisaya. Gani, nanagtuon mag Binisaya ang ilang mga higalang Tagalog kay aron masabtan sila. Apan kadaghanan karon mag-code switch sa Ingles ug Binisaya o Tagalog. Madunggan usab kini sa mga taga akademiya, dili makadiretsog estoryag Binisaya, kay masaktan gayod kinig Iningles. Ngano man kaha? Tungod ba kay ang Iningles na ang dagan sa ilang hunahuna?
Maayo gayod nga makat-on sa Iningles kay makatabang kinig dako kanato sa atong pakigkukabildo sa kalibotan. Daghan usab ang trabaho nga atong makuha. Maayo gayod kini, basta dili lamang nato hikalimtan ang kaugalingon natong pinulongan. Dili gayod nato ikapadayag ang lumad natong kultura pinaagi sa ubang sinultihan.
Kon buot natong ipatunhay ug ipreserbar ang atong pinulongan, kinahanglan gamiton ta kini: itudlo sa atong mga anak, bisan asa kita – sa ubang nasod man o sa Pilipinas (nakaila kog daghang Bisaya sa Manila nga magtinagalog na sa ilang mga panimalay, busa dili na makamaong mobinisaya ang ilang mga anak); magsulat kitag mga balak, mga nobela, mga awit, mga komentaryo, ubp. sa Binisaya; magpasiugda kitag mga indigay gamit ang Binisaya; mamulong kita sa mga miting gamit ang Binisaya, bisan pag larino kitang moiningles.
Ang dangatan sa atong pinulongan anaa kanatong mga lumad nga naggamit niini. Tinuod nga gipa-iral sa atong gobyerno karon ang Filipino ingon nga nasodnong pinulongan. Apan bisan pa niana, nagtuo ko nga dili mamatay ang Binisaya kon dili ta kini tugtan. Oo, mamatay lamang kini kon kitang mga Bisaya mismo ang moselyo sa lapida niini. Ipakita ta ngadto sa uban nga gimanggad nato ang atong pinulongan ug kita manglimbasog aron kini molambo ug motunhay. Kon dili kita ang maningkamot, kinsa pa man?
Pagkaanindot sa kultura nga atong namat-an! Pagkatahom sa pinulongan nga nahimong tulay niini ngadto sa kalibotan! Dili ta kini pasagdan kay basig kita mismo ang magdala niini ngadto sa pagkapukan. Ang mga Bisaya nga nanagpakabana maoy makahatag og kusog sa atong kultura ug pinulongan. Magpakatakos kita aron makab-ot ta ang atong gidamgo nga pagtamod sa atong isigka-Pilipino ug sa kalibotan.
Alang sa kultura ug dilang Binisaya.—
Monday, October 5, 2009
ANG MGA PULONG "ASA", "HAIN" ug "DIIN"
Ni MAR MAÑUS, JR.
5168 Basak-Iba, Lapulapu City
SA gula sa Bisaya, Agosto 12, 2009 napatik ang sinulat ni John Tam. Ybañez nga nag-ulohan "Kining Atong Pinulongang Sinugboanon" nga nagtuki sa mga sayop nga pagkagamit sa atong pinulongan diin maoy iyang gitumbok ang mga magsisibya sa radyo nga kasagaran sayop ang batadila (grammar) nga gigamit.
Pagkahuman nakog basa sa maong sinulat ni JTY, nasibot ko sa paghan-ay usab sa akong mga panahom – sa akong mga naobserbahan nga sayop usab sa mga tawo nga akong nadunggan sa matag adlaw nakong pagsakay ngadto-nganhi sa balay ug sa akong gitrabahoan.
Ang akong topiko karon akong gi-focus sa sayop nga pagkagamit sa mga pulong ASA, HAIN ug DIIN. Magpanglingo-lingo ko kon makadungog na kay sagad gayod sa mga tawo, ang gipanggamit mao na lang ang ASA. Ambot og wa ba kaha makamatikod ang uban niini?
Lahi ang atoang Binisaya ug mas specific kaysa sa Tagalog ug English. Ang English usa ray ila, ang WHERE ra. Sa Tagalog usa ra pod, ang SAAN. Kita adunay ASA, HAIN ug DIIN (nga may baryasyon pa gayod nga DIS-A).
Pananglitan sa English: WHERE are you going? WHERE did you came from? WHERE are you now?
Sa Tagalog: SAAN ka pupunta? SAAN ka galing? SAAN ka ngayon?
Sa ato: ASA ka paingon? DIIN ka gikan? HAIN ka karon? O, di ba, tulo ang ato ug usa ray ila?
Apan subo kaayong palandongon nga kasagaran sa akong madunggan, ang gigamit mao na lang gyod ang ASA. Kanang magsakay ko sa matag adlaw sakitan kaayo ko ilabi na nga usa ko sa nagpalambo sa atong pinulongan. Tiaw bay moingon man ang drayber, kanang duna nay moplete nga akong kasakay: "ASA manaog ning baynte?" Kana husto apan sundan man sa pag-ingon: "ASA gikan?" Na, DIIN na untay gamiton – "DIIN gikan?"
Lain pa, dunay moingon: "ASA man ang sundang?" (Na, molakaw diay ang sundang? Ang ASA ipangutana kana ngadto sa molakaw. Ang husto unta: "HAIN man ang sundang?"). ASA man diay si Pedro ron?". (Ang husto: "HAIN man diay si Pedro ron?") "ASA man ang lapis?" (Ang husto: "HAIN man ang lapis?" Kon mangutana ta sa butang o tawo nga wa diha o mangita ta sa lokasyon niini, HAIN ang gamiton ug dili ASA. Ang DIIN ipangutana ngadto sa nahiabot o bag-ong nahiabot).
Hasta gani sa mga salidang Binisaya sa telebisyon nga nagbase sa Sugbo, mao gihapon, akong namatikdan nga mao gihapon ang pagkagamit sa ASA, inay nga HAIN o DIIN ang angay, ASA lang gihapoy gigamit. Mga tadhan na ra ba unta ang mga magsusulat niini kay kasagaran banggiitang mga magsusulat og drama sa radyo.
Unta pinaagi niining tipik nga akong gihisgotan, makaalinggat kadtong ubang kaigsoonan nato sa hustong paggamit sa ASA, HAIN ug DIIN aron nga dili kay pulos na lang ASA ang gamiton. Alang sab niadtong ubang magsusulat nga wala makamatngon niini, angayng mag-amping ta ug maghiusa sa pagpanalipod sa atong pinulongan. Kay diha sa pagpasagad, inay pagpalambo ang atong tinguha, nakatabang na hinuon ta pagsabwag sa mga sayop.—
5168 Basak-Iba, Lapulapu City
SA gula sa Bisaya, Agosto 12, 2009 napatik ang sinulat ni John Tam. Ybañez nga nag-ulohan "Kining Atong Pinulongang Sinugboanon" nga nagtuki sa mga sayop nga pagkagamit sa atong pinulongan diin maoy iyang gitumbok ang mga magsisibya sa radyo nga kasagaran sayop ang batadila (grammar) nga gigamit.
Pagkahuman nakog basa sa maong sinulat ni JTY, nasibot ko sa paghan-ay usab sa akong mga panahom – sa akong mga naobserbahan nga sayop usab sa mga tawo nga akong nadunggan sa matag adlaw nakong pagsakay ngadto-nganhi sa balay ug sa akong gitrabahoan.
