Mga pulong "Misteso Way Klaro"

Ni E. S. Godin
Bisaya Disyembre 31, 2008


GUMIKAN sa paghingusog ning Bisaya sa programa niini sa estandardisasyon ilabi na sa espeling, may dili kalikayang pagpangusab sa panitik sa mga pulong pinasikad sa pagtino sa kalehitimo niini pinaagi sa pagsusi sa posibleng gigikanan o etimolohiya sa matag pulong.

Tungod sa lainlaing impluwensiya sa langyawng mga pulong diha sa atong Binisaya (labi na sa Kinatsila ug Iningles), nanungha ang lainlain usab nga baryasyon nga resulta sa walay sumbanang paagi sa pagpanghulam nga misangpot gani nga wala nay klaro ang uban o kaha nahasimang na gayog layo sa iyang gigikanang pulong— mga pulong nga misteso na ug duhay nawong. Ug kiniy gipaningkamotan namo pagsubay pinaagi sa pagsusi sa etimolohiya niini diin gitino ug giusab ang angay usbon binase usab sa mga prinsipyo nga gitamdan sa atong Lagda sa Panitik.

Klarohon ko nga kini nga prinsipyo tin-aw kaayong gihatagag probisyon sa Lagda sa Espeling, ug busa, kadtong mga pulong (o panitik sa mga pulong) nga mingsukwahi ning maong lagda angay nang usbon ug ipaahom sa tamdanan.

Pananglit, nganong naay pulong GRADWESYON ug naa poy GRADWASYON usahay? Ang tubag niini mao nga managsama natong gidawat isip hinulaman ang pulong gikan sa Kinatsila ug Iningles. Ug ang basehan mao ni: Kon Kinatsila ang gihulaman, nan, espeling sa Kinatsila ang modelo— GRADWASYON (gikan sa GRADUACION). Ug kon Iningles ang gustong hulaman, nan, ang Iningles pod nga espeling ang modelo— nga ginalitok (pronounced as) GRADWESYON (gikan sa GRADUATION).

Laing sampol: ABENTURA— gikan sa Spanish word nga aventura— mahimo sab ang English word nga "adventure" (Binisay-ong ADBENTYUR). Apan kon nakabantay mo, naay daghang nagagamit og ADBENTURA. Kini dili maayong i-tolerate kay kini usa ka mistesog ortograpiya— duhay nawong o duhay amo: Ang TURA god iya man sa ortograpiyang Espanyol, busa klaro nga Espanyol ang gigikanan. Nan, ABENTURA, dili ADBENTURA kay ang AD iya man pod sa ortograpiyang Ingles (ADVENTURE). Sa ato pa, mistesong hilaw— wa magkadimao.

Laing sampol ang pulong RESPONSABILIDAD (gikan sa Kinatsila). Ang LIDAD klaro nga iya sa ortograpiyang Espanyol. Apan kasagaran, ang ginagamit mao ang RESPONSIBILIDAD, nga mistesong hilaw gihapon, tungod kay ang Kinatsila gyod mao man ang RESPONSAbilidad. Mao bitaw nga duna tay pulong RESPONSABLE, dili RESPONSIBLE kay kining naulahi iya na sa ortograpiyang Ingles.

Ug kini nanghitabo tungod kay daghan sa mga pulong nato hinulaman sa Kinatsila, apan sa pagkakaron, ang Iningles maoy naa sa atong mga ulo— sa atong sensibilidad.

Ang husay, sagopon nato ang duha, nungka ang mestiso. RESPONSABILIDAD (kon Kinatsila ang basehan), RESPONSIBILITI (kon Iningles ang gustong sun-on).

ABENTURA kon Kinatsila, ADBENTYUR kon Iningles ang gustong sun-on. Apan nungka ang ADBENTURA nga duhay nawong.

Busa, ang mga pulong BOYPREN, UYAB, NOBYO, TRATO, pareho natong gisagop. Ang "night club" Binisay-ong NAYT KLAB, "flash light"—PLASLAYT o ESPAT.

Apan tungod niini, importante sab nga nasayod ta sa espeling sa gihulamang pulong kun base word, aron dili na magkalamukat ug modagsang ang mga pulong misteso nga mi-evolve o gigamit sa katawhan sa walay igong pagtuon.

Tungod usab niini, nasayod na ta unsay husto: POLISIYA ba o PALISIYA alang sa "policy".—

Dugang Hisgot: Ang Bisaya ug Binisaya

Ni E.S. GODIN Bisaya Disyembre 17, 2008 SA diskusyong birtuwal namo sa e-group sa Lunsayng Bisaya (bisaya@yahoogroups.com), dihay nangutana kon unsa gayod ang Bisaya ug Binisaya. Sa baylo-baylo sa mga hunahuna, misihag sa akong hunahuna nga ang terminong Bisaya nagsukad gyod sa ngalan sa tribu kun kaliwat nga gitawag og Bisaya o Bisayah. Hinuon, posible pod nga ang pinulongang Binisaya maoy gigikanan, mao nga ang kaislahang naokupar sa katawhang naglitok niini nga lengguwahe ginganlag Visayas kun Kabisay-an. Lainlain nuon mig panabot. Pero para nako, ang katawhan kun tribu maoy gitawag og Bisaya. Ang mga tawo nga lumad sa Visayas kun Kabisay-an maoy mga Bisaya. Ang mga Bisaya sa Mindanao, kasagaran kun di man gani tanan nanaggikan sa Kabisay-an, nanglalin ngadto sa Mindanao pagpangita og lunhawng kabuhian. Gitawag kinig sakada. Gani, kadtong dinaghan nga pagpanglangyaw sa mga Bisaya sa Mindanao pinaluyohan man sa gobyerno, awtomatik nga makaangkon og tagsa ka 20 (20 ektaryas), sa tuyo nga matikad ang hambon ug lapad nga kayutaan niini. Karon, ang terminong Binisaya, sa gramatikanhong pagsusi, usa ka adjective form, nga nagpasabot og "iya sa mga Bisaya". Anhi dinhi maapil ang lengguwahe— ang pinulongan nga iya sa mga Bisaya. Masubay nga ang termino sa sinugdan usa ka adjective nga nahimo nang noun isip ngalan sa pinulongan. Apan kining ngalana, usa sab ka heneral nga termino kay ang mga Bisaya nabahin man pod sa lainlaing kaliwatan: Waray, Hilonggo, Bol-anon, Butuanon, Sikihodnon, Masbatenhon, ubp. Ang mga lumad sa Mindanao sama sa Higaonon, Bagobo, ubp. dili gyod mga Bisaya. Usa sila ka lahi nga tribu, gani ang ilang pinulongan dili man pod diyalekto sa Binisaya. Ang ilang pinulongan usa gyod ka yunik nga lengguwahe— dili kay diyalekto lang sa Binisaya, usa ka katarongan mao nga dili kini magkasinabtanay sa Binisaya o wala magsawo og managsamang semantika kun batadilan-ong han-ay. Ang pag-ila god sa diyalekto ug lengguwahe, sumala sa mga lingguwista, mao man kon managsama ba kini o nagsawo ba kini og gramatikanhong estruktura, bisan tuod may kalainan sa mga pulong ug terminolohiya. Ang Binol-anon maoy klaro kaayong eksampol isip diyalekto sa Binisaya. Ang Sinugboanon usa sab ka diyalekto sa Binisaya ug uban pang gugagmayng diyalekto kun baryasyon diha sa kalungsoran. Ang Hinilonggo ug Winaray, bisan may kalahian na, apan maila nga diyotay ra kaayog diperensiya, mas dakog porsento ang kapanagsamahan. Pananglit, ang KINI, INI ra sa ila, ang ATO, ATON ra sa ila, ang ANG, AN ra sa ila. Tataw nga duol pa gayod kaayo kining mga pinulongana, busa, maisip pa kini nga diyalekto sa Binisaya. Tin-awon nako, nga ang Binisaya o Bisaya wala gayod magpasabot og Sugbo kun Cebu lang, gani layo ra kaayo sumala sa mga katarongan nga gipasupot na sa unahan. Base niini, dili usab nato mapangangkon nga ang Cebuano o Sebwano mahubad nga Binisaya, sumala sa panabot sa uban. Ang Sebwano, hinuon, usa ka matang sa Binisaya kun diyalekto sa Binisaya. Dalaygon ang mga Hilonggo kay nakahatag man silag pihong ngalan (proper noun) sa ilang pinulongan nga mao ang Hiligaynon. Kita nga klase sa mga Bisaya, pabilin tang mingkupot sa general term sa pagpasabot sa atong pinulongan, ang Binisaya. General term ni nga wa magpasabot nga Sinugbo ra, kay gani ang Hiligaynon usa man pod ka matang sa Binisaya. Unsa ba gayod ang Bisaya ug Binisaya? Aron di na ta maglibog ug masayop, gisugyot ko nga tawo o tribu ang Bisaya, ug ngalan sa pinulongan ang buot ipasabot sa Binisaya (puyra sa adyektib pa nga porma niini), segun sa gikahatag nang depinisyon sa nangaging mga gula ning lindog.— (Palihog sundi kini nga kutay: http://standardbisaya.blogspot.com/2008/09/ang-bisaya-ug-ang-binisaya_26.html)

Tandia ang Edited ug ang Unedited

Ni E.S. GODIN Atong saw-an kining usa sa mga gula sa lindog nga "Teenage Confession" sa magasing Bisaya nga migula niadtong Disyembre 10, 2008. Napilian nako ni nga himoong usa sa mga espesimen sa atong pagtuon sa pinulongang Binisaya gumikan sa pipila ka katarongan. Una, napanid-an nako nga ang lengguwahe sa tagsulat hilabihan kaimpluwensiyado sa Tinagalog o ang giilang nasodnon, ang Filipino. Kini ang usa sa akong nabantayan nga kon dili ta magkabana, posibleng mabihag ang atong Binisaya ngadto sa pagka Tinagalog, nga sa ato pa, ang Binisaya ug ang tinagalog magminyoay ug mahimong usa. Kay gani niini pa lang, nahadlok ko nga kini Binisaya pa tuod ang mga pulong apan sa Tinagalog na nga kahan-ayan. Ang laing katarongan sa akong gipang-edit mao ang labihan ra sab kapuristang tono sa tagsulat diha sa pipila ka paggamit sa mga pulong. Hinuon, posible nga akoa ra sab ning personal nga panan-aw. Mao man goy akong tuyo nga sa sinulat nga youth oriented sama niining TC, kinahanglan nga bation sa mga magbabasa nga duol kaayo sila niini. Ug usa ka paagi mao ang paglikay sa paggamit sa karaang mga pulong nga estranyo o kaha korni nang pamation para sa mga batan-on. Base god sa akong gamayng kasinatian, ang paagi pa lang sa paggamit sa lengguwahe (estilo) sa usa ka mait-ong magsusulat, usa na ka arte. Ang mga nanulat god karong panahona sa Binisaya, mosugot tag sa dili, nabahin ra sa tulo: (1) Ang mga magsusulat nga hilabihan kamagarayon, kabinulakan (flowery) ang hinan-ayan nga abi nimog nakalamoy og diksiyonaryo; (2) Ang mga nagsugod-sugod nga klaro pod kaayong nagpangapkap (sa Tinagalog pa, nangangapa) sa ilang bokabularyo mao nga wala pay maaninaw nga tin-awng tingog; ug (3) ang pipila nga nag-isip sa ilang lengguwahe nga laing elemento sa ilang arte. Buyno, ania ang espesimen:

