Asa, Hain, Diin (Dis-a): Unsaon Paggamit

Ni E.S. GODIN
Atong Inahang Dila (2017), ph. 97

ANG ‘asa’, ‘hain’, ug ‘diin’ (dis-a) parehong mga pangsuknang adverb (of place) nga wala na mapahimusli ang tukma niining gamit ning bag-ong panahon. Tingali usa ni sa mga timailhan sa tumang pagpasagad natong mga Bisaya sa atong lumad nga pinulongan.

Lahi sa Iningles nga usa ra (where), sa Filipino-Tagalog usa ra sab (saan), kita sa atong Binisaya dunay tulo nga espesipiko kaayo og gamit. Apan imbes lagi atong patunhayon kining tulo, ato na man hinuong gipasagdan nga anam-anam nga makalimtan ug maoy atong gipalabi ang paggamit na lang sa ‘asa’ bisan sayop nang pagkagamita.

Bisan asang dapita, halos wala na tay madungog nga naay migamit sa ‘hain’ ug ‘diin’ kay ang ‘asa’ na lay gipunayag gamit sa kadaghanan. Aw, naa pa man gihapoy minggamit, apan pipila na lang gyod kaayo ug kasagaran niini adto na lang nato hidunggi sa lagyo kun hilit nga kalungsoran nga ingnon ta, wala kaayo hitakdi sa kabag-ohan. Salamat kanila nga padayong nagpreserbar sa atong pinulongan. Bulahan sila nga wala tay-i ang mga dila.

Apan komosta na man ang mga minggamit na lang sa ‘asa’ imbes naa pay ‘hain’ ug ‘diin’ alang sa mas tukma o sibo nga pagkagamit? Nasakto na ba sila? Napasaylo na ba lang sila? Sa tinuod lang, mao niy nakaapan natong mga Bisaya. Angkonon man nato o dili, kadaghanan kanato, dili na maoy first language ang Binisayang Sinugboanon. Ang atong sensibilidad balit-ad na, kay mas nakat-on ta sa Iningles ug Tinagalog kaysa atong lumad nga pinulongan.

Tungod niini, wala na ta makabantay nga sayop ang pag-ingog “Asa mo gikan” kay kon i-check ni nato sa Iningles o kaha sa Tinagalog, sakto ra man kaayo. Siyempre, wala tay makitang bikil kay usa ra man lagi sa ila (‘where’ ug ‘saan’). Ug gisamotan pa gyod ni kay wala baya tay laing paagi sa pag-check gawas sa pagdangop sa Iningles ug Tinagawog, di ba?

Kami hinuon sa magasing Bisaya, padayon ming mingtamod sa tradisyon ug hugot nagtuo nga angayng patunhayon ug palamboon ang unsa mang mapuslanong bahandi sa atong pinulongan.

Kalainan sa Gamit

Ang ‘asa’, ‘hain’, ug ‘diin’ (dis-a) bisan tuod og ‘where’ lang sa English ug ‘saan’ sa Filipino-Tagalog, ang atoa sa Binisaya wala lang magpadayag og lokasyon o dapit kondili nagpasunding usab kinig kahimtang o aspect kondili man panahon (time).

Ang ‘asa’ nagpadayag og umaabot nga kalihokan (event) ug ang lokasyon daw layo sa taglitok o speaker. Pananglitan: “Asa man diay mo mangadto?” o “Asa mo manuroy?”. Niining maong sampol, klaro nga ang pag-adto wala pa mahitabo— moadtoay pa lang, o padulong pang manuroy ang gipangutana. Sa ato pa, nagpadayag usab og kahimtang aspect.

Ang ‘diin’ sab, nagtumbok og milabay na, o aksiyon nga nabuhat na. Pananglitan, “Diin ka man gikan?” Niini, ang paggikan klaro nga nabuhat na. Busa, nagpasunding gihapon og aspect (‘tense’ o ‘time’ ang tan-aw sa uban).

Samtang ang ‘hain’, nagpasabot og ‘kasamtangan’ (present) o kaha nagapadayon pa. “Hain man ka magtrabaho?” “Hain mo mamuyo?” “Hain nimo itugway ang kabaw?” Sa maong mga sampol, dayag kaayo nga ang gihisgotang pagtrabaho, pagpuyo, ug pagtugway (sa kabaw) anaa pa sa kasamtangan ug nagapadayon pa. Kon moingon nga “Diin man diay ka magtrabaho?”, kana nagpasabot nga posibleng natapos na ang pagtrabaho ug malagmit nga nagpangita kinig bag-ong trabaho o kaha may bag-o nang laing trabaho ang gipangutana.

Asa – (where to), (>) gamiton pagpasabot og lokasyon = gikan dinhi ngadto = diin ang gihisgotang aksiyon o buhat umaabot pa.

Mga Pananglitan:

Asa mo mangaon?

Asa ka man paingon?

Asa ko kaha ibutang ning pagkaon?

Asa sila mangitag ikabayad?

Hain – (where/which), (=) gamiton pagpasabot og lokasyon nga ang gihisgotang aksiyon, butang o kahimtang anaa sa kasamtangan (present) o kaha nagapadayon pa.

Mga Pananglitan:

Hain man ang inyong balay?

Hain man si Pilo?

Hain niini ang imong tsinelas?

Hain ka man nagpuyo?

Diin (Dis-a) – (where from), (<) gamiton pagpasabot og lokasyon = gikan didto nganhi = diin ang gihisgotang aksiyon o buhat milabay o natapos na. (Ang ‘dis-a’ baryasyon lang sa ‘diin’ nga mahimong kapailin-ilinan paggamit, apan sagad sab maoy ginagamit sa ubang mga dapit kaysa ‘diin’.)

Mga Pananglitan:

Diin (dis-a) man mo hidakpi?