Ang akong topiko karon akong gi-focus sa sayop nga pagkagamit sa mga pulong ASA, HAIN ug DIIN. Magpanglingo-lingo ko kon makadungog na kay sagad gayod sa mga tawo, ang gipanggamit mao na lang ang ASA. Ambot og wa ba kaha makamatikod ang uban niini?
Lahi ang atoang Binisaya ug mas specific kaysa sa Tagalog ug English. Ang English usa ray ila, ang WHERE ra. Sa Tagalog usa ra pod, ang SAAN. Kita adunay ASA, HAIN ug DIIN (nga may baryasyon pa gayod nga DIS-A).
Pananglitan sa English: WHERE are you going? WHERE did you came from? WHERE are you now?
Sa Tagalog: SAAN ka pupunta? SAAN ka galing? SAAN ka ngayon?
Sa ato: ASA ka paingon? DIIN ka gikan? HAIN ka karon? O, di ba, tulo ang ato ug usa ray ila?
Apan subo kaayong palandongon nga kasagaran sa akong madunggan, ang gigamit mao na lang gyod ang ASA. Kanang magsakay ko sa matag adlaw sakitan kaayo ko ilabi na nga usa ko sa nagpalambo sa atong pinulongan. Tiaw bay moingon man ang drayber, kanang duna nay moplete nga akong kasakay: "ASA manaog ning baynte?" Kana husto apan sundan man sa pag-ingon: "ASA gikan?" Na, DIIN na untay gamiton – "DIIN gikan?"
Lain pa, dunay moingon: "ASA man ang sundang?" (Na, molakaw diay ang sundang? Ang ASA ipangutana kana ngadto sa molakaw. Ang husto unta: "HAIN man ang sundang?"). ASA man diay si Pedro ron?". (Ang husto: "HAIN man diay si Pedro ron?") "ASA man ang lapis?" (Ang husto: "HAIN man ang lapis?" Kon mangutana ta sa butang o tawo nga wa diha o mangita ta sa lokasyon niini, HAIN ang gamiton ug dili ASA. Ang DIIN ipangutana ngadto sa nahiabot o bag-ong nahiabot).
Hasta gani sa mga salidang Binisaya sa telebisyon nga nagbase sa Sugbo, mao gihapon, akong namatikdan nga mao gihapon ang pagkagamit sa ASA, inay nga HAIN o DIIN ang angay, ASA lang gihapoy gigamit. Mga tadhan na ra ba unta ang mga magsusulat niini kay kasagaran banggiitang mga magsusulat og drama sa radyo.
Unta pinaagi niining tipik nga akong gihisgotan, makaalinggat kadtong ubang kaigsoonan nato sa hustong paggamit sa ASA, HAIN ug DIIN aron nga dili kay pulos na lang ASA ang gamiton. Alang sab niadtong ubang magsusulat nga wala makamatngon niini, angayng mag-amping ta ug maghiusa sa pagpanalipod sa atong pinulongan. Kay diha sa pagpasagad, inay pagpalambo ang atong tinguha, nakatabang na hinuon ta pagsabwag sa mga sayop.—
Monday, August 10, 2009
Baroganan sa Bismag sa Pagpanghulam
| Ni E.S. GODIN Associate Editor, Bisaya Sa prinsipyo sa Bisaya magazine sa kasamtangan, wala nato idili ni likayi ang pagpanghulam og mga pulong gikan sa laing mga pinulongan o diyalekto. Kon nanghulam man gani ta sa Iningles ug Kinatsila, nan, nganong dili sa uban? Apan sa pagpanghulam, seguroon ug pihoon nato nga ang pulong lang maoy gihulaman, wala mahaapil paghulam ang estruktura kun kahan-ayan. Kon ang estruktura o kahan-ayan sa lengguwahe maapil nato paghulam, peligro nga sa ngadto-ngadto bihagon ang atoa, inanayng maguba hangtod nga mapukan ug mao nay modominar ang atong gipuli nga sa sinugdan ato lang hinulaman. Busa magbantay ta, mag-igmat, kay ang maong peligro anaa na sa baba ug pangutok sa bag-ong henerasyon. Pila ka batan-on karon, hasta ganing hamtong (gawas sa magsusulat) nga dili maantigong mohan-ay og tul-id nga Binisaya apan hanas mosulat sa Iningles ug ubang dominanteng pinulongan? -- @ _________________ Sa hapsay pagkasulat nga Binisaya, basaha ang magasing Bisaya, maduaw ang bersiyong onlayn sa: http://bismag.pbworks.com |
KINING ATONG PINULONGANG SINUGBOANON
| Ni JOHN TAM. YBANEZ Station DYKC, Maguikay, Mandaue City Matag karon ug unya atong mabati ang mga pulong nga wala gayod sa atong bokabularyo, mga pulong Binisaya kunohay apan binisayop diay, nga mao hinuoy gisangyaw sa mga sibyaanan ni sa mga magsisibya nga wa gyoy hanaw sa husto ug tukmang Binisaya. SA makausa pa, tugoti ko nga ning ika-79 nga sumad sa pagkahimugso sa Bisaya, akong tukion ang dis-og sa kaugalingon natong pinulongan, ang Binisayang Sinugboanon, nga gimatuto sa mga Bisayista sama ning tagsulat. Buot lang nakong ipahibalo sa mga magbabasa nga nagmahal sa atong dila nga gikan pa sa panahon ni Lapulapu nga samtang atong gihingusgan ang pagpalambo ug pagtisok niini diha sa alimpatakan sa mga bag-ong tubo, aduna usay hut-ong nga padayong mialkontra ug miguba niini ilabi na diha sa mga sibyaanan sa radyo. Matag karon ug unya atong mabati ang mga pulong nga wala gayod sa atong bokabularyo, mga pulong Binisaya kunohay apan binisayop diay, wa pay labot sa mga pulong Tinagalog nga mao hinuoy gisangyaw sa mga sibyaanan ni sa mga magsisibya nga wa gyoy hanaw sa husto ug tukmang Binisaya o kaha wa gyod magmanggad ug magmahal sa atong pinulongan. Pastilan kini sila! Basta masabtan lang sa mga tigpaminaw, hala tira! Morag kusion gyod akong kasingkasing kon makabati kog mga pulong binisayop o Tinagalog nga isaksak sa Binisaya nga ising-al sa mga sibyaanan sama pananglit sa tsansa, paktorya, kolapso, peke, batikos nga unta aduna man kitay atoa sa maong mga pulong. Angayan gyod untang korehian kining maong mga binisayop aron dili maawat sa mga tigpaminaw nga wala upoy hanaw sa lunsayng Binisaya. Adunay usa ka am radio station sa Sugbo nga migamit kanunay sa mga pulong Tinagalog agig pagpaila kunohay sa ilang estasyon, ang kasama mo diin ang mga reporter ug kauban sa buhat usab tawgon og kasama ug pakapinan pa gyod og tatak sa dili pa ang nga’n sa ilang kompaniya. Aduna usay fm station nga nag-promote sa ilang sibyaanan pinaagi sa Tinagalog nga mga pulong nga ingon ini: kailangan pa bang i-memmorize