Original/Unedited "Internet" ANDAM na ba mo, mga kahindog ko? Maayo na ba kamong pagkapuwesto sa lingkoranan ug nagbasa na sa lain na sab nga sugilanon nga gidalit karon ning atong lindog dinhi sa pinangga natong Bisaya? Na, di na ta magdugay aron kahatagan og katagbawan ang inyong kaugalingon. Dear Ms. Vera, Third year college ako karon. Wa pa gyod makasuway og trato. Daghan ang nag-ingon nga guwapa ko. Mituo sab ko, uy, daghan man sab ang nangulitawo nako. Apan wa silay suwerte kay wa mopitik ang akong kasingkasing ngadto nila. Tawga lang kog Cely. Kanunay mag-research sa akong klase sa usa ka Internet Café sa Talisay City nga mao sab ang dapit nga akong gipuy-an. Dinhi ko gikaila si Jay, sama sab nako nga estudyante. Sa unang higayon mibati kog paghigugma. Apan may trato na diay siya. Wa ko magdahom nga nahimo ko siyang problema kay nangulitawo man siya nako. Kanunay kong awayon sa iyang girlfriend, nga palay-an ko si Jay. Maghilak god ko ug si Lemuel nga nagpadayon sa pagpangulitawo nako bisan gipakyas ko na siya, maoy sumbongan ko sa akong mga kasakit. Aron hisabtan ninyo ang tanan, ingon niini ang nahitabo. KANUNAY ko ikaabot si Jay sa Internet Café. Mahiligon ako sa internet. Kon may assignment ako sa eskuylahan, sa internet dayon ko mag-research. Mitan-aw siya nako. Gipahiyoman ko niya. Mibawos sab kog pahiyom. Sa akong tan-aw, sama kamig edad, mga 19 anyos. Guwapo si Jay. Husto sa katas-on. Iya kong giduol ug nakig-ilaila siya nako. Pagkahuman kog internet, migawas dayon ko. "Huwat una, Cely." Mihunong ko ug milingi. Misunod diay si Jay nako. "Alas tres pa man, puyde bang dapiton tikag snack. Diha lang god sa atbang." Mahigalaon ang tingog ni Jay. Mapahiyomon. Gitan-aw ko ang iyang gitudlo. Usa ka Jollibee. Nahunahuna nako nga way daotan kon dawaton ko ang iyang imbitasyon. "Okay." Samtang nag-snack kami sa maong kan-anan, every now and then, motutok si Jay nako. Makaduko ko sa iyang tinan-awan nako. Wa ko makasabot sa akong gibati niadtong tungora. First time ako nga nakabaton sa maong feeling. Ug ambot ba, morag gaan man kaayo ang akong buot dihang nangayo siya sa number sa akong selpon. Gitagaan dayon nako siya. Apan mibati kog kauwaw nga mangayo sa iyang number. Maong wa ko mangahas sa pagpangayo niya. Medyo nahasol ko nianang pagka gabii. Wa dayon ko makatulog. Mobangon ko sa akong kama, unya mohigda na sab. Mitingog ang akong selpon. Wa ma-registered sa akong phonebook ang number sa nagpadalag message. Akong gibasa. "Gd eve. Tulog ka na? – Jay" Wa ko makapugong sa akong kaugalingon. Dihadiha mibati kog kalipoay nga si Jay diay ang nagteks nako. Gireplayan ko siya. "Gd eve, too. Wa pa ko tulog." Mireplay sab dayon si Jay. Ug nagteksanay kami niadtong gabhiona. Ug mao kadto ang sinugdanan sa tanan. Nagkasuod kami pag-ayo si Jay. Kanunay kaming adunay komunikasyon pinaagi sa selpon. Magkita sab kami kanunay sa suki namong Internet Café. Hangtod nga nangulitawo siya nako. "Give me enough time, Jay. Di dali ang pagtugkad sa gibati. Di pa ko kaseguro kon love ka ba sab nako." Seryoso ko kay alang nako, ang maong sitwasyon di kaduwaduwaan. Daghan na kog nadunggan nga sakit ang kapakyasan sa unang gugma. "Okay lang, Cely. Maayo man sab nga di ka magdali-dali sa paghukom." Nanglabay ang mga adlaw, kanunay ang among communication ni Jay sa selpon. Ug kon magkakita kami sa internet, sa di pa kami mamauli, mag-snack kami sa Jollibee. Usa ka hapon sa akong paggawas sa gate sa unibersidad nga akong gitunghaan, usa ka babaye ang misugat nako. Nagkusmod siya. Guwapa ang maong babaye. Nag-uniporme sa eskuylahan. Parehas nako og edad sa akong banabana. "Ikaw ba si Cely?" Isog ang tingog sa babaye. "O-Oo." Mubo kong tubag. "Ako si Miraflor. Girlfriend ni Jay. Dunay nakasumbong nako nga kanunay mong magkita si Jay sa internet ug mangaon sa Jollibee. Palay-i si Jay aron di ta magubot!" Wa na ko makahimo sa pagtubag kay nagdaling mibiya nako si Miraflor. Dugay-dugay gyod kong nakalihok. May nabatyagan kong kasakit sa akong dughan. May trato diay si Jay. May pipila gyod ka lusok sa luha ang nanglugmaw sa akong mga mata, kay niadtong tungora natugkad ko na sa akong kaugalingon nga gihigugma ko si Jay. Pagka gabii, miteks nako si Jay. Wa ko siya replayi. Naghilak ko sa akong lawak. Ug dihang nagkita kami sa Internet Café, wa ko siya pakitaig maayong pagtagad. "W-What’s wrong, Cely?" Nakita ko ang kabalaka sa nawong ni Jay. Gisultihan ko siya bahin kang Miraflor. "Nganong gililong mo siya nako, Jay?" Milingiw ko. Di ko gusto nga makita ni Jay ang pagpamula sa akong mga mata. "Tinuod nga may relasyon kami si Miraflor, Cely. Ug di na sab kinahanglang isulti ko pa siya nimo. Break na kami sa wa pa ko mangulitawo nimo. She’s nagger. Demanding. Di makamaong modawat og katarongan. Kanunay kaming mag-away. Di siya ang babaye nga angay kong mahalon." Wa ko motuo sa gisulti ni Jay. Gibiyaan ko siya. Ug nianang pagka gabii, namisita si Lemuel nako. Usa ka lalaki nga nag-antos sa iyang gugma nako. "Nganong ingon ani, Lemuel? Nahigugma na ko, apan kasakit ang akong naangkon." Gisulti ko kang Lemuel ang tanan. "Kon tagaan mo lang unta akog higayon nga higugmaon, Cely, di ka masakitan. You know how much I love you." "Ayaw dugangi ang akong kaguol, Lemuel. Please. Inigsoon lang gyod ang akong pagtan-aw nimo. I’m very sorry gyod." Gianugnan ako sa gugma ni Lemuel nako. Seryoso kaayo siya nako. Apan di ko sab mapugos ang akong kaugalingon sa pagmahal niya. Si Jay ang akong gihigugma. Usa ka hapon, nakita ko si Miraflor nga malipayon kaayo uban sa usa ka lalaki. Nag-agbay kaniya ang lalaki. Sa ilang mga lihok ug reaksiyon, akong nasuta nga managhigugmaay sila. Nahunahuna ko si Jay. Husto siya. Di angay mahalon ang babaye nga sama kang Miraflor. Mituo na ko kang Jay nga gimahal niya ako. Niadtong tungora, nahanaw ang tanang kasakit nga akong gibati. Ug nakahukom ako nga sugton na si Jay. Wa ko magbasol sa akong pagsugot kang Jay, Ms. Vera. Manggihunahunaon kaayo siya nako. Nabatyagan ko ang iyang gugma, di lang sa lihok ug sinultihan, hangtod na sab sa buhat. Dako siyag respeto sa akong pagka babaye. Di gani siya mokupot sa akong kamot kon manuroy kami. Daan ko na siyang giingnan nga mohuman una kami sa among kurso una pa maghunahuna og buhat nga di angay buhaton sa among relationship. Masibuton kaayo siya. Ug karon, malipayon kami sa maong relasyon. Salamat kaayo sa pag-publish mo ning akong kaagi. INGON gyod ani ang gugma, mga kahindog ko. May thrill gyod. Hangtod sa sunod issue. Bye-bye! — Final/Edited "Internet" ANDAM na ba mo, mga kahindog? Maayo na ba mong pagkapuwesto? Na, di na ta magdugay aron kahatagan og katagbawan ang inyong kaugalingon. Dear Ms. Vera, Third year college ko karon. Wa pa gyod makasuway og trato. Daghan ang nag-ingon nga guwapa ko. Mituo sab ko, uy, kay daghan man sab ang nangulitawo nako. Pero wa silay suwerte kay wa mopitik ang akong kasingkasing ngadto nila. Tawga lang kog Cely. Kanunay kong mag-research sa usa ka Internet Café sa Talisay City nga mao sab ang dapit nga akong gipuy-an. Dinhi ko gikaila si Jay, sama sab nako nga estudyante. Sa unang higayon mibati kog paghigugma. Apan may trato na diay siya. Wa ko magdahom nga nahimo ko siyang problema kay nangulitawo man siya nako. Kanunay kong awayon sa iyang girlfriend, nga palay-an nako si Jay. Maghilak god ko ug si Lemuel nga nagpadayon sa pagpangulitawo nako bisan gipakyas ko na siya, maoy sumbongan ko sa akong mga kasakit. Aron hisabtan ninyo ang tanan, ingon niini ang nahitabo. KANUNAY nakong ikaabot si Jay sa Internet Café. Mahiligon ko sa internet. Kon may assignment ko sa eskuylahan, sa internet dayon ko mag-research. Mitan-aw siya nako. Gipahiyoman ko niya. Mibawos sab kog pahiyom. Sa akong tan-aw, kami-kami rang edara, mga 19 anyos. Guwapo siya. Husto sa gitas-on. Iya kong giduol ug nakig-ila-ila siya nako. Pagkahuman nakog internet, migawas dayon ko. "Huwat una, Cely." Mihunong ko ug milingi. Misunod diay si Jay nako. "Alas tres pa man, puyde bang dapiton tikag pang-snack. Diha lang god sa atbang." Mahigalaon ang tingog ni Jay. Mapahiyomon. Gitan-aw nako ang iyang gitudlo. Usa ka Jollibee. Nahunahuna nako nga way daotan kon dawaton ang iyang imbitasyon. "Okey." Samtang nag-snack mi sa maong kan-anan, every now and then, motutok si Jay nako. Makaduko ko sa iyang tinan-awan. Wa ko makasabot sa akong gibati niadtong tungora. First time ko nga mibati og ingong feeling. Ug ambot ba, morag gaan man kaayo ang akong buot dihang nangayo siya sa number sa akong selpon. Gitagaan dayon nako siya. Apan mibati kog kauwaw nga mangayo sa iyang number. Maong wa ko mangahas sa pagpangayo niya. Medyo nahasol ko nianang pagkagabii. Wa dayon ko makatulog. Mobangon ko sa akong higdaanan, unya mohigda na sab. Mitingog ang akong selpon. Wa ma-register sa akong phonebook ang number sa nagpadalag message. Akong gibasa. "Gd eve. Tulog ka na? – Jay" Wa ko makapugong sa akong kaugalingon. Dihadiha mibati kog kalipay nga si Jay diay ang nagteks nako. Gireplayan nako dayon. "Gd eve, too. Wa pa ko tulog." Mireplay sab dayon si Jay. Ug nagteksanay mi niadtong gabhiona. Mao to ang sinugdanan sa tanan. Nagkasuod mi pag-ayo si Jay. Kanunay ming dunay komunikasyon pinaagi sa selpon. Magkita sab mi pirme sa suki namong Internet Café. Hangtod nga nangulitawo siya nako. "Give me enough time, Jay. Di dali ang pagtugkad sa gibati. Di pa ko kaseguro kon love ka ba sab nako." Seryoso ko kay para nako, ang maong sitwasyon di kaduwa-duwaan. Daghan na kog nadunggan nga sakit ang kapakyasan sa unang gugma. "Okey lang, Cel. Maayo man sab nga di ka magdali-dali sa paghukom." Nanglabay ang mga adlaw, way bugto ang among communication ni Jay sa selpon. Ug kon magkakita mi sa internet, sa di pa mi mamauli, mag-snack mi sa Jollibee. Usa ka hapon sa akong paggawas sa gate sa unibersidad nga akong gitunghaan, usa ka babaye ang misugat nako. Nagkusmod. Guwapa ra ba unta. Nag-uniporme sa eskuylahan. Parehas nako og edad, sa akong banabana. "Ikaw ba si Cely?" Isog ang tingog sa babaye. "O-Oo." Mubo nakong tubag. "Ako si Miraflor. Girlfriend ni Jay. Dunay nakasumbong nako nga kanunay mong magkita si Jay sa internet ug mangaon sa Jollibee. Palay-i si Jay aron di ta magubot!" Wa na ko makahimo sa pagtubag kay nagdaling mibiya nako si Miraflor. Dugay-dugay gyod kong nakalihok. Mihuot ang akong dughan. May trato diay si Jay. May pipila gyod ka lusok sa luha nga nanglugmaw sa akong mga mata, kay niadtong tungora natugkad ko na sa akong kaugalingon nga gihigugma nako si Jay. Pagkagabii, miteks nako si Jay. Wa nako replayi. Naghilak ko sa akong kuwarto. Ug dihang nagkita mi sa Internet Café, wa nako siya pakitaig maayong pagtagad. "W-What’s wrong, Cel?" Nakita nako ang kabalaka sa nawong ni Jay. Gisultihan nako bahin kang Miraflor. "Nganong gililong mo siya nako, Jay?" Milingiw ko. Di ko gusto nga makita ni Jay ang pagpamula sa akong mga mata. "Tinuod nga may relasyon mi si Miraflor kaniadto, Cel. Ug di na kinahanglang isulti ko pa siya nimo. Break na mi sa wa pa ko manguyab nimo. She’s nagger. Demanding. Di makamaong modawat og katarongan. Kanunay ming mag-away. Di siya ang klase sa babaye nga akong gipangita." Wa ko motuo sa gisulti ni Jay. Gibiyaan nako siya. Ug nianang pagkagabii, namisita si Lemuel nako, usa ka lalaki nga nag-antos sa iyang gugma nako. "Nganong ingon ani, Lemuel? Nahigugma na ko, pero kasakit ang akong naangkon." Gisulti nako kang Lemuel ang tanan. "Kon tagaan lang unta ko nimog higayon, Cel, di ka masakitan. You know how much I love you." "Ayaw dugangi akong kaguol, Lemuel. Please. Inigsoon lang gyod ang akong pagtan-aw nimo. I’m very sorry gyod." Gianugnan ko sa gugma ni Lemuel nako. Seryoso kaayo siya nako. Pero di sab nako mapugos akong kaugalingon sa pagmahal niya. Si Jay ang akong gihigugma. Usa ka hapon, nakita nako si Miraflor nga malipayon kaayo uban sa usa ka lalaki. Nag-agbay niya ang lalaki. Sa ilang mga lihok ug reaksiyon, akong nasuta nga uyab gyod sila. Nahunahuna nako si Jay. Husto siya. Di angay mahalon ang babaye nga sama kang Miraflor. Mituo na ko kang Jay nga gimahal ko niya. Niadtong tungora, nawagtang ang tanang kasakit nga akong gibati. Ug nakahukom ko nga sugton na si Jay. Wa ko magmahay sa akong pagsugot kang Jay, Ms. Vera. Manggihunahunaon kaayo siya nako. Na-feel nako ang iyang gugma, di lang sa lihok ug sinultihan, hangtod na sab sa buhat. Dako siyag respeto sa akong pagka babaye. Daan na nako siyang giingnan nga mohuman una mi sa among kurso una pa maghunahuna og angay buhaton sa among relationship. Masinaboton kaayo siya. Malipayon mi sa among relasyon. Salamat kaayo sa pag-publish ning akong kaagi. INGON gyod ani ang gugma, mga kahindog. May thrill gyod. Hangtod sa sunod issue. Bye-bye!