Dis-a (diin) man ka kulataha?

Diin (dis-a) man mo gahapon?

Diin (dis-a) man ka naniudto?

Dis-a (diin) man sila pagbuto sa bomba?

Timan-an pag-ayo: Sanglit kining tulo nagpadayag man lagi og iya-iyang kahimtang, mahinungdanon sab nga ang mga punglihok nahiuyon (agree) sa matag aspeto niini.--

HUGNA SA BUNGA SA LUBI

Ni DR. JES B. TIROL

Bisaya Mayo 3, 2017

Pasiuná

ANG pagtanóm ug pagpahimulos sa lubí dugay na kaayo nga ginabuhat sa atong katawhan. Daghan na kaayo nga mga pulong ang namugnà sa Binisayâ kabahin sa lubí.

Karong panahona diyotay na lang ang mga tawo nga nasayod sa mga pulong kabahin sa lubi. Niining atong pagtuki karon, atong hisgotan lamang ang bunga sa lubi ug ang iyang hugna sa paglámbò.

Bunga sa Lubí

ambayón – A young coconut whose meat is still very soft, thin, and syrupy.

balatungól – Tender nut of coconut. Has wing-like appendage.

bánay – The flower of the coco tree in which some eventually becomes coconuts.

bungów – The fruit pod of the coconut when not yet opened; bur; spathe; spadix. Also, bungól.

butóng – The young coconut whose meat is soft and good to be eaten fresh.

dalámog – The coconut meat when still very soft and watery.

hápaw – The start of the opening of the fruit stem.

kalúkho – The meat of very young coconuts. Kalúkho is already dry but can be scraped by the fingernails.

lagás – Matured coconut that is ready for harvest.

láhing – Coconut that is on the first stages to become ripe.

lipóng – A coconut that is overly mature and its meat are no longer good to eat but good for extracting oil or feeding the pigs.

púsaw – The emerging bud of the coco tree from which the coconut will develop.

pútot – The young fruit that has newly developed. No more “wings”.

ságbay sa ísip – A coconut that is already very mature.

salúlo – The fruit stems that emerge in coco trees.

sílot – A young coconut whose meat is harder than the butóng but softer than the ungól.

sinô – A coconut that is already ripe and fit for extracting coconut milk or coconut oil. Sinô is characterized by the coconut water that could already be shaken and produces sound.

subay-luwág – A coconut whose meat is still very soft and syrupy. It is a little bit harder than the ambayón.

súbwak – The newly appeared coconut fruit-stem.

tagsíkan – Coconuts that are beginning to turn brown but are not yet completely ripe.

túgkan – (b.p. turók). Coconut with a sprout.

ungól – A coconut that is about to become ripe.

Ubang Mga Pulong (Kalabot sa Lubi)

bádyit – A press to extract coconut milk (tunô) in which oil is obtained.

bagól – Coconut shell.

bakákon – A coconut with much husk but very small shell and meat. (Kp: lubakán).

balagolan – (b.p. bagól). A kind of water container made from coconut shell. It is about ¾ in size of the original shell. (Kp: húngot; payâ).

bátak – To split; to break open a coconut. (Kp: buák; píkas).

báy-as – A coconut with fine or delicate husk. (Kp: lupísan; palútan).

binuóngan – (b.p. búong). The halve pieces of coconut with or without the meat. Also, balióngan.

buáng – A coconut without any meat or water within.

búkong – Dried coconut, especially young, that has fallen without reaching maturity.

bunót – The husk of coconut.

bútay – Peduncle; footstalk; fruit-stalk, raphe.

bútbót – The germinated seed inside a coconut that is soft and yellowish in color. Also, buwâ.

búwak – To bore a hole at the eye of unhusked coconut and drink the water inside.

daól –  The shoot that sprout in the seed of coconuts. Also, turók.

ginit –  The fibrous sheet at the base of leafstalk

gúngi –  Midribs of coconut leaves. Also, tukóg.

húngot – A bowl made from coconut shell  with only a small portion of the top cut out.

kábà – Coconut, due to some defect has bad meat.

kalíbkib – Coconut meat still attached to the shell after being scraped or grated.

kalúbkob – To eat the meat of the coconut, especially the matured one. (Kp: kíbkib; úb-ob).

kinúdkod – The grated meat of coconut. Also, kinagód.

kulamóg – The very tender meat of the coconut.

kuyámis – A kind of coconut. It is small, tasty, and pinkish in color and the young shell and husk of this coconut can be chewed and eaten directly. Also, tayumánis; kujámis.

lakdanbúlan – The falling of young coconuts due to a disease of the coco tree or other causes. The fallen coconut itself.

lamáw – Mishmash; food for refreshment made of young coconut meat. It is mixed with its own liquid together with milk and sugar and served fresh. 

lána – Coconut oil. The oil obtained from the coconut.

langkay –  Dried palm frond

lubakán – A coconut with very thick husk. (Kp: bakákon).

lugî – Copra; dried coconut meat. Also, kópras.

lukay –  The frond or leaves

makapunô – A kind of coconut. Its meat is somewhat mealy and once in a while a nut is found that is full (punô) of meat, hence its name. It is highly desired by those who make sweets or ice cream.

payâ – A transverse half-cut of a spherical coconut shell. It is cleaned and smoothened and used as a cup. Also, pajâ.

púwak – Windfall; coconut that fall naturally from the raphe.

sápal – The waste product of grated coconut meat after the milk has been extracted. Also, sápaw.

tákong – Bract; the hard sheet that encloses the flowers of coconuts.

tilós – Coconut shell-spoon; a spoon wholly made out of coconut shell.

tunô – Coconut milk.

usíp – A spoon-like tool made from the edge of coconut husk. It is preferred for extracting the young coconut meat because the meat will be more delicious.