yan? Lain pa gyod mao ang kapuso ug kapamilya nga gipasibaw kanunay sa mga estasyon sa radyo nga iya sa duha ka higanteng tv network sa nasod. Gawas niini, nagkayamukat usab ang batadila (grammar) sa mga balita sa ubang sibyaanan ilabi na sa mga reporter nga mopasupot sa ilang report gikan sa field. Hinuon, alang niadtong walay hanaw sa panulat nga tigpaminaw og radyo, dili gyod makaingon nga kadto sayop basta ila lang masabtan. Apan sa sama natong mga magsusulat, sakitan gyod ta ug makabagutbot sa hilom. Bunga ning tanan, ang atong kabataan dili na hinuon makasabot og lunsayng Binisaya. Agig ehemplo niini mao mismo ang mga anak ug pag-umangkon ning tagsulat. Wala na sila makasabot bisan sa yanong mga pulong Binisaya sama sa pangahoy, mansanas, karmelitos ug daghan pa. Hinuon, aduna upoy mga sibyaanan nga nagpatugbaw sa Binisaya nga takna diha sa ilang panibya. Gani, aduna man koy tulumanon niadto nga nag-ulohan og "Magbinisaya Ta" nga mabati matag Sabado apan gitangtang pod kay gipulihan og binayrang programa. Apan mas daghan gyod ang nanagsangyaw sa dili atong pinulongan o kaha sa binisayop. Mas maayo tingali nga maghiusa ang tanang pundok sa mga magsusulat nga Bisayista pagsaway ini nila o kaha pagluwat og resolusyon aron mabadlong kining sayop nilang binuhatan dinhi sa Sugbo nga inay mahalon ang kaugalingon tang pinulongan ingon sa gisalikway na man hinuon. Kon ato kining pasagdan hayan nga sa kapulihay mapapas sa dayon ang atong pinulongan nga maoy namat-an tag mahayag ug mao nay mopasulabi ang langyaw ug binisayop nga mga pulong nga maoy nakabuyo sa hunahuna ug panabot sa bag-ong henerasyon. Ug kon mao kiniy mahitabo mahulog og way kapuslanan ang tanan nga gitukawan sa atong katigulangan ug kadtong bag-ong diksiyonaryong Binisaya nga giugba nila ni Mlbn. Adelino Sitoy, Rogelio Pono ug mga kauban sa Akademiyang Bisaya. Alang ning tagsulat, husto ang gitinguha nila ni Sitoy ug ubang Bisayista nga mas maayong itudlo diha sa elementarya ang Binisayang Sinugboanon aron nga masilsil kini sa hunahuna sa bag-ong kaliwatan nga mosunod kanato kinsa sumasalop na ang Adlaw. Gawas niini, mas dali usang makat-on ang kabataan sa ilang mga leksiyon kon maoy gamiton ang kaugalingon tang pinulongan sahi sa ubang kanasoran sa kalibotan. Sa tan-aw nako, kon mao kini buhaton sa Pilipinas, segurong daghan gyod ang mahimong propesyonal nga adunay hustong kahibalo sa unsa may ilang gitun-an. Hinuon, dili usab angayng wad-on ang Iningles kay kini man maoy pinulongan nga masabtan bisan diing bahina sa kalibotan. Mao nga samtang sayo pa, angayng pakgangon ang mga tawo nga nagpunayg guba sa atong kaugalingong dila diha sa ilang pagsangyaw sa Tinagalog ug ubang pulong nga dili atoa ug sa mga binisayop nga wa gyod sa atong bokabularyo. Kini mao usay gibarogan ning magasin nga sulod sa hataas nang kutay sa katuigan pabiling mibarog bisan pa sa paglampurnas sa mga unos sa pagsulay. Mabuhi ang Bisaya! — . |
Thursday, August 6, 2009
Mga Magbabalak nga Ning Panumdoman Kanunay nga Nanggilak!
Ni CHRISTOPHER V. FAJARDO, SR.
Iligan City
Sa mga buhi pa kadto sila ug nakig-uban pa kanato, ang ilang mga balak diha sa mga mantalaang Binisaya ingon sa Bisaya, Silaw, Alimyon, Lamdag, Bag-ong Suga, Salaysayon, ug uban pa kanunay gayod nato mabasahan. Ang mga magbabalak nga ning kasingkasing kanunay nanggilak mao sila si Lucas de Loyola, sa Ormoc City, Vicente Ranudo, Pres. Carlos P. Garcia, Sofio B. Campo, Angel Sabellano, Romulus G. Cabahug, Diosdado A. Alferes, Bonifacio Deiparine, Gaudencio Aumentado, Dativo A. Premacio, Natalio Bacalso, Vic G. Abangan, Ambrocio Suico Sr., ug daghan pa!
Ang magbabalak nga buhi pa nga tighan-ay sa mga balak nga sinukod mao si Magsusulat Mariano F. Mañus, Sr. sa Iba, Basak, Lapulapu City kinsa maoy amahan ni kanhi Managing Editor Mariano Y. Mañus, Jr. ning Bisaya magazine, sa Liwayway Publishing Inc. pa. Ang mga balak niyang ginaray maayong pagkabagay. Sama sa usa ka komposisyon nga awit nila ni Joke Box King Ramon ‘Yoyoy’ Villame, sa Bohol ug kang Max Surban, sa Cebu.
Sa unang panahon, ang balak nga ginaray maoy ampay ta gikan sa mga magsusulat sa kanhi. Bisan gani ang mga balak ni Dr. Jose P. Rizal, Andres Bonifacio, walay mga kamatayon, nagpabilin nga buhi diha sa mga libro. Kadtong mga tawhana, wala gayod igdungog nga nakadaog sa mga bangga sa sinulatay sa nagkalainlaing mga kapunongan sa mga magsusulat sa unang kapanahonan. Ang ilang kabantogan tungod lamang sa ilang pagka bayani sa atong yuta nga natawhan diin ang ilang kaisog ug pagka magsusulat maoy nakapabantogan.
Ang mga balak sa mga magbabalak nga ning kasingkasing kanunay nanggilak, sama sa mga bulawan nga akong gitipigan sulod ning alimpatakan mao ang mga obra nila ni Melchor U. Yburan, Marcelo A. Geocallo, Anito B. Beronilla, Lamberto G. Ceballos, Atty. Junne Cañizares, Atty. Cesar P. Kilaton Jr., Ernesto D. Lariosa, Dr. Melquiadito M. Allego, Ricardo P. Baladjay, Candelario A. Rañises, Dr. Urias Almagro, Nards Ver Melendres, Rald Bol Vestal, Romeo S. Birao, Jose L. Tomarong, Elpedio D. Aranggo Jr., Dr. Leon B. Ilagan nga sa tibuok kong kinabuhi dili ko gayod mahimong mahikalimtan.
Hasta usab ang mga balak nila ni Beeboth H. Duetes, Gregorio A. Tavera, Roger M. Lasco, Sotero Nocos, George E. Pedralba, Ricardo Tobio Sr., Rita Sabellano, Pepito A. Deiparine, Rey de Guzman, Satur P. Apoyon, Ernesto A. Amatiaga, Rogelio S. Pono, Erlando L. Majan, Zil Escabarte, Rudy B. Acero, Juan A. Caminade, Dr. Rudiric S. Rizon, Ludo M. Salcedo, ug daghan pa!