Mga Ihap Nga Binisaya niadtong 1668

Paambit ni tig.bantay tig.bantay@yahoo. com Biyernes, Oktuber 3, 2008, 10:38 SH Matod pa, tinagpulo ang ihap sa Bisaya: usa, duha, tulo, upat, lima, unom, pito, walo, siyam, pulo; napulo, karuhaan, katloan… gatos; usa gatos, karuhaan gatos, katloan gatos… yukot (gitawag nato karog "libo"); dumalan (ang Binisayangtawag sa Iningles nga ‘millions’), ang pipila (ka Bisaya) nagtuo nga napulo ka yukot ang dumalan, ang uban usab (nga Bisaya) nagtuo nga usa ka gatos ka yukot ang dumalan, "dumalan sa dumalanan" kon buot nilang ipasabot nga "million millions"; ug kon dili na gyod nila maihap tungod sa kadaghan, magpabula sila sa ilang baba sa imong atubangan dayog ingon "bura-buraan" nga nagpasabot "labaw kadaghan nga sama sa bula sa baba, dili na gyod maihap. dugang: 24 = upat ug karuhaan 36 = unom ug katloan (Makita kini sa sinulat ni Alcina niadtong 1668)--

Ang Gamhanang "TA"

Ni E.S. Godin Bisaya, Nobiyembre 5, 2008 Ang pulong "ta" way kalainan sa kugita nga daling makaadap sa iyang palibot depende sa iyang nahimutangan. Usa kini ka gamhanang pulong nga nagdala og lainlaing panagway. Ania: 1.) TA— isip panghulip (pronoun), baryasyon sa "kita". Mga Pananglitan: Maayo pag mangadto ta sa Ayala. Mag-unsa man ta didto? Manan-aw tag (ta og) sine. Dili ta manglakaw kon di ta makakaon. 2.) TA— isip panghulip (pronoun), espesyal nga porma sa "ako" o "ko". Kon namatikdan ninyo, ang "ta ka" maoy laing porma sa "ko ikaw". Nga sa ato pa, ang "ta" nagrepresentar sa "ko" sanglit dayag man nga ang "ikaw" mahimo sang "ka" usahay. Mga Pananglitan: Hagkan ta nuon ka ron. Sige, kay ikeha ta man kag marital rape. Ah, ayo kag din-a ta ka hagkan. Sipaon nuon ta ka. Angay sab matikdan nga ang "ta ka", pagasulaton o pagalitokon sad usahay sa iyang contracted form nga "tika"— nga nagpasabot gihapog "ko ikaw". Apan timan-i nga ang "tika" pagasulaton na lang nga usa ra ka pulong (one word)— dili buwagon. Kini tungod sa katarongan nga usa na man kini ka kinontrak— sa ato pa, gitapi, gihiusa, gidugtong. Gawas pa, ang "ti" dili lehitimong pulong— walay identity— maong dili mahimong ibuwag pagsulat. Mga Pananglitan: Ah, ayo kag din-a tika hagkan. Sipaon nuon tika. 3.) TA— dinaklit (shortcut) nga porma sa "tana". Medyo kataw-anan ni pero tinuod nga hiyas sa atong Binisayang Sinugboanon. Kon kanus-a nagsugod kining uso sa paglaktod (shortcut) sa mga pulong, butang nga wa pa nato matino. Pero tan-awa, nakabantay ba mo nga ang "tana", minubo ra sad sa "tara na"? Ug kining "tara na", di ba masabot man nga short form ra sad sa "adto na ta na" o sa mas taas nga porma nga "moadto na kita, sige (o dali) na"? Mga Pananglitan: Tana. Ta.

Pagpangita sa Sayop 1

Ni E.S. Godin Kon wa kay lingaw, nan, aniay kalingawang pangpaabtik sa sensibilidad nga Bisaya. Sayon ra. Pangitaa lang ang kalainan o giedit nga porsiyon ug sutaa kon nganong giedit? Sa matag zodiac sign, may usa ka pulong nga giusab. Unedited LEO (Hulyo 23 – Agosto 23) – Makatagbo kag daghang kaila sa tambongan mong seminar. Motamod ang makapaminaw sa imong mga suhestiyon. Ipadayon mo ang imong gilarawng pagtukod og negosyo. Pun-an mo ang imong kakugi. Makipagtagay sa saro sa kalipay. Biyernes ang suwerte mong adlaw ug 7, 3, 8 ang palaran mong numero. VIRGO (Agosto 24 – Septiyembre 23) – Niining semanaha daghan ang mosaksi sa imong imbensiyon. Di mo lung-an ang pagtuki sa siyentipikanhong kamatuoran. Dako kag matampo alang sa kalamboan. Makipaghimamat ang kanhi mong higala. Masumpayan ang naputol nga relasyon. Suwerte mong adlaw ang Miyerkoles ug palaran mong numero ang 4, 6, ug 2. LIBRA (Septiyembre 24 – Oktubre 23) – Molugak ka sa hiwi mong baroganan. Ipadayon mo ang pagbag-o sa imong batasan. Makipag-uliay kag maayong kabubut-on sa imong igsoon. Itingob mo na ang panahon sa pamilya. Hulipan ang pagkulang sa imong minahal nga nahiubos kanimo. Lunes ang suwerte mong adlaw ug 3, 5, 1 ang palaran mong numero. Edited LEO (Hulyo 23 – Agosto 23) – Makatagbo kag daghang kaila sa tambongan mong seminar. Motamod ang makapaminaw sa imong mga suhestiyon. Ipadayon mo ang imong gilarawng pagtukod og negosyo. Pun-an mo ang imong kakugi. Makigtagay sa saro sa kalipay. Biyernes ang suwerte mong adlaw ug 7, 3, 8 ang palaran mong numero. VIRGO (Agosto 24 – Septiyembre 23) – Niining semanaha daghan ang mosaksi sa imong imbensiyon. Di mo lung-an ang pagtuki sa siyentipikanhong kamatuoran. Dako kag matampo alang sa kalamboan. Makighimamat ang kanhi mong higala. Masumpayan ang naputol nga relasyon. Suwerte mong adlaw ang Miyerkoles ug palaran mong numero ang 4, 6, ug 2. LIBRA (Septiyembre 24 – Oktubre 23) – Molugak ka sa hiwi mong baroganan. Ipadayon mo ang pagbag-o sa imong batasan. Makig-uliay kag maayong kabubut-on sa imong igsoon. Itingob mo na ang panahon sa pamilya. Hulipan ang pagkulang sa imong minahal nga nahiubos kanimo. Lunes ang suwerte mong adlaw ug 3, 5, 1 ang palaran mong numero. Kining maong ehersisyo maoy pagpaigmat sa atong sensibilidad tali sa Binisaya ug sa Tinagalog. Nakita ba nimo ang kalainan? Atangi ang sunod nga dugang lingaw!