TIMORI: Ang Sumbingayán (Coded) Nga Sinultihán

Ni JES B. TIROL

Bisaya Abril 26, 2017

Dinhi sa Bohol, kadaghanan sa mulupyò sa Candijay, Bohol mahibalo mosulti ginamit ang “Timori”. Karaan na kining maong matang sa idlom nga sinultihan...

Pasiuna

ANG sinultihan nga gigamit sa katawhan sa Bohol mao ang Binisayâng Sinugboanon. Kadtong nakabaton na og kabangkaágan (education) makahibalo mosulti sa Iningles ug Tinagalog.

Nakahibalo ba kamo nga adunay sinultihan dinhi sa Bohol nga idlom? Kining maong pinulongan mao ang “Timori”.

Daghan pang mga tawo sa Bohol, Kabisay-an, ug Mindanao nga mahibalo mosulti ginamit ang “Timori”.

Dinhi sa Bohol, kadaghanan sa mulupyò sa Candijay, Bohol mahibalo mosulti ginamit ang “Timori”. Karaan na kining maong matang sa idlom (secret) nga sinultihan. Ang pangutana mao, unsa man kini ka karáan?

Lahî Sa Eskaya

Dinhi sa Bohol adunay hut-ong sa katawhan nga gihinganlan og Eskaya. Sagad kanila anaa magpuyô sa kabukiran sa mga lungsod sa Guindulman, Candijay, Duero, Pilar, ug Sierra-Bullones.

Ang mga Eskaya adunay kaugalingon nga pinulongan ug sinulatan. Aduna silay alamsulat (literature), sinulat nga kasaysayan, ug pamaagi sa matematika. Ang ilang pinulongan lahî sa “Timori”.

Ang “Timori” pinasikad sa Binisayâ nga adunay mga titik nga giusab o gibaylo pagsulat aron mausab ang pulong.

Sumbingayán

Ang sumbingayán (code) sa Timori mao ang TIMORIPIY = BINALIDIS. Kining maong sumbingayán gihimo aron sayon ra hinumdoman tungod kay ang “TIMORI” tumbas man sa “BINALI”. Sa Binisayâ, ang pulong “binalî” nagpasabot nga balit-ad ug imong mahinumdoman nga ang TIMORI likom nga pinulongan.

Sa Timori, ang mga titik nga bayloon mao ang, “T=B”, “M=N”, “O/U=A”, “R=L”, “P=D”, “Y=S”. Ang ubang mga titik mao lang gihapon ang paggamit.

Pananglitan, ang pulong “BOHOL” mahimo nang “TAHAR” sa Timori. Ang titik “B” gipulihan sa “T”, ang “O” gipulihan sa “A”, ang “H” mao lang gihapon, ug ang “L” gipulihan sa “R” mao nga ang “Bohol” nahimo nang “Tahar”.

Ang Binisayâ nga “Kinsay imong ngalan?” mahimo nang “Kimpos inamg mgorom?” sa Timori.

Daw lisod gamiton pagsulti ang Timori. Apan mao kanâ ang katuyoan, aron dili masabtan ang imong gipanulti sa ubang tawo nga dili kahibalo sa Timori.

Unsa ka Karaan?

Niadtong tuig 2007, didto ko sa Cordova, Cebu aron pagbansay sa mga magtutudlò unsaon paggamit sa Binisayâ isip pamaagi sa pagtudlò sa una hangtod sa ikatulong ang-ang sa tulunghaan.

Usa ka higayon nianà, panahon sa tingpaniudto, akong nadungog ang tig-ulin (driver) ni Pamuno Lungsod (Mayor) Sitoy ug ang Tig-apóng nga Magtutudlò (Supervising Teacher) nga naghinabì sa sinultihan nga lahî apan daw akong nasinatì.

Akò silang gipangutana nga “Nagtimori ba mo?” Mitubag sila og “Oo”. Akong gipangutana ang tig-ulin (driver), “Diin man ka makakat-on sa Timori?” “Didto sa bilanggoan”, ang iyang tubag.

Ikaw usab, Ana (ma’am), diin man ka makakat-on sa Timori? Nitubag siya, “Dinhi sa Cordova. Ang among banay (family) mahibaló mosulti sa Timori tungod kay ang akong apohan nagpugos kanamo pagsulti sa Timori.”

Susama ra ang akong panuigon sa iya sa Tig-apóng nga Magtutudlò. Busà ang iyang apohan natawo usab panahon sa mga Katsilà. Sa atò pa, dinhà nay Timori panahon sa mga Katsilà. Ang pangutana mao, kanus-a man sa panahon sa Katsilà nga nagsugod ang Timori?

Mga Sakop ni Dagohoy

Si Padre Narciso de Jesus Maria usa ka Katsila nga Kura Paroko sa Guindulman, Bohol. Nagsulat siya nga sa tuig 1817 dinhay mga hugpong sa sakop ni Francisco Dagohoy nga nadaní nga papuy-on sila sa lungsod sa Guindulman.

Aron paglikay sa panagbingkil, didto sila papúy-a sa balangay sa Tugas ug Boyoán nga sakop kaniadto sa Guindulman apan sakop na karon sa Candijay.

Walâ sila iipon sa lumulupyò sa sawang sa Guindulman tungod kay aduna silay hilig paggamit sa lain nga sinultihan. Ang maong batasan makadala og kasamok.

Si Padre Narciso makahibalo mosulti sa Binisayâ. Kon nag-ingon siya og “lain nga sinultihan” nagpadayag kanâ sa pinulongan nga walâ niya masábti.

Duha ra ang purohan nga pinulongan. Ang Eskaya ug Timori. Apan ang mga Eskaya walâ makapuyô duol sa baybayon. Busà ang gitumbok nga sinultihan mao ang Timori.