Kining akong sugibalak bahin sa mga magsusulat nga magbabalak, naglakip usab kanila ni Demosthenes N. Agocoy, Ernesto A. Salcedo, Engineer Andres B. Estudillo, Agripino E. Ocampo, Leo M. Gacrama, Roger Solante, Eufrosino Luna, Papias P. Apoyon, Nick O. Pacaña, Brigido B. Alfar, Fred Aying, Bebito B. Aniscal, Ismael Villarino, Canuto "Nuts" P. Gemeran, Sinforosa O. Alcordo, ubp.
Dugang kong nahinumdoman mao si Magbabalak Engineer Diosdado Garces Alesna, uban sa iyang balak nga nag-ulohan: "Ang Tawo nga Ulipon sa Bahandi", dinhi sa Bisaya magazine. Kadto si Magbabalak Diosdado G. Alesna, taga Carcar, Cebu ug suod nga higala nilang Magbabalak Diosdado A. Alferez ug Bonifacio T. Deiparine. Ang iyang balak sa Bag-ong Suga nga nag-ulohan "Ning Mahimayaon mong Sumad," gipahinungod niya kang Mayor Beatres Durano, sa Danao City. Ug hilabihan kini kaanindot tungod sa pagka ginaray. Mao usab si kanhi Movie Editor Loreto C. Sardovia, ning Bisaya nga taga Placer, Surigao del Norte. Gawas sa iyang pagka magbabalak, tigsulat usab sa mga awit nga Binisaya.
Dugang mga magbabalak, nga ning kasingkasing kanunay gayod nagsidlak, mao sila si Bartolome M. Panilagao, ug Miguel C. Obial, sa Pitalo, San Fernando, Cebu.
Dili ko usab mahikalimtan ang mga balak ni Carlos C. Poloyapoy, sa Toledo City. Labi na gayod ang balak ni Dodie Lavandero Mabano, sa Kiwalan, Iligan City. Ug ingon man usab sa balak ni Marcelino V. Clerigo, sa Kamague, Iligan City; kang Magbabalak Braul Edaño, sa Tomas Cabili, Iligan City, ug Gumer M. Rafanan, sa Isabel Villages, Iligan City pa kanhi!
Dili ko usab mahimong hikalimdan ang balak ni Justiniano Navarro, sa Mambajao, Camiguin. Ang mga balak ni Pelagio L. Cabasagan, sa lungsod sa Salay, Misamis Oriental. Dili ko usab angay hitaligam-an sa paghandom ang mga balak nila ni Segundo Mercado, Precil Cañete, Fred Querol, Fernando P. Orong Jr., Temistocles M. Adlawan, Atty. Ramon Bungabong, Gremer Chan Reyes, Pacifico A. Comelang, Antonio Villavito, Roger Lactao, Judge Marciano Camacho Sr., Pol Ababon Aquino, Estanislao T. Empinado, Eutiquiano M. Nadela, Rene A. Cabrera, Lucio Lumontad, Rolando P. Rossel, Marciano C. Bohol, Felixberto Climaco, Candito P. Orit, ug daghan pa.
Alang kanako, kini nga mga magbabalak dako kaayo og gikatampo sa pagpalambo sa atong pamalak nga Binisaya. Bisan ang uban kanila, atua na sa ilang mga lubnganan, apan samtang buhi pa ko ning kalibotan, magpabilin silang mga huhi sa sulod sa akong kasingkasing ug panumdoman.
Pahalipay ning ika-79 nga kasumaran sa atong Bisaya magazine, nga sukad niadtong Mayo 2005 nahailawom na sa higanteng Manila Bulletin Publishing Corporation.—
Iligan City
Alang kanako, kini nga mga magbabalak dako kaayo og gikatampo sa pagpalambo sa atong pamalak nga Binisaya.
NING talaadlawan sa akong panumdoman ug handurawan, ang pagkapakapa sa mga pako sa atong mga magbabalak, diha sa atong natad sa katitikang Bisaya dili gayod nako kapugngan. Hangtod karon, nagpabilin pa silang mga buhi ning akong alimpatakan, bisan ang uban kanila, dugay na nga mingpahulay sa tagsa-tagsa nila ka mga lubnganan.Sa mga buhi pa kadto sila ug nakig-uban pa kanato, ang ilang mga balak diha sa mga mantalaang Binisaya ingon sa Bisaya, Silaw, Alimyon, Lamdag, Bag-ong Suga, Salaysayon, ug uban pa kanunay gayod nato mabasahan. Ang mga magbabalak nga ning kasingkasing kanunay nanggilak mao sila si Lucas de Loyola, sa Ormoc City, Vicente Ranudo, Pres. Carlos P. Garcia, Sofio B. Campo, Angel Sabellano, Romulus G. Cabahug, Diosdado A. Alferes, Bonifacio Deiparine, Gaudencio Aumentado, Dativo A. Premacio, Natalio Bacalso, Vic G. Abangan, Ambrocio Suico Sr., ug daghan pa!
Ang magbabalak nga buhi pa nga tighan-ay sa mga balak nga sinukod mao si Magsusulat Mariano F. Mañus, Sr. sa Iba, Basak, Lapulapu City kinsa maoy amahan ni kanhi Managing Editor Mariano Y. Mañus, Jr. ning Bisaya magazine, sa Liwayway Publishing Inc. pa. Ang mga balak niyang ginaray maayong pagkabagay. Sama sa usa ka komposisyon nga awit nila ni Joke Box King Ramon ‘Yoyoy’ Villame, sa Bohol ug kang Max Surban, sa Cebu.
Sa unang panahon, ang balak nga ginaray maoy ampay ta gikan sa mga magsusulat sa kanhi. Bisan gani ang mga balak ni Dr. Jose P. Rizal, Andres Bonifacio, walay mga kamatayon, nagpabilin nga buhi diha sa mga libro. Kadtong mga tawhana, wala gayod igdungog nga nakadaog sa mga bangga sa sinulatay sa nagkalainlaing mga kapunongan sa mga magsusulat sa unang kapanahonan. Ang ilang kabantogan tungod lamang sa ilang pagka bayani sa atong yuta nga natawhan diin ang ilang kaisog ug pagka magsusulat maoy nakapabantogan.
Ang mga balak sa mga magbabalak nga ning kasingkasing kanunay nanggilak, sama sa mga bulawan nga akong gitipigan sulod ning alimpatakan mao ang mga obra nila ni Melchor U. Yburan, Marcelo A. Geocallo, Anito B. Beronilla, Lamberto G. Ceballos, Atty. Junne Cañizares, Atty. Cesar P. Kilaton Jr., Ernesto D. Lariosa, Dr. Melquiadito M. Allego, Ricardo P. Baladjay, Candelario A. Rañises, Dr. Urias Almagro, Nards Ver Melendres, Rald Bol Vestal, Romeo S. Birao, Jose L. Tomarong, Elpedio D. Aranggo Jr., Dr. Leon B. Ilagan nga sa tibuok kong kinabuhi dili ko gayod mahimong mahikalimtan.