Ang Bisaya ug ang Binisaya

Ni E.S. GODIN Bisaya, Oktubre 8, 2008 Si Komisyoner Nolasco sa KWF, dihang gipangutana kon unsa para niya ang atong language, nationality, ug ang atong country siya miingon, "I always start by saying that it depends on the language you’re using. In English, our language is "Filipino", our nationality is "Filipino" and our country is the "Philippines." In the national language called Filipino, our language is called "Filipino", our nationality is "Pilipino" and our country is "Pilipinas." I won’t advise using "Filipinas" for our country, and "Filipino" for our nationality because they are contrary to official usage." Kini mao usab sa atoa. Ug kinahanglang di ta malipat pagnanaw sa sensibilidad natong mga Bisaya tali sa sensibilidad sa ubang kaliwat. Sa English nga panghunahuna, pananglit, mahimo na nga ang "Bisaya" nagpasabot og lengguwahe sama sa "Don’t speak Bisaya,"; ug "‘Wag kang magsalita ng Bisaya," sa Tagalog. Apan sa lumad nga panabot, ang pulong "Bisaya" di gyod mahimong sabtong pinulongan. "Binisaya" gyod, Binisayang Sinugboanon, Binisayang Binol-anon, Binisayang Sinurigaw/non, to be specific. Ug kay ang "Binisaya" mao may silbi general term sa nagkalainlaing dialect sa Kabisay-an (ug Mindanao), mao nga angay kining kanunayng mag-una, dili maayong balihon sama sa "Binol-anong Binisaya", "Sinugboanong Binisaya", "Winaray o Waray-waray nga Binisaya"; ngil-ad paminawon kon dili man gani maisip nga sayop. Depinisyon Bisaya – pungan (noun) – usa ka tawo kun linalang nga lumad sa Kabisay-an; katawhan sa Isla sa Kabisay-an; o natawo ug nanimuyo sa bisan diing dapit sa nasod o kalibotan kansang ginikanan kaliwat og Bisaya kun taga Kabisay-an og kagikan. Binisaya – 1. pungan (noun) – lengguwahe o pinulongan sa katawhan sa Kabisay-an; 2. pungway (adjective) – iya sa o kalabot sa mga Bisaya, sama sa lihok, kinaiya, proseso o pamaagi, ubp. Sayop nga Paggamit Tungod kay wala itudlo ang atong pinulongan lakip na ang sensibilidad niini sa atong kabataan diha sa mga tulunghaan, ang atong pinulongang Binisaya kusog nga nagakausab, ug daghan ang dili na tukma ang pagkagamit. Kini tungod kay mao may anaa sa ilang panghunahuna ang sensibilidad sa langyawng mga pinulongan nga maoy ilang nakat-onan sa eskuylahan. Pananglitan, daghan ang moingog "musikang Binisaya". Apan usa kini ka dakong sayop sama nga sayop kaayo ang pag-ingog "baboyng Binisaya" o "manok Binisaya". Duna ba goy "musikang Binisaya" o mabinisaya ba god ang musika? Di ba ang musika usa man ka unibersal nga lalang? Ang sakto, "musikang Bisaya"— nagpasabot nga musikang iya sa mga Bisaya. Hinuon, mahimo tang moingon "kantang Binisaya", nagpasabot sa Binisayang liriko sa awit. Mahimo sab tang moingon, "utan Bisaya"— nagpasabot nga utan nga iya sa mga Bisaya; "utan Binisaya"—nagpasabot nga utan nga gihikay o giandam sa proseso kun pamaaging iya sa Bisaya. Mahimo sab ang "literaturang Bisaya"— meaning "Visayan literature"; puyde pod "literaturang Binisaya"— a literature written in Visayan. Di ba dako kaayog kalainan kining duha? Ug busa, di gyod mahimong baylo-bayloon o patakaan lang sa paggamit.—

Reaksiyon sa "Kagat"

Ni E.S. Godin NING gulaa maoy atong saw-an ug tubayan ang usa ka reaksiyon nga midangat sa among buhatan— usa ka reaksiyon nga sa akong tan-aw, nanginahanglan sa among hiniusang panahom ug baroganan isip mga editor ning magasin. Ania ang mensahe ni Magsusulat Satur P. Apoyon nga iyang gipadala pinaagi sa e-mail: Sa gula sa Bisaya Agosto 13, 2008, ang pulong KAGAT kabahin sa katibuk-an sa ulohan sa sugilanon ni Raul Acas - "Usa Ka Napungag Nga Kagat Sa Alimango". Kon mouyon tang tanan nga ang gituki nga pulong hulam sa Tinagalog, dan, nahisupak ang maong pagsagop sa atong panlimbasog nga palamboon pa ang daw gianemik nga Binisayang Sinugboanon. Nganong di man PINAAKAN ang gigamit sa awtor (o kaha sa mga editor)? Hinuon, sa bata pa ako, nadunggan ko na sa mga tiguwang nga maghisgot og "halas kamandag" ug "iring kumagat". Kon adunay unod kining akong panud-ong batok sa pulong KAGAT, palihog inatan tag panahon sa paglinaw ang kalubog sa isyu.— SPA Among Panud-ong Kon pulong Tinagalog ba gyod ang "kagat", butang nga malisod pang masubay. Ang tataw mao nga nag-eksist usab kining pulonga sa ubang pinulongan (sa Hiligaynon pananglit) ug bisan sa ubang diyalekto sa Binisaya sama sa Binisaya sa Isla sa Bantayan. Apan buot kong tin-awon pag-usab nga ning atong paninguha pagpatunhay sa pinulongan ug sa estandardisasyon sa Binisaya, wala intawon ta magdili sa pagpanghulam, kay kon nanghulam man gani ta sa Iningles, nganong dili man sa lengguwaheng igsoon ra sa atong Binisaya? Ang gipahinumdom ko lang kanunay nga angay natong bantayan ug likayan mao ang paggamit sa grammatically organic words— mga pulong nga nanagdulag hinungdanong papel sa estruktura sa pinulongan sama sa mga langgikit, preposisyon, panugtong, panumbok ubp. Ug ang pulong "kagat", sumala sa gipasabot sa sugilanon, usa lang ka ordinaryong noun. (Pasayloa ang pag-ingon nga labihang sayopa na nuon kon giilisan pag "pinaakan", segun sa gisugyot ni SPA, ang maong pulong sanglit dili ‘pinaakan’ ang gipasabot sa ‘napungag’ kondili ang "paak" o "sipit" kun "kagat" sa alimango.) Dili daotan ang pagpanghulam o pagsagop og mga pulong, kay kini kabahin sa paglambo, basta nga ang pulong gihulam dili kabahin sa organikong elemento sa estruktura sa pinulongan. Aniay pananglitan: Gusto kong mokain og saging suwaan ng asin. Si Helen ay labihang guwapaha na babaye. Ning maong eksampol, bisan ang langgikit nga ‘IN’ lang sa ‘MOKAIN’ (imbes MOKAON) ug ang partikulong Tinagalog nga ‘NG’ (inay OG) ang atong gigamit— samang pagkaagiha sa ikaduhang eksampol nga Tinagalog nga ‘AY’ ug ‘NA’ (imbes ‘NGA’)— apan klaro kaayo nga mas milutaw nga Tinagalog na ang maong pagkahan-ay. Kini maoy peligro sanglit kon kiniy magpasulabi, mogawas man nga Binisaya pa tuod ang mga pulong apan Tinagalog na nga han-ay. Ug kini maoy nanghitabo karon sa atong katilingban agig resulta sa Filipinisasyon diin gilakip nila sa bokabularyong Filipino ang mga pulong Binisaya ug ubang lengguwahe sa Pilipinas apan ubos sa estrukturang Tinagalog. Nan, may matawag pa kaha tang atoa kon kining programaha makabaton og hingpit nga katumanan?—

Ang Esensiya sa Haypen Diha sa mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

Ni E. S. GODIN Bisaya, Sept. 17, 2008 DAGHAN pa baya kanato wala makatino unsa gayoy esensiya niining giyon o haypen diha sa pagsulat sa atong pinulongang Binisaya. Hinungdan gani nga daghan sab kaayo dili makatumong unsa ug kanus-a kini gamiton. Sa "Lagda sa Espeling" nga gitamdan ning Bisaya, mabasa nato kining mosunod: 6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay (rootwords) nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon susama sa, ug sa kakulang ug diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen. Mga Pananglitan: lukso-lukso pula-pula tigom-tigom dakop-dakop 6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (rootword) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong. Mga Pananglitan: taudtaod hunahuna hugunhugon bukubuko habuhabo kutukuto bagulbagol (skull) tuwaytuway dihadiha duhaduha dipudipo Base niining maong tamdanan, masuta nato nga ang giyon o haypen maoy nagdeterminar kon gamotpulong (rootword) bang gisubli lamang paglitok ang usa ka pulong binalik-balik o mismo ang maong binalik-balik nga pulong mao gayod ang pulong. Sa laing pagpatataw, ang haypen maoy nagtug-an nga ang maong pulong binalik-balik usa diay ka rootword nga gisubli lamang paglitok. Gawas niini, ang haypen ning maong matang sa mga pulong mao usay nag-justify sa titik "o" nga anaa na sa tunga nga silaba sanglit ang lagda sa paggamit sa "U" ug "O" nag-ingon man: "Ang "U" anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay samtang ang "O" anha lamang gamita sa kataposang silaba, gawas sa mga pulong langyaw nga giadap nato sa Binisaya diin ipabilin ra ang vowel kon unsa may espeling sa maong pulong gihulaman. Kining maong duha ka importanteng rason maoy dakong hinungdan nganong angay gayong gamiton ang haypen sa tukmang paggamit diha sa mga pulong binalik-balik paglitok. Kay sa higayon nga dili kini magkadimao pagkahimutang, nan, wala ka lang makalapas sa tukmang paggamit sa haypen apan nakayatak ka usab sa lagda sa hustong paggamit sa "U" ug "O". Alang sa dugang katin-awan, mas maayong basahon ang kinatibuk-ang "Lagda sa Espeling" nga na-online sa http://bismag.pbwiki.com. —