Idlom Nga Sinultihan

Ang paggamit og idlom (secret) nga sinultihan sagad mahitabô sa mga tawo nga mosupil. Himoon kini aron mahibaloan kon kinsa ang imong kauban ug aron dili makasabot ang mga tawo nga walay labot.

Atong hinumdoman nga ang Katipunan ni Andres Bonifacio aduna usab ing idlom nga pamaagi sa pagsulat apan dili kadto isulti. Ang Timori, gamiton sa pagsulti.

Sa pagkatumpag sa pamunoan ni Francisco Dagohoy, ang iyang mga sakop nagkatibulaag sa nagkalainlaing dapít sa Kabisay-an ug Mindanao.

Tungod kay dinhà may hut-ong sa mga sakop ni Dagohoy nga mahibalo mosulti sa Timori nga gipapuyò sa karon Tugas ug Boyoan, Candijay, nagpabilin pa gihapon ang Timori sa Candijay.

Busà atong maaninaw nga ang Timori maoy idlom nga sinultihan nga gigamit panahon pa sa pagsupil ni Francisco Dagohoy.—

ANG HAGIT SA MTB-MLE NGADTO SA MGA MAGTUTUDLONG BISAYÂ (UG MGA MAGSUSULAT POD)

Ni ERIC S.B. LIBRE

Dakbayan sa Digos, Davao del Sur

Pinasikad niini, angay amgohan kanunay sa mga magtutudlong Bisayâ nga ang ilang paggamit sa atong namat-ang pinulongan dinhà sa pagtudlò sa kabataan adunay hilabihan kabililhon nga kulturanhong kamahinungdanon ug dilì usá lang ka pagpahiuyón o compliance sa kamandoan gikan sa DepEd.

KON wala ko masayop, tuló na ka tuig-tingtunghà nga gipatuman ang paggamit sa Binisayáng Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò (medium of instruction o MOI) dinhâ sa kindergarten ug sa primero ngadto sa tersero grado sa mga tulunghaang publiko sa Kabisay-an ug ubay-ubayng rehiyon sa Mindanao. Kini tungod kay ang Binisayáng Sinugboanon usa man sa napulog duha o dose ka nanag-unang namat-ang pinulongan o “inahang dilà” (major mother tongues) nga giila sa atong Departamento sa Edukasyon (DepEd) dihang gisugdan pagpatuman ang programang Mother Tongue Based Multi-Lingual Education (MTB-MLE) niadtong tuig-tingtunghà 2012-2013. (Pagka-2013, dunay gidugang nga pito pa ka lokal nga namat-ang pinulongan.)

Subay sa maong programang MTB-MLE ug dinhà sa mga rehiyon nga mingsagop sa Binisayáng Sinugboanon (o Sinugboanon sa minubò) isip pinulongan sa pagtudlò, ang tanang sabdyek (gawas sa Filipino ug English) gitakdà nga itudlò pinaagi sa Sinugboanon gikan sa kindergarten hangtod sa tersero grado.

Mga Nakapalisód sa Epektibong Pagpatuman

Tuló na ka tuig ang MTB-MLE pero ingon sa daghan pa gihapong problema nga sagubangonon sa malamposong pagpatuman niini. Ug ubay-ubay pa usab ang nagaduhaduha sa kapuslanan niini o ganì padayong nagasupak sa pagpatuman niini.

“Maglibog ang mga batà ug maglisod na hinuon pagkat-on.” Usa kini sa kasagaran natò madunggan nga reklamo, gikan sa mga ginikanan ug mismo sa ubay-ubayng magtutudlò.

Tinuod ba god nga maglisod ang mga batà pagkat-on kon ang pinulongan sa pagtudlò mao ang ilang namat-ang pinulongan? Makatabang tingali pagtin-aw sa tubag niini nga pangutana ang mga pamahayag ni Felicitas Pado, kinsa adunay master’s degree sa Reading Education ug ingon man usa ka Doctor of Philosophy sa Educational Psychology nga nagatudlò isip propesor sa College of Education sa University of the Philippines Diliman ug regular nga tiglektyur kabahin sa pagtudlò sa pagbasa dinhà sa Basic School Management Course sa DepEd.

Matod pa ni Dr. Pado: “One does not learn in a language that he does not understand. When a beginning learner thinks, he uses the language that he grew up with. (Ang usa ka tawo dili makakat-on pinaagi sa usa ka pinulongan nga walâ niya hisabti. Ang usa ka nagsugod pa lang sa pagkat-on nagagamit sa pinulongan nga maoy iyang namat-an og buot.)”

Midugang pa siya: “All children can learn to read with understanding within the first few years of schooling in a language that they use, in a language that they understand. (Ang tanang batà makakat-on sa pagbasa uban sa pagsabot sulod sa unang pipila ka tuig sa pag-eskuyla pinaagi sa usa ka pinulongan nga ilang gigamit, sa usa ka pinulongan nga ilang hingsabtan.)”

Kon gikan sa iyang pagkamatngon og buot Binisayâ ang pinulongan sa iyang panimalay ug palibot, natural tingali nga ang usa ka batà mas dalî nga makakat-on pagbasa ug makasabot sa iyang gibasa kon ang basahon nga iyang gitun-an Binisayâ sanglit awtomatik man niyang masabtan ang kahulogan sa mga pulong nga gigamit. Sa ingon, mas paspas nga makamaó sa pagbasa (ug hasta sa pagsulat) ang mga batà kon ang unang itudlò kanila mao mismo ang pinulongan nga ilang namat-an.