Hasta usab ang mga balak nila ni Beeboth H. Duetes, Gregorio A. Tavera, Roger M. Lasco, Sotero Nocos, George E. Pedralba, Ricardo Tobio Sr., Rita Sabellano, Pepito A. Deiparine, Rey de Guzman, Satur P. Apoyon, Ernesto A. Amatiaga, Rogelio S. Pono, Erlando L. Majan, Zil Escabarte, Rudy B. Acero, Juan A. Caminade, Dr. Rudiric S. Rizon, Ludo M. Salcedo, ug daghan pa!
Kining akong sugibalak bahin sa mga magsusulat nga magbabalak, naglakip usab kanila ni Demosthenes N. Agocoy, Ernesto A. Salcedo, Engineer Andres B. Estudillo, Agripino E. Ocampo, Leo M. Gacrama, Roger Solante, Eufrosino Luna, Papias P. Apoyon, Nick O. Pacaña, Brigido B. Alfar, Fred Aying, Bebito B. Aniscal, Ismael Villarino, Canuto "Nuts" P. Gemeran, Sinforosa O. Alcordo, ubp.
Dugang kong nahinumdoman mao si Magbabalak Engineer Diosdado Garces Alesna, uban sa iyang balak nga nag-ulohan: "Ang Tawo nga Ulipon sa Bahandi", dinhi sa Bisaya magazine. Kadto si Magbabalak Diosdado G. Alesna, taga Carcar, Cebu ug suod nga higala nilang Magbabalak Diosdado A. Alferez ug Bonifacio T. Deiparine. Ang iyang balak sa Bag-ong Suga nga nag-ulohan "Ning Mahimayaon mong Sumad," gipahinungod niya kang Mayor Beatres Durano, sa Danao City. Ug hilabihan kini kaanindot tungod sa pagka ginaray. Mao usab si kanhi Movie Editor Loreto C. Sardovia, ning Bisaya nga taga Placer, Surigao del Norte. Gawas sa iyang pagka magbabalak, tigsulat usab sa mga awit nga Binisaya.
Dugang mga magbabalak, nga ning kasingkasing kanunay gayod nagsidlak, mao sila si Bartolome M. Panilagao, ug Miguel C. Obial, sa Pitalo, San Fernando, Cebu.
Dili ko usab mahikalimtan ang mga balak ni Carlos C. Poloyapoy, sa Toledo City. Labi na gayod ang balak ni Dodie Lavandero Mabano, sa Kiwalan, Iligan City. Ug ingon man usab sa balak ni Marcelino V. Clerigo, sa Kamague, Iligan City; kang Magbabalak Braul Edaño, sa Tomas Cabili, Iligan City, ug Gumer M. Rafanan, sa Isabel Villages, Iligan City pa kanhi!
Dili ko usab mahimong hikalimdan ang balak ni Justiniano Navarro, sa Mambajao, Camiguin. Ang mga balak ni Pelagio L. Cabasagan, sa lungsod sa Salay, Misamis Oriental. Dili ko usab angay hitaligam-an sa paghandom ang mga balak nila ni Segundo Mercado, Precil Cañete, Fred Querol, Fernando P. Orong Jr., Temistocles M. Adlawan, Atty. Ramon Bungabong, Gremer Chan Reyes, Pacifico A. Comelang, Antonio Villavito, Roger Lactao, Judge Marciano Camacho Sr., Pol Ababon Aquino, Estanislao T. Empinado, Eutiquiano M. Nadela, Rene A. Cabrera, Lucio Lumontad, Rolando P. Rossel, Marciano C. Bohol, Felixberto Climaco, Candito P. Orit, ug daghan pa.
Alang kanako, kini nga mga magbabalak dako kaayo og gikatampo sa pagpalambo sa atong pamalak nga Binisaya. Bisan ang uban kanila, atua na sa ilang mga lubnganan, apan samtang buhi pa ko ning kalibotan, magpabilin silang mga huhi sa sulod sa akong kasingkasing ug panumdoman.
Pahalipay ning ika-79 nga kasumaran sa atong Bisaya magazine, nga sukad niadtong Mayo 2005 nahailawom na sa higanteng Manila Bulletin Publishing Corporation.—
Wednesday, July 29, 2009
Paggamit sa Namat-ang Pinulongan, gimando sa DepED
| GITAHO ni DepED Secretary Jesli A. Lapus niadtong Hulyo 14 nga ang paggamit sa inahang dila isip medyum sa pagtudlo gikan sa pre-school ngadto na sa Grade III usa na ka polisiya sa Department of Education. Ang DepED Order No. 74, series of 2009, nagpawalay bili sa 35 ka tuig nga bilingual directive nga gihan-ay niadtong 1970s nga ang English ug Filipino lamang ang mga pinulongan sa instruksiyon, bisan pa nga ang English ug Filipino dili maoy unang pinulongan sa kadaghanang Pilipino. Matod ni Lapus nga ang makasaysayanong polisiya nga labing nailhan nga mother tongue-base multilingual education (MLE) nagtumong sa pag-usbaw sa pagkat-on ug pagsangyaw sa Edukasyon alang sa Tanan. Sa paghisgot og pagkaplag gikan sa internasyonal ug lokal nga panukiduki, gilakbitan niya nga:
Gipatin-aw ni Lapus nga ang MLE ipahamtang lamang sa lebel sa eskuylahan, dibisyon ug rehiyon human mapahiluna ang pipila ka kondisyon. Kini nag-apil sa pag-establisar og molihok nga ortograpiya ug sistema sa espeling, pagtibuok og technical working group nga magbantay sa programa; pag-ugmad, pagprodyus ug pag-apod-apod sa kulturanhong kalambigit apan barato nga mga materyal sa L1; pagbansay sa mga magtutudlo sa MLE; paggamit sa L1 alang sa pagsulay, ug hingpit nga partisipasyon ug suporta gikan sa mga LGU, ginikanan ug komunidad ubos sa konsepto sa school-based management. Ang bag-ong polisiya nagpalapad usab sa alternatibong sistema sa pagkat-on ug sa madaris schools. Ang mga nanagpakabana sa edukasyon sa Pilipinas ug mga eksperto sa lingguwistiks dugay nang nagasinggit alang sa kausaban sa polisiya sa lengguwahe sa edukasyon. Natumbok nila ang dakong kalahian sa lengguwahe sa panimalay ug eskuylahan isip nag-unang hinungdan sa grabeng pag-us-os sa functional literacy level sa nasod, diin taas ang porsento sa nangundang ug diyotay ang nakat-onang kaalam sa mga magtutuong Pilipino. Si Dr. Ricardo Ma. Nolasco sa UP Deparment of Linguistics mitala nga duha sa tulo ka mga Pilipino, nag-edad og 10-64, dili makasabot sa ilang gibasa, base sa surbey sa FLEMMS niadtong 2003. Base sa resulta sa 2008-2009 National Career Assessment Examination (NCAE), ang pagsabot sa gibasa ug abilidad sa pagpanulti sa mga tinun-an nga 4th year high school anaa lamang sa 49.1 ug 43.0 sa publikong tunghaan, ug 57.9 ug 52.1 alang sa pribadong tunghaan. Si Kongresman Magtanggol T. Gunigundo I, sa ikaduhang distrito sa Valenzuela, midayeg kang Lapus nga sa kataposan nakita ra ang lingguwistikong mga panukiduki ug wala lang magsalig sa anecdotal evidence. Matod sa magbabalaod