Tulo ka Hugna; Usa ka Away

Ni E.S. GODIN 1. Ang Epekto sa Filipinisasyon Diha sa Binisaya SA tuyo nga magkasinabtanay ang mga Pilipino diha sa usa ka komun nga lengguwahe, gisugyot ni Pres. Quezon sa Phil. National Assembly niadtong Okt. 27, 1936 ang pag-ugba sa Institute of National Language (karon Komisyon sa Wikang Filipino). Ang misyon mao: "To undertake a study of all existing languages in the country and choose one as the basis of a common language." Tuod man, pagka Nob. 9, 1937, ang Institute of Nat’l Language nga gilangkoban sa mga representante sa pito ka nanag-unang pinulongan sa nasod mingdeklarar nga ang Tagalog maoy himoong basehanan (basis) sa pagatawgong Pilipino (nga sa ulahi gihimong Filipino) nga maoy National Language. Ug kini maoy gitawag nakog Filipinisasyon— nga sa ato pa, Filipinizing all Philippine languages. Ang proseso mao ang pagpalambo kuno sa National Language ginamit ang ubang mga pinulongan pinaagi sa paglakip niini sa bokabularyong Filipino. Sa laktod, anam-anam nilang gihimong Filipino (o Tagalog) ang 170 kapin ka lumad nga pinulongan sa Pilipinas. Abag niini, higpit nga gipaimposar sa mga eskuylahan ang language policy diin multahan ang mga bata nga magbernakular. Hinuon, kining Filipinisasyon o pag-ugbag usa ka nasodnong lengguwahe dili baya unta ngil-ad kon… kon ang atong mga pinulongan sa panimalay gilakip pa unta sa pagpalambo— giapil sa pagtudlo sa mga eskuylahan. Apan dakong wala! Sa kapi, daw igo lang gipangahoyan ug daw luog kining nahimong tinamay sa katilingban. Way class ang Binisaya, Inilokano, Hinilonggo, ubp. Gipakaubos ang molitok niini, samtang ang Iningles ug Filipino giisip nga class— mga pang-internasyonal. Ug ang mas grabe pang resulta, inanay nga nangadaot, nangaguba ug nangamatay ang atong lumad nga mga pinulongan. Ang mga batan-on hapit dili na makasabot sa lumad nilang lengguwahe. Dili na sila ganahang mamasa sa mga sinulat sa pinulongan sa ilang katigulangan kay laglom kaayo ug kinaraan pa gyod. Alang-alang og di mangalimot ang atong kabataan nga ang impluwensiya sa Filipino o Tagalog ingon man sa English mingsaka man sa atong panimalay pinaagi sa mga radyo ug TV. Mao nay namat-ag mahayag sa mga bata karon ang pinulongang dili ila diha sa TV, ug busa nangahimo silang mga mestiso kon dili man langyaw sa pinulongan sa ilang kaliwat. Sa Binisaya pananglit, tinuod makasulti pag Binisaya, apan labihang gubaa na. Wala na magkadimao ang gramar. Ug dili lang mga bata, hasta pang mga hamtong kun mga propesyonal. Pananglit, sagad na natong madungog ang "wala gidakpi", "hapit nadakpan", "wala gidunggab", "wala naigo", ubp. Ug kon nagkasayop-sayop na ang atong pagpamulong sa Binisaya, unsa pa kaha diha sa pagsulat? Mao kana nga luwas kaayo ang pag-ingon nga halos tanang Bisaya dili kamaong mosulat og grammatically correct nga Binisaya. Ug gumikan sa kusog nga impluwensiya sa Filipino o Tagalog sa atong mga panimalay, mingkuyanap na hangtod ang grammatically organic nga mga pulong Tinagalog diha sa sistema sa atong pinulongan. Pipila ka tataw kaayong grammatically organic Tagalog mao ang nag-exist nang NA diha sa Binisaya imbes unta NGA, ang KAY imbes KANG, ang KUNG inay sa KON, ang PINAKA, ang AY (UG sa atoa), ang mga langgikit, ug daghan pang uban. Kining mga pulonga nagdula og importante kaayong papel sa grammatical structure, nga makaguba lakip sa tono sa atong Binisaya. Dili ko supak sa pagpanghulam, kay kini kabahin sa paglambo. Apan ang atong hulaman o adapon kadtong mapuslan nato, ang makadaot ug makaguba atong salaon. Sa pagkakaron gidut-an tag maayo sa impluwensiya sa Filipinisasyon. Hinuon, ang KWF nakabantay na niining kadaot nga nahimo. Apan di pa angayng magsaulog kay ang pagpahiuli dili malalim. Ang sistema nga anaa na sa katawhan dili sayon libwasan. Ang impluwensiya anaa pa. Naa ang TV, naa ang mga basahon nga hapit tanan Tinagalog. Karon ang sukna: Unsay atong mahimo? Moduko ba lang tag magpaawot sa padayong paglamay sa kamandag sa Filipinisasyon? Mosugot ba lang ta nga mahimong Filipino sa madugayg sa madali ang atong Binisaya ug ubang lumadnong mga pinulongan? Para nako, wala nay laing sulbad: Hingusgan ang pagpakabana sa pagtuon sa atong kaugalingong pinulongan. Palig-onon ug tamdan ang estandardisasyon sa Binisaya. 2. Ang Nakurakot Natong Panghunahuna GAWAS sa Filipinisasyon, ang laing mas grabeng hinungdan sa inanayng pagpangaguba kon dili man pagpangapuo sa lumad natong mga pinulongan mao ang corrupted natong panghunahuna. Gikan sa pagsakop kanato sa mga Espanyol ngadto na sa mga Amerikano, ang atong panghunahuna gihaskan sa mga panlantaw ug gumaran nga iya sa mga kolonisador. Hinuon, wala kaayo ta madani sa mga Katsila, tingali gumikan sa gipakita nilang taras— diin dili sila buot nga makakat-on ta ug maedukar— kay kon maedukado ta, makaamgo na unya ta ug malisod nang pasundon sa ilang kamandoan ug mosukol na nuon kanila. Apan kon diin ta wala mapukan sa kaping 300 ka tuig nga pagdominar sa mga Katsila mao usay dakong kadaogan sa mga Amerikano sulod lang sa hamubong katuigan. Oo, malamposon kaayo ang mga Kano sa ilang pagpangharana sa kasingkasing sa dalagang Pilipinhon. Tiaw mo, nahurot atong belib kanila nga mipaedukar kanato. Nahimo natong dakong garbo ang unsa mang butang nila nga atong mapanag-iya. Stateside lagi! Nangandoy ta nga makapuyo sa ilang yuta ug bisan unsa na lay gipangnusnos nato sa atong lawas nga maputi ug matag-as ang mga ilong sama nila. Gihimo nato silang idolo sa walay pag-aninaw kon unsay dangatan sa unahan. Ug tan-awa. Gagmay pa lang gani ang atong kabataan, gusto na kaayo ta nga mahanas nas pinulongan nila. Kon makaya lang, adto gyod nato paeskuylaha sa eksklusibong eskuylahan kay nindot kaayong tan-awon ang bata nga maantigo nang moiningles. Ug bisan sa balay, ingnon gyod nato ang bata nga, "Ayg duwai nang slippers, Nak, kay dirty." Nahunahuna ba nato nga niini, gihimo lang nato silang mga munyekang mosulti? Nga sa paghimo niini, gipahimulag hinuon nato sila sa ilang kaugalingong kultura ug gihikawan sa ilang lumad nga pinulongan sa kaliwatan? Sa laktod nga pagkasulti, gipadako ug gimatuto nato ang atong kabataan sa sensibilidad nga iya sa langyaw (Western), inay unta sa sensibilidad nga atoa— sa sensibilidad sa atong pagka kita isip mga pumuluyo sa nasod nga Pilipinas, o sa atong pagka Bisaya sa partikular. Gani, nanagko sab ta ubos niini nga sensibilidad hinungdan nga nangahingkod ta nga haguka sa panabot nga haom sa atong kalikopan ug kaliwat. Ug ang pait nga resulta, halos nawad-an tag garbo sa atong pagka kita; lisod ikabaligya ang atong mga produkto kay kita mismo wala may pagtuo nga kini taas og kalidad, lokal ra; nawad-an tag gugma sa atong gidak-ang yuta; nalimot ta sa atong lumad nga mga pinulongan; ug kay nahailawom man ta ining corrupted nga panghunahuna, nan, nag-antos sab ta sa usa ka korap nga nasod. Tungod sa sistema sa edukasyon karon nga nag-andar ubos sa sensibilidad nga iya sa langyawng nagpasiugda ning maong sensibilidad, padayon kitang nag-ani og mga gradwado nga sumusunod o tumutuman usab sa maong sensibilidad. Tinuod, daghan kitag propesyonal nga batid sa nagkalainlaing natad—ang gipasigarbo natong mga globally competitive. Apan bugti niini mao ang pagkapapas sa maanindot natong kultura, tradisyon ug ang pagkapuo kun pagkatuyamok sa lumad natong mga pinulongan nga mao untay tatak nga kailhanan sa atong pagka kita isip usa ka kaliwatan. Sa pinulongang Binisaya lang pananglit, alang-alag dili ni matuyamok o mapuo sa kadugayan nga wala may paninguha sa pagtudlo niini diha sa mga eskuylahan. Sa media personalities (print ug broadcast) nga maoy numero unong makaimpluwensiya sa katawhan, pila kaha kanila ang nagpraktis sa ilang propesyon ginamit ang pinulongang Binisaya? Pila ang gustong mag-editor karon sa mga publikasyon nga namatik og Binisaya ug pila ang gustong mahimong magsisibya sa mga radyo ug TV ginamit gihapon ang lumad nga sinultihan? Daghan, di ba? Apan may training ba sila bahin sa tukmang paggamit ning maong pinulongan? Kon duna man, kinsa ug giunsa pagtudlo? Kita sayod nga sila nanggradwar sa ilang kurso ubos sa English ug Filipino isip maoy medyum sa pagtuon segun sa gilatid sa sistema sa atong edukasyon. Nan, kinsang lengguwahea ang dili matuyamok sa sayop? 3. Mga Timailhan sa Langyawng Sensibilidad Diha sa Binisaya GUMIKAN sa dili balanseng medyum sa pagtudlo kanato ubos sa kasamtangang sistema sa edukasyon diin maoy gipalabi ang nagdominar nga pinulongan sa kalibotan (English) ug ang giilang nasodnong lengguwahe sa nasod (Filipino), samtang ang atong lumad nga mga pinulongan gipasagdang magpabilin lamang pinulongan sa panimalay, ang katawhan inanay nang nanagpangalimot niini nunot usab sa kusog nga pagpangausab diin anam-anam nga mingpuli ang mga termino kun gambalay (structure) nga iya o impluwensiyado sa langyawng sensibilidad. Tatawng timailhan niini mao ang pagtungha sa saksak-ninagol nga sinultihan—Tagalog-English (Taglish) o sa Vistaglish (Visayan-Tagalog-English) o sa uban pang lumad nga mga lengguwahe sa atong kapupud-an. Ug kini maila kaayo diha sa dagko ug mauswagong mga siyudad diin kusog ang media nga maoy usa nga nakatampo sa pag-uso niini. Sa sambog nga English, dili kaayo tantong apektado ang lumad nga pinulongan sanglit tataw man nga lahi kinig gambalay tandi sa atoa, sa Binisaya pananglit. Gawas pa sab, aware kita nga kana nga pulong, usa ka pulong Iningles. Ang pait ug dakong dangan sa atong gagmayng mga pinulongan, mao kining Filipino ubos sa katuyoang Filipinisasyon nga gipalig-on sa iyang pagka nasodnong lengguwahe. Ang nakangilngig pa kay daw wala ta makabantay nga hilom na kining misapaw sa atong lumad ug tinuod nga pinulongan. Gani, wala gyod ta kamatngon nga daghan kanato o sagad na kanato nanagsulti, pananglit, sa Binisaya nga mga pulong apan sa Tinagalog nga han-ay o sensibilidad. Sa laktod, Binisaya tuod nga pagkasulti, apan sa panabot o sensibilidad sa Tagawog o sa Filipino nga maoy atong natun-an sa eskuylahan. Usa ka pananglitan. Di ba, sagad sa atong kabataan karon moingon man, "Lyn, nakagusto gyod ko sa imo", o "nahigugma ko sa imo." Kining estrukturaha sakto sa sensibilidad nga Tagalog ("Lyn, may gusto talaga ako sa ‘yo" o "umiibig ako sa ‘yo.) Apan kon tukion ta kini sa panabot nga Bisaya, kini nga sentens dakong sayop— usa ka incomplete sentence. Kon akoy babayeng ingnan ining pagkasultiha, tingalig hitamparosan nako. "Nakagusto/nahigugma ko sa imo…?" Sa imong unsa? Sa akong atubangan? Ang sakto unta niini sa Binisaya gyod nga panabot mao: Nakagusto/nahigugma ko nimo (dili sa imo). Kini gong "imo", "ako o akong", "iya", "ila", "ato", ubp. sa Binisaya, mga pronoun man nga possessive. Busa, kon moingon man nga "sa imo", suknaon ka sab og "sa akong unsa"? Ug kini usa lang sa daghan pa kaayong sitwasyon diin Binisaya nga pagkasulti, apan Tinagalog kon sabton. Ang lain pang timailhan mao ang sensibilidad nato sa pagtitik kun pag-espeling diha sa pagsulat sa Binisaya. Kasagaran, labi na sa wala masayod sa Lagda sa Espeling nga gisagop sa Bisaya, mosulat sa Binisaya binase sa iyang nakat-onan unsaon pagsulat sa Filipino o Tagalog. Ang uban sab, labi na sa mga pulong nga may sikit nga vowel, modayog sal-ot og haypen sa tunga sa maong duha ka vowel— pananglit, ang pulong ANIA, sulatong ANI-A, ang DALIA, sulatong DALI-A. Lagmit mitungha sa hunahuna sa nagsulat nga angayng dunay haypen sa kahadlok nga tingalig basahong ANYA (nia) ang ANIA, ang DALIA basahong DALYA (lia). Nga sa ato pa, nabalaka ang nagsulat nga tingalig basahon base sa sensibilidad nga English o Spanish ang NIA, sanglit kini may gitudlo o iyang nakat-onan sa eskuylahan. Unta, kon dungan pang gitudlo kanato ang langyaw ug ang lumad natong pinulongan, dungan sab untang mohimsog ang atong mga panabot—sa langyaw mang natad o sa ato rang kasilinganan— ug dili unta magkasaag-saag ang atong mga panghunahuna. Labaw sa tanan, wala unta tay katawhang kuwang sa himangkaagan sa iyang kaugalingong pinulongan ug dili unta matuyamok sa sayop ang atong lengguwaheng namat-ag mahayag.—