Ug wala usab tingaliy rasón nganong maglisod pagsabot o maglibog ang mga batà nga Binisayâ ang namat-ang pinulongan kon ang mga leksiyon sa nagkalainlaing sabdyek itudlò ginamit ang Binisayâ. Kay dilì ba mas lisod man ang pagkat-on sa leksiyon nga gitudlò sa usa ka pinulongan nga dilì maoy imong namat-an (sama sa Iningles o Tinagalog) tungod kay kinahanglan pa man nimo kining hubaron ug sabton pag-usab dinhà sa imong hunàhunà sa imong kaugalingong pinulongan? (Kon Bisayâ ka ug Binisayâ ang imong namat-ang pinulongan man god, hasta ang imong paghunàhunà Binisayâ pod.)

Nan, kon ingon niini, asa man diay naggikan kining mga reklamo kalabot sa kalisod sa pagsabot ug kalibog kunò sa mga batà kon Binisayâ ang pinulongan sa pagtudlò?

Sa ubos nakong pangagpas, dunay duhá ka prinsipal nga tinubdan o nagpailalom nga hinungdan sa maong mga reklamo.

Una mao nga sa pagkatinuod ang mga magtutudlò mismo mao ang naglisod niining paggamit sa Binisayâ isip pinulongan sa pagtudlò. Kay kon atong hinuktokan, ang atong mga magtutudlò bayâ nabansay sa sistema sa edukasyon diin ang nag-una (ug halos eksklusibo) nga pinulongan sa pagtudlò mao ang Iningles. Busa, bisan tuod ang usa ka magtutudlò Bisayâ ug ang iyang namat-ang pinulongan Binisayâ, maingon nga “nahimulag” na siya sa iyang namat-ang pinulongan – o sa laing pagkasulti, dilì na siya laríno sa Binisayâ. Sanglit ang mga pagtulun-an sa nagkalainlaing sabdyek iya mang nakat-onan sa Iningles (o usahay Tinagalog), maglisód na siya sa pag-esplikar o pagpatin-aw niini sa (tul-id nga) Binisayâ. Iningles (ug sagol Tinagalog) na man god ang dagan sa iyang paghunàhunà sa maong mga pagtulun-an.

Kining maong kalisdanan gipasamót pa sa kanihit o kakulang sa mga Binisayang materyal nga magamit sa pagtudlò. Duna man tuod sa maong mga materyal, apan tingali dilì igò ang gidaghanon alang sa mga magtutuon. Pun-an pa nga tingali tungod sa pagkadinalì-dalì sa paghikay, ang pipila niini medyo adunay kakulangon sa kalidad. Pananglit, sa materyal sa matematika, sumalá sa usa ka magtutudlo nga akong nahinabi, kulang ang mga pagpatin-aw.

Sa materyal usab sa Araling Panlipunan, walâ kuno kaayoy mga ilustrasyon nga makatabang untà sa mas daling pagsabot sa mga gihisgotan. Mismo sa sabdyek nga “Mother Tongue,” kay gitakdà man kini isip usa na sa mga sabdyek, naa gihapoy pipila ka kakulangon nga gireklamo sa mga magtutudlò.

Lain pa nga mahimo natò maingon nga tinubdan sa reklamo sa mga magtutudlò ug pipila ka ginikanan mao ang kakulang sa kahiamgo o kahâ pagsagop sa kulturanhong kabililhon sa paggamit sa Binisayâ isip pinulongan sa pagtudlò sa sayong katuigan sa pagtunghà sa mga batà.

Gawas man god sa pagpasayon sa pagkat-on, ang usa pa ka rason sa paggamit sa namat-ang pinulongan mao ang pag-umol sa kahiamgo ug paghatag og bili sa kaugalingong kultura. Sa mga pulong pa ni Dr. Pado: “The use of one’s Mother Tongue is an expression of one’s culture… (and) aims to develop among the young learners an awareness and appreciation of their own culture. (Ang paggamit sa kaugalingong Namat-ang Pinulongan usa ka pagpadayag sa kaugalingong kultura… (ug) nagtinguhà sa pagmatutò dinhà sa mga batang magtutuon og kahiamgo ug pagpakabili sa ilang kaugalingong kultura.)”

Ang pinulongan usa sa mga sangkap sa kulturanhong kailhanan (identity) sa usa ka katilingban. Busa ang pagpabiling buhì sa namat-ang pinulongan (pananglitan, Binisayâ) mahinungdanong bahin sa pagpatunhay sa kulturanhong kailhanan (pananglit, pagka Bisayâ). Ang paghikalimot sa namat-ang pinulongan (o ang pagtamay niini) maoy paghikalimot (o pagtalikód) usab sa kaugalingong kulturanhong kailhanan.

Busa, pananglit, dihang ang atong nasod gisakop sa mga Amerikano, usa sa gibuhat sa mga Amerikano mao ang pagpahamtang sa sistema sa edukasyon diin ang pinulongan sa pagtudlò mao ang Iningles. Sa ingong paagi, inanay nga naimpluwensiyahan ang atong panghunàhunà sa kulturang Amerikanhon. Usa ka timailhan niini mao nga, hangtod karon, daghan mismo kanatong mga Bisayâ (ilabi na kadtong giisip nga mga edukado) ang nagbaton og ubos nga pagtan-aw sa Binisayâ. Sumalà niini nga panlantaw, “Sosyal ang mag-iningles (o magtinagalog), samtang walay class ang magbinisayâ.”

Ug kining maong klase sa panlantaw ang gamót sa kabugnaw ug pagmakuli (o ganì pagsupak) sa paggamit sa Binisayâ isip pinulongan sa pagtudlò sa mga eskuylahan. Usa kini sa mga rason ngano nga naay mga magtutudlò ug ginikanan nga mas palabihon nga diretso na lang Iningles (o Tinagalog) ang pagtudló sa mga batà.