nga taga Valenzuela, ang bag-ong polisiya manalipod sa mga katungod sa kabataang Pilipino nga maedukar sa ilang kaugalingong pinulongan, ug sa samang higayon makatukod og lig-ong pundasyon alang sa pagkat-on sa English ug Filipino isip pinulongan sa langyab nga komunikasyon. Nag-aghat usab siya sa kauban niyang mga magbabalaod sa Kongreso nga maggahin og pundo gikan sa ilang countryside development fund alang sa pagbansay sa mga magtutudlo ug pag-ugmad og graded materials sa L1. Si Mel Awid sa Translation Association of the Philippines nagpahayag sa kagustohan sa iyang organisasyon sa paghatag sa DepED sa gikinahanglang language and literacy expertise alang sa pagpangandam sa dagko ug gagmayng libro sa lokal nga pinulongan. Miingon usab siya nga ang responsabilidad sa pag-ugmad og materyal sa L1 angay nga unang magasandig sa pinulongan sa ilang komunidad. Ang NAKEM International, asosasyon sa mga edukador nga Ilokano ug magsusulat, piaagi sa ilang presidente nga si Aurelio Agcaoili, mihangop sa bag-ong polisiya isip maoy magpahimutang sa bag-ong panahon sa lingguwistiko ug kulturanhong hustisya sa Pilipinas. Ang propesor sa Ateneo de Davao ug Palanca awardee nga si Macario Tiu misupak nga ang bag-ong pinulongan sa polisiya sa edukasyon angay nga mahunong sa ikatulong ang-ang sa elementarya. Niya pa, angay nga kini ipadayon hangtod sa kolehiyo. "Ang tanang abanteng mga nasod sa kalibotan nagtudlo sa ilang mga tinun-an sa kaugalingon nilang pinulongan," dugang ni Tiu. Si Dr. Paraluman Giron, CALABARZON DepED regional director, mikontra sa kahadlok sa mga ginikanan nga ang bag-ong direktiba makahatag lang og negatibong epekto sa makat-onan sa ilang mga anak. Iyang gisaysay ang nasinating kalamposan sa MIMAROPA sa paggamit sa MLE sa edukasyon sa matematika ubos sa "Double Exposure in Mathematics." Ang pag-usab sa polisiya sa lengguwahe sa edukasyon sa Pilipinas nahisunod usab sa Malaysia nga mibalitok sa ilang English-only policy sa pagtudlo sa matematika ug siyensiya. Si Deputy Premier Muhyiddin Yassin miingon nga ang kagamhanan nakombensir nga ang siyensiya ug matematika kinahanglan nga itudlo sa lengguwahe nga sayon nga masabtan sa mga estudyante, nga mao ang Bahasa Malaysia sa mga nasyonal nga eskuylahan, Mandarin sa eskuylahang Insek ug Tamil sa eskuylahang Tamil. Dinhi sa Pilipinas, dunay labing menos 170 ka lengguwahe, diin ang nag-unang 12 niini gilitok isip nag-unang pinulongan sa 95% sa mulupyo.— (Ang 170+ Talaytayan MLE consortium, usa ka alyansa sa mga nanagpakabana sa edukasyon sama sa University of the Philippines, Philippine Normal University, Mariano Marcos State University, Ateneo de Davao University ug ubang teaching institutions, ug nag-apil sa non-governemnt organizations, sama sa Save the Children, NAKEM International, DILA Philppines ug ang Translators Association of the Philippines. Gipangulohan kini ni Dr. Ricardo Ma. Duran Nolasco sa UP Department of Linguistics nga mahimong makontak sa telepono numero 926-9887 o sa e-mail address rnolasco_upmind@yahoo.com). |
Saturday, July 18, 2009
Script with Editing Notes
Ang Maya
Wa madugay, nahiuli ang amahang langgam.
"Unsay nahitabo dinhi?" ingon niya. "Kinsay nagdagmal kaninyo, mga anak? nga nangahadlok man mong tanan?"
"Sus, Tatay", ingon nila, "dunay miabot nga impakto karon-karon lang. Ang nawong niya isog ug makahahadlok. Siga ang iyang mga mata nga dagko, diri sa atong sa’g. Nangahadlok mi!"
"Mao ba?" maoy sulti sa amahan. "Hain man siya paingon?"
"Didto dapit." ingon nila.
"Hulat lang, kay sundan nako siya. Ayaw mo kabalaka, mga anak, malintian gyod siya nako." Ug milupad na siya aron adtoon ang impakto.
Sa pagliko, ang leyon diay ang naglakaw didto.
Way kahadlok ang langgam ug mitugdon siya sa likod sa leyon, ug nagsugod siyag kasuko. "Unsay katungod nimo nga moadto sa akong ba’y," ingon niya, "ug gihadlok pa nimo ang akong mga anak?"
Wa siya tagda sa leyon ug nagpadayon sa iyang paglakaw. Naglagot ang amahang langgam, ug misamot siya og yawyaw.
Unya, milupad na siya pauli sa iyang sa’g.
"O, human na, mga anak, gitudloan na nako siya og leksiyon. Di na gyod siya mobalik."
Kaniadto, dunay nagsa’g nga maya sa usa ka garahe. Tagsa-tagsa nga minglupad ang mga ginikanang langgam aron manguha og pagkaon sa ilang mga piso.
Wa madugay, nahiuli ang amahang langgam.
"Unsay nahitabo dinhi?" ingon niya. "Kinsay nagdagmal kaninyo, mga anak? nga nangahadlok man mong tanan?"
"Sus, Tatay", ingon nila, "dunay miabot nga impakto karon-karon lang. Ang nawong niya isog ug makahahadlok. Siga ang iyang mga mata nga dagko, diri sa atong sa’g. Nangahadlok mi!"
"Mao ba?" maoy sulti sa amahan. "Hain man siya paingon?"
"Didto dapit." ingon nila.
"Hulat lang, kay sundan nako siya. Ayaw mo kabalaka, mga anak, malintian gyod siya nako." Ug milupad na siya aron adtoon ang impakto.
Sa pagliko, ang leyon diay ang naglakaw didto.
Way kahadlok ang langgam ug mitugdon siya sa likod sa leyon, ug nagsugod siyag kasuko. "Unsay katungod nimo nga moadto sa akong ba’y," ingon niya, "ug gihadlok pa nimo ang akong mga anak?"
Wa siya tagda sa leyon ug nagpadayon sa iyang paglakaw. Naglagot ang amahang langgam, ug misamot siya og yawyaw.
"Sultihan taka nga wa kay katungod nga moadto didto, ug kon mobalik ka gani, makita nimo! Di nako gusto buhaton," ingon niya, ug dunay pay dugang pagtaas sa usa ka tiil, "pero balian taka sa tikod pinaagi sa tiil ko… ug kadiyot lang!"
Unya, milupad na siya pauli sa iyang sa’g.
"O, human na, mga anak, gitudloan na nako siya og leksiyon. Di na gyod siya mobalik."
Friday, June 19, 2009
Pulongbay # 2
Bairan sa Bokabularyo
Gula sa Bisaya, Hulyo 1, 2009
Tampo ni MAR MAÑUS, JR.