Ang “ON” ug “HON”; ang “AN” ug “HAN” ug ang di makita nga “H”

Ni E.S. GODIN Bisaya, Hulyo 30, 2008 ANG “ON” ug “HON” ug ang “AN” ug “HAN” mga ulhinggikit (suffixes) sa Binisaya nga baryasyon lang sa usag usa, managsama rag kahulogan, apan may linain o iya-iyang gamit. Ang “ON” ug “AN” gamiton sa mga gamotpulong kansang kataposang silaba (last syllable) pagalitokon nga pinagahi o pinahagsa (maragsa). Mga Pananglitan: dato (rich) – datoON gara (siaw) – garaON gahi – gahiAN (mobayad sa utang) dako (big) – dakoAN (dak-AN) liko (curve) – likoON biga (lust) – bigaON baga (thick) – bagaON Ang “HON” ug “HAN”, sa laing bahin, gamiton sa mga gamotpulong nga ang kataposang silaba (last syllable) pagalitokon nga dili pinahagsa (malumanay), ug daw daan nang may dili makita nga “H”. Mga Pananglitan: gasa (gift) – gasaHAN gisa – gisaHON bira – biraHON/biraHAN aduna – adunaHAN ayo – ayoHON giya – giyaHAN atake -- atakeHON Ang “ON” (“nHon”) ug ang “AN” (“nHan”) Mao ra usab kining prinsipyoha -- ang daan nang may daw dili makita nga “H” -- ang basehanan diha sa mga ulhinggikit nga "ON" nga usahay mahimong “nHon”, ug sa "AN" nga ma-“nHan”. Ang “ON” mahimong “nHon” ug ang “AN” mahimong “nHan” kon ang kataposang silaba sa pulong gilanggikitan ginalitok nga daw daan nang may di makita nga “H” diin sagad ining mga pulonga, kon dili man tanan, nagtapos og patingog (vowel). Mga Pananglitan: banika – banikanHon banika – kabanikanHan politika – politikanHon kultura – kulturanHon (dili kulturaON o kulturaHON) literatura – literaturanHon Mga pananglitan sa wala magtapos og patingog (vowel): katitikan – katitikanON (dili katitikanHon) katilingban – katilingbanON (dili katilingbanHon) kalikopan - kalikopanON (dili kalikopanHon) kalibotan - kalibotanON (dili kalibotanHon) Dugang hisgot: Ang “ON” ug “HON”, “AN” ug “HAN” ug ang di makita nga “H” KON buot sabton, ang “ON” ug “AN” ra gyoy maisip nga lehitimong mga iglalanggikit sanglit ang “HON” ug “HAN” resulta man lang sa pagtumaw sa “H” sa higayon nga ilanggikit sa mga pulong o gamotpulong kansang kataposang silaba (last syllable) daan nang may daw dili makita nga “H”. Pananglit, ang pulong “basa” (read) diin pagalitokon ta ang kataposang silaba nga daan nang daw dunay “H” apan dili lang makita, kon langgikitan sa “ON” o kaha sa “AN”, awtomatik nang mopatim-aw ang “H”— “basaHON”, “basaHAN”. Klaro kaayo ni ug dili nato masupak, kay kon dili ta patunghaon ang di makitang “H”, ang resulta mahimo mang “basaON” ug “basaAN”, diin tataw nga nawad-an sa tiunay niining kahulogan ang pulong “basa” (read). Sa mga pulong o gamotpulong sab nga walay dili makita nga “H”, komo ang kataposang silaba pagalitokon man nga pinagahi o pinahagsa (maragsa), ang mga ulhinggikit nga “ON” ug “AN” niini labi pang tataw kaayo ug dili malalis. Pananglit, ang pulong “basa” (wet) diin dayag kaayong walay gihikom nga di makitang “H”, kon langgikitan sa “ON” o sa “AN”, ang mahitabo mao nga mahimo na kining “basaON” ug “basaAN”— “Basaon (bas-on) ko ba kaha ning akong sinina, wa ra ba koy dalang ilisan”; “Basaon gyod na nga klase sa balanghoy”; “Diha gyod to sa imong gibasa-basaan ganiha lagmit mahulog imong singsing”. Mao sab ang pulong “luto” (cook), diin mahimo nang “lutoAN” ug “lutoON”. Sa ato pa, ang paggamit sa iglalanggikit niining puntoha nag-agad sa kon unsaon paglitok ang pulong. Ug kon ang usa wala pa masayod ni masinati unsay tukmang litok sa pulong, nan, dili siya makaseguro kon unsa say tukmang gamiton nga iglalanggikit. Ug niini, posible nga masipyat siya paglanggikit. Gani, mao ni kasagarang gumonhap sa mga porener nga buot magtuon og Binisaya. Ug mismo sa mga Bisaya nga nahimo na sang porener. Ug tungod kay ang pagtantiya sa tukmang ilanggikit nag-agad man sa unsay litok sa pulong, kini magakausab usab depende sa paagi sa paglitok sa matag dapit— sanglit may mga dapit man sa katilingbang Bisaya nga pinagahi og linitokan samtang sa lain may pinahumok o pinaluray. Ug kini tingaliy hinungdan nganong may mga pulong man nga samang gigamit ang duha: “AN” ug “HAN”, ug “ON” ug “HON”. Mga Pananglitan: bato (stone) – batoON {puyde sang “batoHON”} lubi (coconut) – (KA)lubiAN {puyde pod ang “(KA)lubiHAN”} buta (blind) – butaAN [puyde pong “butaHAN”

Ang ‘tig’ ug ‘tag’: unsay kalainan?