Mga Hagit

Ang nahisgotang kahimtang nagdalá og daghang hagit ngadto sa lainlaing sektor nga dunay kalambigitan sa paghimong mas epektibo sa pagtudlò sa mga batà gamit ang atong namat-ang pinulongan nga Binisayâ.

Ngadto sa opisyales sa Departamento sa Edukasyon, partikularmente sa Kabisay-an ug mga rehiyon sa Mindanao diin Binisayang Sinugboanon ang gisagop isip namat-ang pinulongan nga gamiton sa pagtudlò, anaa ang hagit nga pangitaan og kasulbaran sa labing dalì apan pulido nga paagi ang kasamtangang mga kakulangon sa katakos, galamitón ug kalidad sa pagtudlò gamit ang Binisayang Sinugboanon.

Sa akong nasayran, ang DepEd sa Rehiyon 7 pagka karon maoy nanguna sa paghimo og kongkreto ug mapuslanong mga lakang alang sa pagpalambò sa paggamit sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò. Ug matod pa, ang ubang rehiyon nga mingsagop usab sa Binisayang Sinugboanon nakahukóm nga gamiton ang mga materyal nga nabuhat sa DepEd sa Rehiyon 7.

Apan, sumalà sa ato nang gikaasoy kaganina, kulang pa ang maong mga materyal – sa gidaghanon ug ingon man tingali sa kalidad. Busa, nagpabiling dakò ang hagit kalabot niining maong hilisgotan.

Tingali mas madalì ang pagtubag niini nga hagit kon magtinabangay ang mga opisina sa DepEd sa lainlaing rehiyon nga mingsagop sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò, imbes nga pasagdan lang ang DepEd sa Rehiyon 7 ug magsalíg ra sa unsay ilang mabuhat. Ang buot kong ipasabot mao nga ang mga opisina sa DepEd sa ubang rehiyon mohimo usab og kaugalingong mga lakang aron pag-ugmad sa mga gabayan, tamdanan ug uban pang materyales nga gikinahanglan sa mga magtutudlong Bisayâ. (Kini nga buluhaton, sa akong tan-aw, maglakip sa pagmugnà og bag-ong materyales ug ingon man sa paghubad ngadto sa Binisayang Sinugboanon ug pagpahaóm o adaptation sa maingon nga estandard nga mga materyal – sama sa mga teksbok sa matematika, Araling Panlipunan ug ubang sabdyek.) Mahimo man tingali, pananglit, nga bahin-bahinon sa nagkalainlaing rehiyon ang pag-atiman sa mga gabayan, tamdanan ug ubang materyales sa managkalahing sabdyek ug dayon mag-inambitay ang tanan sa mga produktong mogawas.

Gawas sa pag-atiman sa gikinahanglang mga gabayan, tamdanan ug ubang materyales, angay usab nga tagdon sa DepEd ang paghatag sa mga magtutudlong Bisayâ sa sarang nga pagbansay sa Binisayang Sinugboanon. Ug sa mas malahutayong paglantaw angay usab hatagan og pagtagad ang paglakip sa pagbansay sa Binisayang Sinugboanon nganhà sa kurikulum alang sa mga nanagtuon sa pagka magtutudló dinhà sa mga kolehiyo ug unibersidad sa Kabisay-an ug Mindanao – ug hasta sab tingali sa pagtuon sa Sinugboanong panitik o literatura. (Aw, kining naulahi iyaha na sa Commission on Higher Education o CHED, apan kinahanglan pod tingali nga ang DepEd mismo manghingusog alang niini.)

Mahimong moingon ang atong opisyales sa DepEd nga nindot kini nga mga sugyot apan walâ silay saráng nga kahinguhaan (sama sa badyet tingali ug ingon man teknikal) aron kini matuman. Kon ugaling ingon man tuod nianà ang sitwasyon, ang maong kakulangon mahimo man tingali nga mahatagan og kasulbaran (bisan parsiyal man lang) pinaagi sa pagpakigtambayayong sa mga internasyonal ug nasodnong non-government organization (NGO), mga internasyonal nga institusyon (sama sa UNESCO ug UNICEF), ug pribadong mga institusyon. Ganì, sa pagka karon, ingon sa anaa na may pipila ka NGO nga nakig-alayon sa DepEd sa pipila ka rehiyon sa pagpalambò sa pagtudlò pinaagi sa Binisayang Sinugboanon o ubang lokal nga pinulongan; ang gikinahanglan na lang tingali mao ang pagpadayon ug pagpalapad sa ingon niining panag-alayon ug ang pagpakaylap ug pagpaambit sa mga pagtulun-an ug produkto niini.

Sa laing bahin, aduna usay mga hagit alang mismo sa mga magtutudlong Bisayâ sa kindergarten ug gradong primarya sa mga tulunghaang publiko. Usa niini mao ang dugang ug kinasingkasing nga kaugalingong paningkamot nga mahimong mas hanás ug laríno sa Binisayang Sinugboanon. Kon adunay mga pagbansay nga ihatag ang DepEd kalabot niini, angay nga maninuód sila sa ilang pagtambong niini – sa ató pa, maninguhà gyod nga naay igong makat-onan. Kon adunay panahon, mahimo usab silang makigkabildo ug magpatudló sa mga “karaang tawo” dinhà sa ilang dapit kinsa sinatì pa sa Binisayang Sinugboanon. Ug seguradong makatabang usab ang mas kanunay nga pagbasa sa mga basahong Binisayâ (sama pananglit niining magasin nga Bisaya). Kay kon hunàhunaon, usá bayâ sa labing mahinungdanong paagi nga nakat-on ug nahimo kitang laríno sa Iningles (ug Tinagalog) mao ang pagsige og basa sa mga basahon nga nasulat sa maong pinulongan.