Dakbayan sa Lapulapu
PABABAG
1. Budlay
6. Iilis
11. Dali
12. Abog; hudaw
13. Matang sa sinultihan
14. Ibuhat (Tag.)
15. Mosukol og away
16. Suginlan
17. Titulo sa balaan
18. Tagay
19. Panumbok; pasiuna sa ngalan
20. Gamay kaayo
23. Tuaw sa panagamtam
25. Hinangol nga pag-inom
26. Itom sa kugita o nukos
29. Kahimoan; abilidad
31. Ato
32. Lugar sa Cavite
33. Aghat sa dili pagpaiwit
34. Taghoy
35. Hayag
36. Hagip-ot
37. Baho sa ihi
PAUBOS
1. Galamiton sa pari
2. Sunda
3. Daling masuko
4. Dili lokal
5. Rico ____ (PSK)
6. Iduaw
7. Mapugsanon
8. Hinayng uyog; hapuhap
9. Kinatibuk-an
10. Iwagtang
16. Lakipi
18. Ayaw o dili ihatag
21. Abog (Tag.)
22. Lapok
23. Alinga
24. Tumpi nga tupong kaayo
27. Misyon
28. Higalang lalaki
30. Dili kasarangan
31. Tinagalog sa ap-ap
33. Bugtong
Gula sa Bisaya, Hulyo 1, 2009
Tampo ni MAR MAÑUS, JR.
Dakbayan sa Lapulapu
PABABAG
1. Budlay
6. Iilis
11. Dali
12. Abog; hudaw
13. Matang sa sinultihan
14. Ibuhat (Tag.)
15. Mosukol og away
16. Suginlan
17. Titulo sa balaan
18. Tagay
19. Panumbok; pasiuna sa ngalan
20. Gamay kaayo
23. Tuaw sa panagamtam
25. Hinangol nga pag-inom
26. Itom sa kugita o nukos
29. Kahimoan; abilidad
31. Ato
32. Lugar sa Cavite
33. Aghat sa dili pagpaiwit
34. Taghoy
35. Hayag
36. Hagip-ot
37. Baho sa ihi
PAUBOS
1. Galamiton sa pari
2. Sunda
3. Daling masuko
4. Dili lokal
5. Rico ____ (PSK)
6. Iduaw
7. Mapugsanon
8. Hinayng uyog; hapuhap
9. Kinatibuk-an
10. Iwagtang
16. Lakipi
18. Ayaw o dili ihatag
21. Abog (Tag.)
22. Lapok
23. Alinga
24. Tumpi nga tupong kaayo
27. Misyon
28. Higalang lalaki
30. Dili kasarangan
31. Tinagalog sa ap-ap
33. Bugtong
Friday, May 22, 2009
Pipila pa ka Binisayop
| Magtuon tag Binisaya Lindog ni E.S. Godin Bisaya Hunyo 3, 2009 DAGHAN kanato nanaggamit sa pulong ‘pangalan’ sa pagpasabot og ‘name’. Apan sa mga nanagtuon ug nanagpraktis sa panuwat sa Binisaya, ‘ngalan’ ra para sa ‘name’. Tinagalog gyod nang ‘pangalan’. Sa tinuod lang, mao niy dakong problema kay ang kabataan nato karon ‘pangalan’ ra ba gyoy ilang naamgohan, sa way pagkabana nga kini usa diay ka pulong Tinagalog. ‘Ngalan’ ang atoa, dili ‘pangalan’. "Unsay imong ngalan?" dili "Unsay imong pangalan" o "Unsay imong panga’n"? Ang ‘ngalan’ mahimo natong mub-on (shortcut) ngadto sa ‘nga’n’. ‘Usag usa’ pod ang husto kon nagpasabot og ‘each of us’ kun ‘everyone’ o susama niini (sulaton nga walay haypen). Tinagalog pod ang ‘isa’g-isa’ nga ginalitok gihapon sa kadaghanan natong mga Bisaya karon. Kon dili man gyod gani Tinagalog, maisip ni nga Tagalog oriented o Tagalog structure. Mao nga dili sab ideyal ang terminong ‘isa’ to mean ‘one’ bisan tuod naay daghang gagamit aning ‘isa’ sa atong katawhan. Naa poy mogamit usahayg "Kon di ko masayop", nga diin ang pulong ‘di’ niining pagkahan-aya Tinagalog sab. Han-ay ni nga literal nga hubad sa "kung di ako nagkamali". Timan-an nato nga ang ‘di’ o ‘hindi’ sa Tinagalog usahay di puydeng hubarong ‘di’ o ‘dili’ ra pod sa Binisaya. May mga higayon nga ‘wa’ o ‘wala’ ang haom o tukmang hubad, sama sa "Kon wa ko masayop" ang tukma kon hubaron man gani ang "Kung di ako nagkamali". Niay dugang pananglitan: Ang Tinagalog nga "hindi ko alam", "wala ko kahibalo" ang tukmang hubad sa Binisaya, sayop kon ingnon paghubad nga "dili ko kahibalo" kay kini nagpasabot na pod og "hindi ako marunong" sa Tinagalog. Ug matikdi nga daghan kaayo ang ingon ini nag matang ang Binisaya. Imbes nga duna tay atoang yunik nga pinulongan, anam-anam na nuon tang nagpaanod sa sulog sa Tinagalog. Kana gong han-ay nga VERB + AKO/KAMI, Tinagalog kana nga han-ay. Pananglitan, "Giuhaw ako". Matod pang Atty. Kilaton, sayop kuno ni. Nalimot lang kog unsa toy iyang esplikasyon nganong sayop. Pero para nako, Tinagalog ni nga han-ay, maong sayopan kong maminaw. Ang ideyal, "Giuhaw ko" o "Gipanguhaw mi". Niining han-aya, alkanse kaayo ang Tagalog kay dili ni nila mahubad, ug kon hubaron man, gamiton ra gihapon nila ang ‘ako’ o ‘kami’. Niining maong talan-awon, takos nang maingon nga ang atong Binisaya nagpaingon na gayod sa pagka Tinagalog nga maoy hilom nga resulta sa Filipinisasyon pinaagi sa pagtudlo sa Filipino sa mga tulunghaan hinikalimtan ang ubang pinulongan sa nasod nga nanagtinga na.— |
Monday, May 11, 2009
Korespondensiya
| Korespondensiya (Nov. 6, 2004) Hahay! Ambot, uy! Wa ko ka-gets nganong gam-on gyod nimong isyu nang gender-gender nga wa man mi anang hunahunaa. Wa sad ko kasabot nganong ma-gender issue na nuon ning problema nato sa grammar ug spelling or editing namo in general. Kon dunay bayeng motampo nga maayog ideya, wa man namo isalikway. Nahitabo lang tingali nga diyotay ra gyoy mingsulat sa Bismag nga baye. Ang akong hagit, padad-i mig maayong sinulat kay among purungpurongan, apan pasayloang ayran sab namo ang bati para namo. Hinuon, si Mar morag motokar pa nang iyang pagka purist kay Sugboanong hugot man lagi nga natawong nag-unlan pa sa makinilya sa iyang magsusulat nga amahan. Apan ang ako, tingali grammar problem lang gyoy akong gibantayan. Di ko motuong may pinulongan nga walay grammar, kon panulat nay hisgotan. Kausa, nakakita kog headline sa usa ka Binisayang newspaper nga nagkanayon: "Lalaki, hapit gidunggab tungod sa selpon". Karon, dili na ba lang ni nato tarongon aron mahusto? Timan-i nga ang "gidunggab" nagpasabot og aksiyon nga nahitabo na, apan ang estorya "hapit" ra man diay! Kon wala pa man gani opisyal nga estandard sa gramar kitang mga Bisaya, sorry for that, kay ang Bisaya mag duna nay kaugalingong estandard nga among giampingan. Tan-awa ni: Daghang masayop ug kanunay hisaypan ang pulong "nagkahinigugmaay" which is dakong sayop. "nagkahigugmaay" ang husto. "Hinigugma" for lover, so sayop gihapon kon moingon "managhinigugmaay"— prefix ‘manag’ refers to a partnership (managsilingan, managsoon, managhigala). Iyang gihigugma si Emyat, dili "Iyang gihinigugma"— kay kon ang ulahi nay gamiton, lain na ang buot ipasabot. Kanunay usab hisaypan ang "mapahiubsanon" inay sa "mapaubsanon". MAPAUBSANON— means tawo nga tigpaubos, MAHIUBSANON— tawo nga daling mahiubos (gikan sa kahiubos). "Mapahiubsanon" is very wrong. See? Kon maghangad lang ta niini, kay di ta motuog gramar, aw, ambot lang ninyo? Bahin sa imong manya, dili ko supak anang imong lengguwahe, because every writer has its own voice— his/her language. Dili lengguwahe ang isyu for as long as dili sayop nga pagkasulti o pagkagamit. Pero kanang gender-gender nimo, kahibawo ko ana, Day! Mao man gyod ka ba, manyahon jod kaayo ka. Hehehe! |