Ni E.S. GODIN Bisaya Hunyo 25, 2008 ANG ‘tig’ ug ‘tag’ pipila lang sa daghang iglalanggikit (affixes) nga kanunay hisaypan paggamit. Daghan ang malipat sa tukmang gamit niini bisan gani ang ubang mga magsusulat. Unsa ba diay kining ‘tig’ ug ‘tag’ ug unsay kalainan sa paggamit niini? Ang ‘tig’ ug ‘tag’ parehong mga unanggikit (prefixes) nga may iya-iyang buot ipatunhay nga kahulogan diha sa tukma nga paggamit. Ania ang mga kalainan: Ang ‘tag’ usa ka unanggikit (prefix) nga igadugtong sa mga pulong pagpasabot og kapanag-iyahan (referring to ownership). Mga Pananglitan: tagsulat (author) tagmugna (creator) tagbalay (host/ house owner) tag-iya (owner) Ang ‘tig’ usa ka unanggikit (prefix) nga nagpasabot og tagbuhat sa naandang mga lihokon o trabaho (referring to a doer of habitual works or jobs). Mga Pananglitan: tigbugha tighatod tigsulat tiglimpiyo tigluto tigkaon tigkawos Niining puntoha, sayop ang pag-ingon: Siyay taglaba namo sa amo. Siyay tiglaba ang husto. Sayop usab ang pag-ingong "Si Marianne maoy tigluto sa ‘humba’ nga midaog sa kontes." Ang sakto: Si Marianne maoy tagluto sa ‘humba’ nga midaog sa kontes. Matikdi ang dugang kalainan: Si Omar Khalid tigsulatan og mga balak ug sugilanon. Gani, siya may tagsulat sa sugilanong "Dayaspora" nga midaog og ikaduhang ganti sa Palanca Awards. Siya usay tigsulat sa editoryal sa usa ka lokal nga mantalaan sa Sugbo. Hinuon, dili siya maoy tagsulat adtong editoryal nga migula gahapon. Sa dugang pagtuki, ang ‘tag’ gigamit usab isip laing unanggikit nga igadugtong sa mga pulong pagpasabot og balor o gidaghanon (referring to a value or quantity). Mga Pananglitan: Tagpila na ba ang kilo sa bugas karon? Tag-45 pesos na ang dili NFA. Tagbaynte singko ra ang NFA. Matikdi: Tagsa (tag-usa) kun tagurha (tagduha) ka sako ang banabana nga among mabahin sa pagpananggi. Tagkinyentos ang matag sako. Busa, lagmit makasapi mig tagsa ka libo puhon. Ang haypen gamiton lamang kon ang ‘tag’ gidugtong sa pigura sa mga numero, Arabiko man o Romano. Ug kon ang numero gisulat sa pulong (in words), ang haypen dili na gamiton. —

Ang pulong "Pagka"

Ni E.S. GODIN Bisaya Hunyo 11, 2008 MAY pipila nga nanagtuong ang 'pagka' sa Binisaya usa lang ka iglalanggikit (affix) ug busa, para nila, kini kanunay gayong idugtong o isumpay sa mga pulong langgikitan. Apan para namo sa karong nanimon ning magasing Bisaya, ang "pagka" nagbaton og birtud sa iyang duha ka gamit— ang buwag ug dugtong. Sa Tagalog kun Filipino, anaa kanang ilang 'pagiging' nga pagasulatong buwag. Pananglitan: "Tuwang-tuwa siya sa kanyang pagiging artista." "Sa kanyang pagiging abogado, marami na siyang natulungan." Sa Iningles, anaa sab ang 'being' nga sama sa 'pagiging', pagagamiton usab nga buwag. Ug sa akong tan-aw, usa ka dakong kawad-on sa Binisaya kon ilhon ta lang usa ka iglalanggikit ang 'pagka'. Dako ang mawalang birtud niini. Ingon sa mapugngan ang laing kapuslanan niini diha sa atong pakigkomunikar pinaagi sa panulat. Si kanhi Editor Nazario Bas, sa iyang kolum "Panahom", misulat sa iyang ulohan sa ingon niini: Ang pagkatawo ug pagka tawo ni Kristo. Sa mao niyang ulohan, tataw kaayo ang duha ka paagi sa pagsulat sa 'pagka'-- ang buwag ug dugtong. Ang gipasabot niya sa "pagkatawo" (ang 'pagka' nga gidugtong) mao ang "pagkahimugso" kun "birth", samtang ang "pagka tawo" (ang 'pagka' nga gibuwag) nagpasabot sa 'being' kun pagka Siya ni Kristo. Matikdi ang kalainan niining pipila ka pananglitan: Usa ka kawad-on ang pagka wala namoy kabaw. Labihang nakahilak ni Nanay sa pagkawala sa among kabaw. Matinud-anon siya sa iyang pagka mayor. Pagkamayor niya niadtong 2001, nahimo siyang kawatan. Gibarogan gayod niya ang iyang pagka lider. Nakahilak siya sa kalipay sa pagdaog niya sa pagka Ms. Philippines. Pagka-Ms. Philippines niya sa 1980, nangabot ang daghang kahigayonan. Ang kalainan niining "pagka" nga buwag (adverbial particle?) ug "pagka" nga pangunanggikit (prefix) masuta pinaagi sa pagnanaw o pagtuon sa mga sinulat nga nangapatik sa magasing Bisaya.—

Mga pulong minubo o linaktod

Ni E.S. GODIN Bisaya Mayo 28, 2008 KITANG katawhan mahiligon kaayong mopamubo (shorten) o mopalaktod sa litok sa mga pulong pahiuyon sa estilo ug uso o kaha pagpasayon sa paglitok nga dili bikil sa dila. Bisan sa ubang pinulongan anaa usab kining pagmubo, pananglit sa "because" nga gihimo na lang "coz", ubp. Sa Binisaya, may duha ngadto sa tulo ka pulong nga gimubo o gilangkob aron paglaktod sa litok. Kini pagasulaton nga sumpay o usa na lang ka pulong (one word) sanglit lisod man hisabtan kon ibulag ang letra o silabang gilaktod paglitok. Pananglit, ang pulong "ayaw", hisabtan pa ba kon sulaton na lang "ay"? Ania ang pipila nga akong nahagpat: akoy (ako ing)— Akoy nagkaon sa saling bahaw dihas lamesa ana (niana /ingon niana)— Sama ana ron, unsaon pa nimo pag-adto nga gauwan man! Aw, sige, ana na lang. ani (niani)— Unsaon ta man ani nga ngitngit man! awa (tan-awa)— Awa na nuon na ron. aybya (ayaw baya)— Aybya mo pangutot, ha! aybyag (ayaw baya og)— Aybyag lakaw kon di pa ko maabot. aygyod (ayaw gayod)— Aygyod paglakaw. aygyog (ayaw gayod og)— Aygyog kaon ana. ayko (ayaw ko)—Ayko ilara, Syo! aykog (ayaw ko og)— Aykog samoka, Ga, ha! aylag (ayaw lang og)— Aylag adto, Dong. aylang (ayaw lang)— Aylang paglakaw. aymig (ayaw kami og)— Aymig pakan-a anang pan-os. aymog (ayaw kamo og)— Aymog lakaw kon way pamahaw. ayna (ayaw na)— Ayna lang to bayri. aynag (ayaw na og)— Aynag usab, ha! ayni (ayaw kini)— Ayni palabya, Pre, kay tagsa ra ni mahitabo. aynig (ayaw kini og)— Aynig abseni, Pre. ayno (ayaw kuno)— Ayno pag-adtog gabii. aynog (ayaw kuno og)— Aynog kaon kon di siya maabot. ayra (ayaw ra)— Ayra god paglangas dinha. ayrag (ayaw ra og)— Ayrag pabadlong, god! dik-a (dili ka)— Dik-a patuo!dik-o (dili ko)— Dik-o moadto, uy! dim-an (dili man)— Dim-an sad sila mangadto. dim-i (dili mi / dili kami)— Dim-i kaadto kon dik-a moadto. din-a (dili na)— Aw, din-a lang. ingana (ingon niana)— Ingana man gyod nag mahubog bataa. inganaon (ingon anaon)— Inganaon pagluto og humba. ingani (ingon niani)— Ingani man pirme ilang sud-an. ingato/inato (ingon niadto)— Ingato baya ilang balay. ingini (ingon niini)— Di ingini ilang kahimtang, uy! ini (niini)— Sama ini kadako ilang balay. kato (kadto)— Kato diayng ila ni Undo, ingani man pod. katong (kadto nga)— Katong buanga to nga gadako lang mata. marika (umari ka)— Marika ka ra, Inday. mayna (maayo na)— Mayna kaayo ni ipares sa bahaw. maynana (maayo niana)— Maynana idespatsar na lang. maynani (maayo niani)— Maynani ibaligya gyod. maypa (maayo pa)— Maypa tuod. saman (unsa man)— Saman, sugot mo? samay (unsa man ing)— Samay dugayan god! siyay (siya ing)— Siyay nagkawat sa akong bawon. wam-an (wala man o wala na man)— Wam-an kahay problema? wam-ay (wala man ing)— Aw, wam-ay misupak. wan-a (wala na)— Wan-a man kaha, larga na. wan-ay (wala na ing)— Wan-ay lain? uska (usa ka)— Nalimtan nuon namo ang uska sakong bugas. silas (sila si) Nangadto silas Tomas ug Paeng sa Sugbo. Kining mga pulonga magamit kaayo labi na diha sa karakterisasyon o pagpakita og kaakto sa hitabo. Pipila lamang kini ug lagmit may daghan pa kon libwason gayod pagsiksik. Angay Timan-an: Kiniy usa sa mga hinungdan nga dili gayod angay butangan og apostrope ang mga pulong gitapo o gihugpong (contract) o giwagtang (omit) pagtimaan sa mga letrang nawala o nadugang sama sa gisagop nga estandard sa ubang pinulongan. Labihang daghana niini diha sa Binisaya ug busa ang paggamit sa apostrope, gawas nga makahatag nag kalaw-ay sa panan-aw, lagmit pa nga makamugna lang nuog inkonsistensi.

Bokabularyo sa mga Numero sa Binisaya

Ni E.S. Godin Bisaya, Mayo 14, 2008 NIA ang gisugyot nga standard nga paagi sa pagtitik sa mga numero o pang-ihap sa Binisaya: baynte, n & adj. (Sp. veinte) twenty * baynte uno, baynte dos – twenty one, twenty two. Syn. kawhaan katorse, n & adj. (Sp. catorce) fourteen. Syn. napulog upat kinse, n & adj. (Sp. quince) fifteen. Syn. napulog lima kinyentos, n & adj. (Sp. quinientos) five hundred * kinyentos nuybe – five hundred nine. Syn. lima ka gatos kuwarenta, n & adj. (Sp. cuarenta) forty * kuwarentay kuwatro – forty four. Syn. kap-atan kuwatro, n & adj. (Sp. cuatro) four. Syn. upat kuwatrosentos, n & adj. (Sp. cuatrocientos) four hundred * kuwatrosentos diyes – four hundred ten. Syn. upat ka gatos desinuybe, n. & adj. (Sp. diecinueve) nineteen. Syn. napulog siyam desiotso, n. & adj. (Sp. dieciocho) eighteen. Syn. napulog walo desisayis, n. & adj. (Sp. dieciseis) sixteen. Syn. napulog unom desisiyete, n. & adj. (Sp. diecisiete) seventeen. Syn. napulog pito diyes, n & adj. (Sp. diez) ten. Syn. napulo or napu dos, n & adj. (Sp. dos) two. Syn. duha dose, n & adj. (Sp. doce) twelve. Syn. napulog duha dosentos, n & adj. (Sp. doscientos) two hundred. Syn. duha ka gatos duha, n & adj. (Sp. dos) two. also (see) dos gatos, n & adj. (Sp. cien) hundred. * usa ka gatos ka pesos – one hundred pesos lima, n & adj. (Sp. cinco) five. also (see) singko mil, n & adj. (Sp. mil) thousand * mil kinyentos – one thousand five hundred. Syn. libo milyon, n. (Sp. million) million * napulog lima ka milyon or kinse milyones and/or kinse ka milyon – fifteen million napulo, n & adj. (Sp. diez) ten. also (see) diyes nobenta, n & adj. (Sp. noventa) ninety * nobentay nuybe – ninety nine. Syn. kasiyaman nuybe, adj. & n. (Sp. nueve) nine. Syn. siyam nuybesentos, n & adj. (Sp. novecientos) nine hundred * nuybesentos kinse – nine hundred fifteen. Syn. siyam ka gatos onse, n & adj. (Sp. once) eleven. Syn. napulog usa otsenta, n & adj. (Sp. ochenta) eighty * otsentay otso – eighty eight. Syn. kawaloan otso, n. & adj. (Sp. ocho) eight; a cardinal number seven plus one. Syn. walo otsosentos, n & adj. (Sp. ochocientos) eight hundred. Syn. walo ka gatos pito, n & adj. (Sp. siete) seven. also (see) siyete sayis, n & adj. (Sp. seis) six. Syn. unom saysenta, n & adj. (Sp. sesenta) sixty * saysentay sayis – sixty six. Syn. kan-oman saysentos, n & adj. (Sp. seiscientos) six hundred. Syn. unom ka gatos setenta, n & adj. (Sp. setenta) seventy * setentay siyete – seventy seven. Syn. kapitoan setesentos, n & adj. (Sp. setecientos) seven hundred. Syn. pito ka gatos singko, n & adj. (Sp. cinco) five. Syn. lima singkuwenta, n & adj. (Sp. cincuenta) fifty. * singkuwentay singko – fifty five. Syn. kalim-an siyam, n & adj. (Sp. nueve) nine. also (see) nuybe siyete, n & adj. (Sp. siete) seven. Syn. pito traynta, n & adj. (Sp. treinta) thirty * trayntay tres, trayntay kuwatro – thirty three, thirty four. Syn. katloan tres, n & adj. (Sp. tres) three. Syn. tulo trese, n & adj. (Sp. trece) thirteen. Syn. napulog tulo tresentos, n & adj. (Sp. trescientos) three hundred. Syn. tulo ka gatos tulo, n & adj. (Sp. tres) three. also (see) tres una, adj. (Sp. uno) first, prime uno, n & adj. (Sp. uno) one. Syn. usa unom, n & adj. (Sp. seis) six. also (see) sayis upat, n & adj. (Sp. cuatro) four. also (see) kuwatro usa, n & adj. (Sp. uno) one. also (see) uno walo, n & adj. (Sp. ocho) eight. also (see) otso