Samtang usab dilì pa hingpit nga matubag mismo sa DepEd ang kakulangon sa mga gabayan, tamdanan ug ubang materyales alang sa paggamit sa Binisayang Sinugboanon, mahimo nga magkinaugalingon sila sa pagpaningkamot sa hinay-hinay nga pagmugnà ug pagsuláy sa maong mga materyales nga magamit sa ilang mga klase. Ug puyde nga ila kining ipaambit sa ilang mga kaubang magtutudlò pinaagi sa pagpadala niini (o sa mga artikulo nga gipasikad niini) alang sa pagmantalà pananglit dinhi niining Bisaya magasin. (Dakô ang akong pagtuo nga dawaton ug ipatik gayod kini dinhi sa Bisaya – labi na nga karon naa na kiniy lindog nga MTB-MLE Corner. Husto ba ko, Nyor Edgar Godin?) Nakadungog pod ko nga kanang binulan nga magasin nga The Modern Teacher modawat ug mopatik usab og mga artikulong tampo sa mga magtutudlò, lakip na kanang sinulat sa Binisayang Sinugboanon.

Ang nakanindot pa kon magpaambit sila pinaagi sa mga artikulong mapatik sa mga magasin mao nga makaangkon kuno sila og puntos o credit nga makatabang sa ilang promosyon. Unyà, makaekstra pa gyod sila og panguwarta gamay kay naa bayay bayad nang artikulo nga mapatik. Dugang pa gyod kon sige silang makapadala og artikulong mapatik, naa pay purohan nga mosikát sila, hehehe. Busa, unsa pay gipaabot ninyo, Ma’m ug Sir? Pagsulát na dayon og tampo nganhi sa Bisaya!

Gawas niining maingon natong mga hagit ngadto sa mga magtutudlò nga may pagka teknikal ang kinaiya, anaa pa ang sama kabug-at nga hagit sa tinud-anáy nga pagpakabanà ug pagpangako sa ilang responsabilidad isip tigmatutô dinhà sa mga bag-ong tubò sa garbo sa ilang kulturanhong kailhanan isip mga Bisayâ. Daghang mga eskolar ug tigpanukîdukî (researcher) ang nagaingon nga ang edukasyon (o ang sistemang pang-edukasyon) usa ka agianan sa pagpasa sa kultura (cultural transmission) gikan sa usa ka henerasyon ngadto sa sunod ug usa ka kahimanan o instrumento sa pagpasanay sa kultura (cultural reproduction). Subay niini nga teyoriya, ang mga magtutudlò kinsa adunay dakong papel sa edukasyon sa mga bag-ong tubò naghupot sa bug-at nga responsabilidad sa pagpasa ug pagpasanay sa kultura dinhà sa usa ka katilingban.

Matod pa usab, ang pinulongan usa ka mahinungdanong timailhan o pagpadayag sa kultura, ug ingon man paagi sa pagpasa o pagpasanay sa kultura. Kon mapápas ang usa ka pinulongan, sama ra usab sa napápas ang kulturang gitimailhan niini. Busa ang paggamit sa Binisayâ isip pinulongan sa pagtudlò maingon nga naglambigit dili lang sa maingon nga teknikal nga hilisgotan sa pagpasayón sa pagkat-on sa mga batà, kondilì dakò usab og kalambigitan sa pagpatunhay sa kulturanhong kailhanan natong mga Bisayâ. Pinasikad niini, angay amgohan kanunay sa mga magtutudlong Bisayâ nga ang ilang paggamit sa atong namat-ang pinulongan dinhà sa pagtudlò sa kabataan adunay hilabihan kabililhon nga kulturanhong kamahinungdanon ug dilì usá lang ka pagpahiuyón o compliance sa kamandoan gikan sa DepEd.

Lain pang pundok kang kansa adunay dalang hagit kining pagpatuman ug pagpalambò sa paggamit sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò mao ang mga Bisayang magsusulat. Isip mga alagad sa arte sa panulát, kitang mga magsusulat (hehe, patugá-tugá ko og angkon nga magsusulat pod kintahay ko) mga alagad usab sa atong kultura. Ug kining dusô karon sa paggamit sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò sa sinugdang mga ang-ang sa pormal nga edukasyon naghatag kanatò og nindot nga kahigayonan sa paggamit sa atong talento ug kabatid (kuno?) sa pagbalay-balay sa mga pulong alang sa direktang pagtabang sa pag-agak sa atong kabataan aron makahupot sa kalaríno ug pagpanggà sa ilang namat-ang pinulongan.

Isip pag-abag sa atong mga magtutudlò sa pagtubag sa kakulangon sa mga basahong Binisayâ nga magamit sa pagtudlò, nindot kaayo kon ang mga Bisayang magsusulat makapagawas og mas daghang sinulát nga haom ug makaagni sa kaikag sa mga batà – sama sa mga sugilanon, balak, tigmò ug gumalaysay. (Sa kasamtangan, anaa ang MTB-MLE Corner nga lindog sa Bismag nga andam modawat sa maong mga sinulat. Tingali sa ngadto-ngadto adunay mga publikador nga maikag nga mopatik ug moapod-apod sa mga Binisayang libro.) Mahimo usab nga makig-alayon sa DepEd ug mga eksperto sa lainlaing sabdyek sa eskuylahan sa pagmugnà o kahà paghimo og mga adaptasyon sa dekalidad nga mga teksbok o suplementaryong basahon alang sa kindergarten ug primero hangtod tersero grado. Tingali usab mapangitaan og mga pamaagi aron nga ang mga magsusulat makapaambit sa ilang kahibalo kalabot sa batadilà (grammar), espeling, ortograpiya ug uban pang aspeto sa Binisayáng Sinugboanon. Puyde pod tingali nga ang indibidwal nga mga magsusulat moabag sa ilang mga kailang magtutudlò kinsa buot nga ipaambit ang ilang mga kasinatian ug hinimong materyales sa pagtudlò pinaagi sa mga sinulat nga igamantalà pananglit dinhà sa MTB-MLE Corner nga lindog niining Bismag.

