Asa, Hain, Diin (Dis-a): Unsaon Paggamit

Ni E.S. GODIN
Atong Inahang Dila (2017), ph. 97

ANG ‘asa’, ‘hain’, ug ‘diin’ (dis-a) parehong mga pangsuknang adverb (of place) nga wala na mapahimusli ang tukma niining gamit ning bag-ong panahon. Tingali usa ni sa mga timailhan sa tumang pagpasagad natong mga Bisaya sa atong lumad nga pinulongan.

Lahi sa Iningles nga usa ra (where), sa Filipino-Tagalog usa ra sab (saan), kita sa atong Binisaya dunay tulo nga espesipiko kaayo og gamit. Apan imbes lagi atong patunhayon kining tulo, ato na man hinuong gipasagdan nga anam-anam nga makalimtan ug maoy atong gipalabi ang paggamit na lang sa ‘asa’ bisan sayop nang pagkagamita.

Bisan asang dapita, halos wala na tay madungog nga naay migamit sa ‘hain’ ug ‘diin’ kay ang ‘asa’ na lay gipunayag gamit sa kadaghanan. Aw, naa pa man gihapoy minggamit, apan pipila na lang gyod kaayo ug kasagaran niini adto na lang nato hidunggi sa lagyo kun hilit nga kalungsoran nga ingnon ta, wala kaayo hitakdi sa kabag-ohan. Salamat kanila nga padayong nagpreserbar sa atong pinulongan. Bulahan sila nga wala tay-i ang mga dila.

Apan komosta na man ang mga minggamit na lang sa ‘asa’ imbes naa pay ‘hain’ ug ‘diin’ alang sa mas tukma o sibo nga pagkagamit? Nasakto na ba sila? Napasaylo na ba lang sila? Sa tinuod lang, mao niy nakaapan natong mga Bisaya. Angkonon man nato o dili, kadaghanan kanato, dili na maoy first language ang Binisayang Sinugboanon. Ang atong sensibilidad balit-ad na, kay mas nakat-on ta sa Iningles ug Tinagalog kaysa atong lumad nga pinulongan.

Tungod niini, wala na ta makabantay nga sayop ang pag-ingog “Asa mo gikan” kay kon i-check ni nato sa Iningles o kaha sa Tinagalog, sakto ra man kaayo. Siyempre, wala tay makitang bikil kay usa ra man lagi sa ila (‘where’ ug ‘saan’). Ug gisamotan pa gyod ni kay wala baya tay laing paagi sa pag-check gawas sa pagdangop sa Iningles ug Tinagawog, di ba?

Kami hinuon sa magasing Bisaya, padayon ming mingtamod sa tradisyon ug hugot nagtuo nga angayng patunhayon ug palamboon ang unsa mang mapuslanong bahandi sa atong pinulongan.

Kalainan sa Gamit

Ang ‘asa’, ‘hain’, ug ‘diin’ (dis-a) bisan tuod og ‘where’ lang sa English ug ‘saan’ sa Filipino-Tagalog, ang atoa sa Binisaya wala lang magpadayag og lokasyon o dapit kondili nagpasunding usab kinig kahimtang o aspect kondili man panahon (time).

Ang ‘asa’ nagpadayag og umaabot nga kalihokan (event) ug ang lokasyon daw layo sa taglitok o speaker. Pananglitan: “Asa man diay mo mangadto?” o “Asa mo manuroy?”. Niining maong sampol, klaro nga ang pag-adto wala pa mahitabo— moadtoay pa lang, o padulong pang manuroy ang gipangutana. Sa ato pa, nagpadayag usab og kahimtang aspect.

Ang ‘diin’ sab, nagtumbok og milabay na, o aksiyon nga nabuhat na. Pananglitan, “Diin ka man gikan?” Niini, ang paggikan klaro nga nabuhat na. Busa, nagpasunding gihapon og aspect (‘tense’ o ‘time’ ang tan-aw sa uban).

Samtang ang ‘hain’, nagpasabot og ‘kasamtangan’ (present) o kaha nagapadayon pa. “Hain man ka magtrabaho?” “Hain mo mamuyo?” “Hain nimo itugway ang kabaw?” Sa maong mga sampol, dayag kaayo nga ang gihisgotang pagtrabaho, pagpuyo, ug pagtugway (sa kabaw) anaa pa sa kasamtangan ug nagapadayon pa. Kon moingon nga “Diin man diay ka magtrabaho?”, kana nagpasabot nga posibleng natapos na ang pagtrabaho ug malagmit nga nagpangita kinig bag-ong trabaho o kaha may bag-o nang laing trabaho ang gipangutana.

Asa – (where to), (>) gamiton pagpasabot og lokasyon = gikan dinhi ngadto = diin ang gihisgotang aksiyon o buhat umaabot pa.

Mga Pananglitan:

Asa mo mangaon?

Asa ka man paingon?

Asa ko kaha ibutang ning pagkaon?

Asa sila mangitag ikabayad?

Hain – (where/which), (=) gamiton pagpasabot og lokasyon nga ang gihisgotang aksiyon, butang o kahimtang anaa sa kasamtangan (present) o kaha nagapadayon pa.

Mga Pananglitan:

Hain man ang inyong balay?

Hain man si Pilo?

Hain niini ang imong tsinelas?

Hain ka man nagpuyo?

Diin (Dis-a) – (where from), (<) gamiton pagpasabot og lokasyon = gikan didto nganhi = diin ang gihisgotang aksiyon o buhat milabay o natapos na. (Ang ‘dis-a’ baryasyon lang sa ‘diin’ nga mahimong kapailin-ilinan paggamit, apan sagad sab maoy ginagamit sa ubang mga dapit kaysa ‘diin’.)

Mga Pananglitan:

Diin (dis-a) man mo hidakpi?

Dis-a (diin) man ka kulataha?

Diin (dis-a) man mo gahapon?

Diin (dis-a) man ka naniudto?

Dis-a (diin) man sila pagbuto sa bomba?

Timan-an pag-ayo: Sanglit kining tulo nagpadayag man lagi og iya-iyang kahimtang, mahinungdanon sab nga ang mga punglihok nahiuyon (agree) sa matag aspeto niini.--