Ang Latib Sa Binisaya

Nazario D. Bas Bisaya; Mayo 15, 1991 ADUNAY mga pulong sa Binisaya nga mausab ang kahulogan kon sal-otan sa latib (hyphen) (-). Gitawag og giyon sa Kinatsila, ang latib maoy puntuwasyon nga mahimo tingaling ilhon nga katipik sa atong abakada. Kon walay latib nga isal-ot, unsaon man pagbasa, pag-ila ug pagsabot, pananglit, niining duha ka pulong: mangil-ad ug mangilad? Aniay pipila lamang ka popular nga Binisaya nga magkinahanglan sa hyphen aron masayran ang buot ipasabot. Aron matataw ang kalainan, parehong may tugbang Iningles ang may latib ug ang walay latib. Duna pa tingaliy daghang sama niining mga pulonga kon libwason ang pag-research sa atong pinulongan. bag-ang, dakong ngipon (molar) – bagang, baga nga (thick). bag-on, himoong baga (to make thick) – bagon, kotse sa tren (railway coach); bagon, (ba’gon), tanom nga mokatay (vine). balak-an, kabalak-an (to worry) – balakan, padunggon o sulatan og balak (to recite or write a poem). bana-bana, dili tinuod nga bana (not the real husband) – banabana, tantiya, kalkula (estimate). ban-og, bang-og, lang-og; baho (stench) – banog, langgam manunubad, kauban sa tikwi (hawk). bat-ang, dapidapi (hip) – batang, gapo, pinutol sa punoang kahoy o troso (a piece of log or driftwood); bata nga (a child that). bay-ad, bantang, tiso (erect; upright) – bayad, pagbayad (pay, payment). bun-i, bugais (ringworm) – buni, magbuni, magtambak (to fill up a digging or excavation). kas-a, kausa (once) – kasa, balay (house); kasa, pusta (wager). kaw-ang, haw-ang (vacuum) – kawang, anugon, sayang (in vain). kip-ot, hiktin (narrow) – kipot, mokipot, molahos (to proceed without delay). dag-om, itom nga panganod (raincloud) – dagom, alpiler, aguha (needle). dag-on, daogon (to win) – dagon, tangil, habak (amulet). dal-og, walog (valley) – dalog, dawog, dangog (slippery). dap-ig, dip-ig, simpig, sandig (to lean) – dapig, laban, abin (to favor; defend). dul-ang, hapit (almost) – dulang, duwang (a wooden basin). dul-og, dulhog, tugbong (descend; go down) – dulog, pagdulog (to sleep together). dul-ong, tumong (to go towards; to aim at) – dulong, prowa; atubangan (bow of a ship or boat; the front part of a vehicle). gilay-on, kahalayo, distansiya (distance) – gilayon, dayon, dihadiha (immediately). lab-ang, lat-ang, laktaw (skip; interval) – labang, tabok (to go across; to cross). lak-ang, sal-ang, kal-ang (gap; spacing) – lakang, bikang (step; stride). lan-og, lang-og, nanimahong dunot (fetid; putrid) – lanog, tunog; lagingling (sound; echo). lat-ang, lab-ang, laktaw (interval; space between) – latang (lata nga), layot, sobrang pagkahinog (overripe). law-ay, hilas; biga-biga, paulag (obscene, indecent; porno) – laway, luwa; ilob (saliva; spittle). lung-ag, pagluto (to cook; boil) – lungag, bangag (hole). luy-a, iglalamas (ginger) – luya, maluya; huyang, kulang sa kalagsik (weak; tired, to become tired). mangil-ad, bati, laksot; daotan (bad, no good; ugly) – mangilad, manghukhok, manuwitik (to swindle). pak-ang, pak-an nga, may pako (winged) – pakang, hapak; lambos (to beat; batter, pummel). pang-os, magpang-os, paakon ug usapon, sama sa magpang-os og tubo (to bite and chew, as in biting and chewing sugar cane) – pangos, pawot, gadlas, garas (bruise; abrasion). pat-ak, magpat-ak, maduhig, mapuno sa mansa (smeared; splattered with dirt) – patak, tulo, (drip, drop, trickle). pat-ol, idat-ol (to lay upon) – patol, sakit nga patol, epilepsiya (epilepsy). pay-ag, mapay-ag, mapayhag; maguba, magun-ob (to destroy or be destroyed; to ruin or be ruined) – payag, gamayng balay nga pawod (a nipa hut). pik-on, pikoon; bawogon; pil-on (to bend; to fold) – pikon, daling masilo (easily piqued or irritated). pug-on, puga, pugaon; pug-an sa tubig o likido o duga (to squeeze to get rid of water or liquid; to squeeze to produce juice) – pugon, lutoanan, hudnohan (oven). pul-ong, pung-ol, pagtibtib sa tumoy sa sanga sa tanom (to prune; lop off) – pulong, pamulong, sulti (a word). sab-ong, isab-ong, isab-it (to hung) – sabong, pagsabong, away sa manok (a fight among fowls). Note: sabong is distinguished from bulang (buwang) which is a real cockfight, and a cockpit is called bulangan (buwangan). sal-ot, isal-ot, isukip, isuksok (to insert; interlope) – salot, sawot, masalot, masawot, masusot, mapugngan ang pagtubo o pagdako (to retard growth of; be retarded in growing). sang-ay, sanglay, sambilay (to carry across the shoulder; to sling) – sangay, tokayo (namesake). saw-a, saloa, lihok sa pagsalo (to catch) – sawa, dakong bitin (python). saw-an, salohan (to eat with someone) – sawan, tupay; himbig, bikog (spasm). sul-ong, sugmat; bughat, mobalik ang sakit (to suffer a relapse) – sulong, pagsulong, mosulong (to attack; challenge). tab-ang, lad-ang, kulang sa templa o lami (tasteless); tubig tab-ang (fresh water) – tabang, hinabang (aid; help); tabang, motabang (to assist). tab-on, taob, taobon, dako ang dagat, sunggat sa hunas (high tide) – tabon, takob, taklob (lid, cover); tabon, tabonan (to cover). tak-al, kang-a (partly open, ajar) – takal, takos; sukod (a unit of measurement). tag-ana, lihok o sugo sa pagtag-an (to guess) – tagana, hikay, andam; gahin (something ready or prepared; allotment). tag-as, kapin sa usa nga taas, plural sa taas (long, tall; modifying plural objects) – tagas, tagak, hulog (fall, falling, fallen) – dahong tagas (falling leaves). tuk-on, tuok, tuokon; tuklo, tukloon (to straggle); tuk-on, tuka, tukaon (to peck) – tukon, gamayng bulos kawayan nga igtutulod sa balsa o sakayan (a pole). tul-on, tulo, tuloon, pil-on katulo, bahinon sa tulo (to make 3 times, to multiply or divide by 3) – tulon, lamoy (to swallow). tung-an, patung-an (to stay in a middle or center of) – tungan, tuhog, igtutuhog sa aslonon o igsusugba (a tapered bamboo pole for roasting pig; a skewer for broiling or grilling). tun-og, hamog, kamig nga huyuhoy (a cold, chilly breeze) – tunog, tingog, paningog, lanog (sound). ub-an, uboan, kabay-an o patongan nga mag-ubo (to lie on someone or something in a prone position) – uban, kuyog (companion); uban, mouban, ubanan (to accompany); uban (u’ban), puting buhok (gray hair). ut-ot, maut-ot, mahurot, mahapay (to be depleted; to become bankrupt) – utot, hangin gikan sa lubot (fart).

Reaksiyon sa "Sagad nga mga Sayop sa mga Magsisibya, mga Tigbalita ug mga Komentarista"

(Dili pa lang dugay may nadawat kaming sulat-reaksiyon kalabot sa sinulat-hinikay ni G. Dela Serna (mabasa sa ubos) nga napatik sa Bisaya kaniadtong Pebrero 13, 2008. Ania ang sulat:) Mr. Edgar Godin Associate Editor Bisaya Magasin Bay Edgar, Nahimuot gyod ko sa artikulo ni Lorenzo M. dela Serna "Sagad nga mga Sayop sa mga Magsisibya, mga Tigbalita ug mga Komentarista", Bisaya Pebrero 13, 2008 kay nasayop man pod siya. Sa Kinatsila, duhay kahulogan sa ‘Señor’ ug ‘Señora’. Kon bahin sa relihiyon, ang buot ipasabot sa ‘Señor’ mao ang ‘Lord’, dili ‘Mr.’; ug ang buot ipasabot sa ‘Señora’ mao ang ‘Lady’, dili ‘Mrs.’ Busa: ‘Señor Jesus Cristo’ – ‘Lord Jesus Christ Nuestra Señora Virgen de la Regla – Our Lady Virgin of the Rule The Lord be with you – El Señor sea con vosotros – Ang Ginoo maanaa kaninyo Bless us o Lord – Bendiga nos Señor – Panalangini kami Ginoo Our Lady of Fatima – Nuestra Señora de Fatima – Mahal nga Birhen sa Fatima. Best regards, Manuel Lino G. Faelnar Director, DILA Philippines Foundation, Inc. (Defenders of the Indigenous Languages of the Archipelago) E-mail: manuelfaelnar@gmail.com