Busa, ngadto sa mga ma’m ug sir nga magtutudlong Bisayâ, mga tang-an nga alagad sa arte sa panulát nga Binisayâ, ug mga opisyal sa DepEd sa Kabisay-an ug Mindanao, kinasingkasing kong awhag ang panagtambayayong alang sa mas malamposong pagpatuman sa MTB-MLE.

Binisaya pa more!—

(Ang mga materyal nga nangapatik sa MTB-MLE Corner ingon man ang mga tamdanan sa tukmang Binisaya, mabasa usab sa website sa Bisaya: ang http://bismag.pbworks.com. Ang MTB-MLE Corner kasamtangan una namong gihunong apan ibalik ra unya inigsugod sa klase.)

Dulunggan vs. Dalunggan

Ni E.S. GODIN

Maingon-ingon ra sang estoryaha ning ‘dulunggan’ ug ‘dalunggan’. Halos tanan maoy giusar ang ‘dalunggan’ nga sa akong subay, puwerte gihapong sayopa. Kon tukion pag-ayo, wala tay laing pulong mahikap nga may relasyon sa maong pulong gawas sa ‘dungog’.

Busa, luwas ang pag-ingon nga ang rootword mao gyod ang ‘dungog’. Kay tan-awa, di ba, parte man ni sa lawas nga gamiton sa pagdungog— ang atong ‘igdudungog’ o ‘igdulungog’. Sa ato pa, ang atong ‘dULungogAN’ nga mahimong mub-on ngadto sa ‘dulunggan’ nga mamubo pa gyod ngadto sa ‘dunggan’.

Nan, nganong na-‘dalunggan’ (o dawunggan) man? Buyno, tugotan ta nga sakto ning ‘dalunggan’. Apan unsa pod kahay rootword—‘lungag’? Ug kon mao man, unsa man pod ang gauna nga silabang ‘da’?

Palakero vs. Palikero

Ni E.S. GODIN

May malipat pa sab unsay sakto aning duha: ‘palakero’ ba o ‘palikero’. Kon ibase nato sa kadaghan sa mogamit, lagmit maoy modaog ang ‘palikero’. Apan kon ang pagpangita sa tukma ibase nato sa etimolohiya sa pulong (nga maoy makataronganong paagi sa pagsubay), molutaw nga labihang sayopa diay ang ‘palikero’.

Kadaghanan god kanatong mga maglilitok (speaker), nagagamit sa mga pulong segun lang sa atong nadunggan— dili segun sa natun-an o nabasahan— nga diin usahay mahimong masipyat pagpaminaw ug niana mahimong mausab na dayon ang pulong. Nia ang subay:

Ang pulong ‘kero’ hinulaman nato sa Kinatsilang ‘quiero’ o ‘querer’ nga ang kahulogan “of more love or affection; to love or to want” sa English. Sa ato pa, romantiko.

Sa laing bahin, ang ‘pala’ usab, usa ka unanggikit (prefix) nga nagpasabot og ampay, hilig o nabatasan (habitual) nga hiyas o buhat sama sa ‘pala+hubog’, ‘pala+kaon’, ‘pala+away’ (walay langgikit nga ‘pali’— ‘pali+hubog’). Nan, klaro nga maoy sakto ang ‘pala+kero’ kansang kahulogan mao ang pagka hilig sa romansa o pagka himabaye.--

Ang Sugilakbit sa ‘Tuod’

Ni E.S. GODIN

Niay yanong subay nga medyo kataw-anan apan posibleng tinuod. Kon ginaingon nga ang ‘panahon’ (time) nagsukad sa pulong ‘dahon’ (leaf), malagmit pod baya nga ang mga pulong ‘tinuod’ ug ‘matuod’ naggikan sab sa pulong ‘tuod’ (sa kahoy). Sa simpleng pagsabot, ang ‘tuod’ mao kanang salin o timailhan sa kahoy nga napukan na— gituyo man pagputol o namatay rag iyaha.

Sa laing lebel sa pagsabot, ang ‘tuod’ mahimong magtumbok og ‘salin’ o ‘timailhan’ nga nagkonotar pod og mohon o landmark o kaha proof of something. Pananglit, “Tuori ra god si Tiyo nimo kay wala katuod”.

Mahimo pod nga moingon ta, “Gipatuod niya nga wala siyay kasal-anan sa nahitabo,” nga sa ato pa, gisubay niya o gipakita niya ang mga rason (tuod) nganong wala siyay sala. Kanang pahayag nga “Gitinuod gyod niya ang iyang giingon”, di ba puyde man sang sabton nga “nagsulti siya nga may tuod” o may “bukog”?

Masubay nga ang tanan nagsugod sa yanong pulong, unya mitakli ngadto sa pagka metaporikal, ug voila— nanaghan ug nananga ang mga pulong. Gidasonan pa kini nga kitang mga gumagamit sa lengguwahe, sukad pa kaniadto sa karaang panahon, hilabihan kamahiligon sa pasumbingay. Pahoy ra tingali ang tawo nga dili kamaong mogamit og metapora.

Dihang nanaghan na ang pulong, ug medyo komplikado na, ato na kining gibahig sa upat aron paghatag og kasayon sa pagsabot:

tuod – 1. Tree stump including the roots that is left when the tree is cut; 2. True, truth; 3. to guide to the exact place or address, to show the way; 4. An expression that means “I see” or “yes it is” (tuod no? o tuod da!); or “In all sincerity, in earnest”.