Saturday, May 2, 2009
Pulongbay # 1
Bairan Sa BokabularyoBinalay ni
MARIANO V. TUYOR
Tambo, Mabini, Bohol
PABABAG
1. Nota sa musika
3. Dagnay ni Alejandro
5. Tagan-an
8. Panit sa ulo
10. Duga sa nuka
12. Dangan sa kahoy
14. Lansang (Tag.)
15. Kihol
16. Amahan
17. Lista
20. L______ an; katilingban (Tag.)
23. Inahan
24. Hakog; maru
25. Sugba
27. Abat
28. Natipon
30. Time out
31. Aluminum (simbolo)
PAUBOS
1. Epekto sa panagsagol sa lana ug tubig
2. Ekspresyon sa katingala
3. Ngalan kun agnay sa babaye
4. Lahutay; lungtad
5. Amahan ug inahan
6. Identification
7. Nakaluthang
9. A ____; liwat
11. Sangpit sa edarang lalaki
13. Karaang dulaan (Kon doblehon)
14. Kon doblehon nagpasabot og ‘pigsat’
17. Tax Identification Number
18. Dili labo o pughad
19. Tuaw sa kahikugang
20. Information Technology
21. Bulag
22. ____ h; karakter sa Bibliya
26. Sangpit sa apohang babaye
29. Sangpit sa minahal; pinangga
Monday, April 27, 2009
Usa ka Korespondensiya
| Bay Rey, Hapit na gyod ka mapari. Pahibaw-a lang unya mi puhon sa petsa sa okasyon. Maayo kay okey ra nimo nga ipatik pod namo ang "Bayle". Kining katinuod sa imong mga materyal maoy birtud nga mohikap sa kasingkasing sa magbabasa. Walay dili matandog sa mga tinuod. Ang nakaparat aning uban natong writer kay maggama-gama lang. Mao nga ang resulta, taphaw, kulang sa pagbati, ug way kadugtongan sa kultura. Matod pa ni Tem Adlawan, "Unsiyan kaha ning uban nga og mosuwat na, malain man?" Ang buot niyang ipasabot nga ang uban kuno kon mosulat mausab ang personalidad, mausab ang pinulongan, lakip kinaiya. Sa ato pa, dili ang natural. Tinuod kaayo ni. Daghang writer ron nanuwat sa Binisaya nga dili maoy Binisaya sa iyang katawhan. Adbokeyt ko sa estandardisasyon sa Binisaya, ug ginasaway nako ang kaguba na sa Binisaya sa katawhan. Apan wala sab ko magdasig sa old fashioned ala Shakespear type of Binisaya diin morag pulos magbabalak o maggagaray ang karakter sa mga sugilanon. Ang ako mao nga tul-id-tul-iron lang nato ang nangasaag na nga Binisaya diin mostly gikapotan na sa Tinagalog ug Iningles. Laliman ka nga naa may moingon "Siya man nay tagabantay dinha." Di ba nga kanang pulong "tagabantay", bisan tuod Binisaya gihapon ang 'bantay" apan kining "taga" sumala sa pagkagamit usa man ka Tagalog affix? Sa laing bahin, ang "taga" sa Binisaya nag-refer man og lokasyon kun "place of origin": taga Sugbo, taga Manila. Pero naunsa man sad hinuon nga daghan man sang Bisaya nanaggamit sa "taga" as replacement of "kada" (every): "taga Domingo baya mi manimba", "taga adlaw ko maligo". Maguol kong maghunahuna aning kusog nga pagkaguba sa Binisaya nato, Bay, maong motikdol kog panagsa. Kini lang una. Igsoon di lang sa dagang, Edgar |
Saturday, February 14, 2009
Komento bahin sa SineBuano
NIA lang koy komento gamay sa pag-coin nila sa pulong SineBuano. Sa akong tan-aw, ang tumong sa pagpahimugso ining pulonga mao man unta ang pagkuha sa lunsayng Binisaya nga epekto. Apan sa puntong ortograpikal, it is in English sensibility ra gyod gihapon. Kana tungod kay ang BUA (sa pulong BUANO o Sebuano) dili man Cebuano sensibility. Sa ortograpiyang Binisaya god, walay diptonggo nga UA, sa ato pa, dili SEBUANO kondili SEBUHANO. Pero kay anaa na man kana, ug ilabi na kay usa ka proper noun, nan, wala na tay gahom sa pag-usab o pag-edit. Ang problema mao ang panghunahuna nato o sa kinabag-ang katawhan. Kita karon isip usa ka komunidad nga Bisdak, naningkamot na unta pagmugna og mga konsepto nga hinukad gyod sa atong pagka kita isip mga Bisaya, apan ang nakadaot kay dili ta makalikay sa impluwensiya sa langyaw (English influence) nga maoy anaa ug migamot na sa atong panghunahuna-- ang mga pagtulun-an nga maoy atong nakat-onan sa eskuylahan. Dili ta makalikay tungod kay mao may atong nahibaw-an ang mga pamaagi sa langyaw nga maoy gitudlo kanato sa eskuylahan samtang wala ta tudloi sa mga pamaaging hinukad sa atong kaugalingong palibot-- sa mga pamaaging matawag natong atoa gayod. Maong importante gyod untang katun-an ang Binisaya sa mga eskuylahan aron makabalik ta sa atong gigikanan.-- ESG |
Subscribe to:
Posts (Atom)
Sanggi
Antolohiya sa mga mananaog nga Balak ug Sugilanon, gipublikar sa Magsusulat Inc.